Podręczny słownik retoryki

Transkrypt

1 Podręczny słownik retoryki Słownik powstał na zajęciach z retoryki Magia słów, które odbywały się w ramach IX edycji Warszawskich Inicjatyw Edukacyjnych Warszawa 2014

2 A Absurd wyrażenie wewnętrznie sprzeczne, pozbawione logiki, niedorzeczność, nonsens. Aksjomat teza, założenie niewymagające dowodów, uznane w danej dziedzinie nauki za oczywiste i prawdziwe, elementarny składnik innych twierdzeń, pewnik. Alegoria rodzaj rozbudowanej metafory w postaci obrazowego opisu; powstaje przez nadanie nowego znaczenia opisowi zjawisk, zdarzeń osób rzeczywistych lub fikcyjnych postaci. Nowe dodatkowe znaczenie opisu wykracza poza to, co jest powiedziane wprost. Aluzja świadome, pośrednie nawiązanie do czegoś, skierowane do adresata, który powinien je dostrzec i rozszyfrować, sens wyrażony nie wprost, wzmianka, napomknienie. Amplifikacja ujęcie myśli za pomocą dobitnych, wyrazistych, przykuwających uwagę sformułowań, mające na celu właściwe wyeksponowanie tematu oraz uwydatnienie rangi myśli w obrębie prowadzonej argumentacji. Anafora środek stylistyczny, polegający na wielokrotnym powtórzeniu tego samego wyrazu lub zwrotu na początku następujących po sobie zdań, wyrazów, strof.

3 Anakolut błąd logiczny w wypowiedzi; chwyt stylistyczny polegający na świadomym użyciu niespójnego składniowo wyrażenia. Animizacja przenośnia polegająca na nadawaniu przedmiotom nieożywionym, zjawiskom lub pojęciom abstrakcyjnym cech ożywienia. Antyteza kontrast, przeciwieństwo, a także teza: teza będąca przeciwieństwem jakiegoś sądu, twierdzenia; zestawienie przeciwstawnych myśli, zdań lub wyrazów służące wzmocnieniu ekspresji utworu i stworzenia efektu równowagi. Antystrofa powtarzanie zwrotu w odwróconym szyku wyrazów. Apel technika polegająca na bezpośrednim odwołaniu się do woli, emocji, myśli, odbiorcy, stosowany jest głównie przy wystąpieniach agitacyjnych, np. Zastanów się nad tym, Ojczyzna wzywa właśnie Ciebie. Apologia mowa, niekiedy tylko napisana, a nie wygłoszona, zawierająca obronę jakiejś osoby, doktryny, itp. Apostrofa bezpośredni, często patetyczny zwrot do osoby nieobecnej lub zmarłej, bóstwa, idei lub przedmiotu jedna z figur retorycznych.

4 Archaizm wyraz, postać fonetyczna, znaczenie lub forma fleksyjna wyrazu, także konstrukcja składniowa współcześnie nie używane, ale odczuwane jako przestarzałe. Argument dowód potwierdzający lub obalający sąd o czymś, motyw, racja. B Błąd niezamierzone odstępstwo od normy, obowiązującej reguły, zasady; pomyłka C Cenzura urzędowa kontrola książek, czasopism, programów telewizyjnych i radiowych, widowisk teatralnych, filmów, itp. pod kątem politycznym, obyczajowym, niekiedy ideologicznym, prowadzona zwykle przez instytucję państwową; ocena, krytyka czegoś. Cyceronianizm styl retoryczny charakterystyczny dla Cycerona, czerpiącego wzorce swojego oratorskiego zarówno z attycyzmu jak i azjanizmu.

5 Cytat dosłowne przytoczenie w tekście fragmentu innego tekstu, wypowiedzi cudzej lub własnej, najczęściej graficznie zaznaczone przez cudzysłów. Czerwony śledź podstępna taktyka w zwłaszcza publicznej dyskusji, polegająca na przedstawieniu argumentacji nie należącej do tematu, absorbującej jednak uwagę przeciwnika oraz widowni i odwracającej ją od właściwego tematu D Debata publiczna dyskusja mająca na celu rozstrzygnięcie jakiejś ważnej kwestii, przyznanie racji jednemu ze stanowisk, dysputa, obrady. Dedukcja metoda rozumowania polegająca na wyprowadzaniu logicznych wniosków z faktów (twierdzeń, przesłanek). Deklamacja artystyczne wygłaszanie z pamięci utworu literackiego. Dialog uporządkowany zespół kolejno po sobie następujących, ustnych lub pisemnych wzajemnie powiązanych wypowiedzi dwóch lub więcej osób (uczestników dialogu). Każdy z uczestników występuje na przemian.

6 Diatryba kompozycyjna figura retoryczna polegająca na stworzeniu pozorów walki z wyimaginowanym przeciwnikiem. Może być stosowana w wersji konfrontującej (polemiki z argumentami strony przeciwnej) lub w wersji neutralizowania obaw słuchaczy. Dowodzenie rozumowanie mające na celu wykazanie prawdziwości jakiegoś zdania poprzez wskazanie takich zdań prawdziwych, z których za pomocą reguł logicznych wywnioskować można owo zdanie. Dygresja odejście od głównego tematu wypowiedzi i wprowadzenie wątków związanych z nim luźno lub wcale, wypowiedź wtrącona w jakimś tekście pisanym albo mówionym. Dyskurs rozmowa, dyskusja, przemowa. Dyskusja wymiana poglądów (pisemna lub ustna) na jakiś temat, wspólne roztrząsanie jakiegoś, zagadnienia, dysputa. E Eksklamacja wykrzyknienie. Elipsa pominięcie części zdania, domyślnej w szerszym kontekście, wyrzutnia, skrót myślowy.

7 Elokucja jedna z dziedzin retoryki, ogólnie pojęta nauka o stylu, należy do niej rozważanie zasad właściwego stosowania środków językowych w komunikacji retorycznej. Emfaza podkreślenie, uwydatnienie; wzmocnienie oddziaływania specjalnie dobranych, patetycznych słów przez silne emocjonalne zabarwienie towarzyszące ich wypowiadaniu. Epanalipsa powtarzanie tej samej frazy na początku i na końcu zdania. Epifonem zdanie najczęściej pytające lub wykrzyknikowe, zamykające i jednocześnie w efektowny sposób podsumowujące treści wypowiedzi przedstawionej uprzednio, często uwydatniające emocjonalną postawę autora. Epifora figura słów powstająca poprzez powtarzanie tego samego słowa lub zwrotu na końcu każdego członu wypowiedzi. Epifraza dopełnienie pozornie kompletnej konstrukcji składniowej jeszcze jednym, nowym, zwykle zaskakującym składnikiem, czasami zmieniającym - pozornie już ustalony sens całej wypowiedzi. Epitet przydawka przymiotnikowa, wyraz stanowiący określenie danego rzeczownika, uwydatniający właściwości

8 przedmiotu lub stosunek mówiącego do tego przedmiotu, stosowany w celu wzmocnienia plastyki opisu lub jego emocjonalnego zabarwienia. Erystyka sztuka skutecznego prowadzenia sporów, zwłaszcza sporów toczonych przed sędziami lub publicznością. Eufemizm zastępczy środek językowy (wyraz, wyrażenie lub zwrot), określenie nie nazywające rzeczy po imieniu, stosowane w celu uniknięcia wyrazu, wyrażenia, zwrotu związanego z dawną strefą tabu lub mogącego obrazić czyjeś uczucia. F Figury retoryczne rozpatrywane w ramach tradycyjnej retoryki specyficzne sposoby celowego i planowego budowania wypowiedzi. Cechą charakterystyczną figur retorycznych jest najczęściej odstępstwo od konstrukcji wypowiedzi zgodnych ze zwyczajem językowym lub posługiwanie się wypowiedzią w sposób odmienny od wyznaczonego zwykłymi regułami, np. pozornie zbędne powtarzanie jakichś słów. Florydacyzm stylistyczny ozdobnik mowy.

9 G Gradacja następstwo wyznaczone stopniem intensywności, wartości, itp.,; stopniowanie. H Hiperbola środek stylistyczny polegający na wyolbrzymianiu cech opisywanego zjawiska lub przedmiotu, zaliczany często do odmian metafory, np. serce pęka z bólu. Hipoteza założenie oparte na prawdopodobieństwie, wymagające udowodnienia, mające na celu odkrycie nieznanych zjawisk lub praw, wyjaśnienie stwierdzonych faktów. Homonimia zjawisko polegające na tym, że dwa różne, choć identycznie brzmiące słowa mają inne znaczenia. Słowa takie nazywane są homonimami. Hyberbaton przestawienie; świadome zaburzenie normalnego szyku wyrazów w celu zwrócenia na coś uwagi lub osiągnięcia efektu artystycznego. Hyperocha odmiana hiperboli; wyrażenie najwyższej pochwały poprzez konwencjonalne zwroty w rodzaju: To najuczciwszy człowiek na świecie.

10 Hypotypoza obrazowe, wyraziste przedstawienie myśli, argumentów, faktów przy użyciu metafor, wyrażeń pozwalających na unaocznienie, konkretyzację abstrakcyjnych myśli i idei w postaci wyobrażeń. I Indukcja w logice sposób rozumowania polegający na wyciąganiu wniosków z pojedynczych przypadków wchodzących w skład tych wniosków ogólnych. Inwersja przestawianie elementów w jakimś układzie, zmiana kolejności czegoś, przekształcanie elementów. Ironia wyrażenie nie wprost znaczenia stojącego w sprzeczności z dosłownym sensem zdania, rozpoznawalne dla słuchającego, np. z tonu głosu; ukryta drwina, złośliwość w wypowiedzi pozornie aprobującej. K Katachreza nadużycie znaczenia. Można ją zakwalifikować jako rodzaj metafory i polega ono na stosowaniu w miejscu właściwego wyrazu innego, ale podobnego pod względem semantycznym, jednak w podstawowym znaczeniu denotującego coś innego. Kompozycja dział tradycyjnej retoryki traktujący o zagadnieniach konstrukcji wypowiedzi z punktu widzenia jej

11 komunikatywności, perswazyjnej skuteczności oraz walorów estetycznych. Konotacja treść charakterystyczna nazwy, zespół cech przysługujących wszystkim desygnatom nazwy i tylko im. Konwersja forma wnioskowania bezpośredniego, polegająca na zamienianiu miejscami podmiotu i orzecznika zdania kategorycznego przy nie zmienionej jakości zdania. Kontrargument argument, który ma podważyć argument strony przeciwnej. L Litota przeciwieństwo hiperboli polegające na eufemistycznym pomniejszaniu jakichś cech lub zjawisk, np. Orłem to on nie jest zamiast Jest głupkowaty. Logika dyscyplina zaliczana do nauk filozoficznych, zajmująca się formami i zasadami poprawnego myślenia, wnioskowania. Logomachia dyskusja, zwłaszcza dyskusja polemiczna, której uczestnicy nie zdając sobie z tego sprawy, inaczej rozumieją słowo lub zwrot, za pomocą którego sformułowano sporną kwestię.

12 Ł Łańcuch figura retoryczna, której konstrukcja opiera się na tym, że jedna myśl zachodzi na drugą, a sens wypowiedzi ujawnia się na końcu. Dzięki zastosowaniu tej techniki uzyskujemy efekt zaskoczenia słuchacza i dobitnego podkreślenia przedstawionego związku myśli, np. Kto pije, ten mocno śpi. Kto mocno śpi, ten nie grzeszy. Kto nie grzeszy, jest błogosławiony. Kto pije, jest więc błogosławiony. M Manipulacja nieuczciwe wpływanie na cudze poglądy, działania; naginanie, przeinaczanie faktów w celu osiągnięcia własnych korzyści. Metafora figura stylistyczna, której istotą jest łączenie słów w taki sposób, że co najmniej jedno z nich uzyskuje nowe, przenośne znaczenie, pozostające (nieraz w bardzo odległym) związku ze znaczeniem podstawowym; przenośnia. Metonimia środek stylistyczny polegający na zastąpieniu nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w jakiejś pozajęzykowej relacji, np. wprowadzenie nazwy skutku zamiast przyczyny.

13 Mnemonika wchodzący w skład klasycznej retoryki dział wiedzy o technikach ćwiczenia pamięci i zapamiętywania przygotowanej mowy. Mykteryzm patrz. Ironia N Narracja wypowiedź prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku czasowym i logicznym; podstawowa forma wypowiedzi w utworach epickich; opowiadanie, opis. Niedopowiedzenie wyrażenie, w którym pominięto jakiś składnik bądź składniki, na skutek czego jego zawartość informacyjna jest niższa od zamierzonej, bądź jest ono w swoim kontekście wieloznaczne lub niemożliwe do zrozumienia. O Okres retoryczny zdanie z reguły złożone, o wieloczłonowej, hierarchicznej budowie, tworzące zamkniętą pod względem intonacyjnym i znaczeniowym całość. Oksymoron metaforyczne zestawienie wyrazów o przeciwstawnym, wykluczających się znaczeniach.

14 Omówienie patrz. Peryfraza. Onomatopeja wyraz powstały przez naśladowanie dźwięków naturalnych, np. bzz, chlup, miau; także odtwarzanie środkami językowymi dźwięków naturalnych. P Paradoks to forma gry słownej polegająca na użyciu sprzeczności. Za jej pomocą uzyskujemy zainteresowanie odbiorcy, np. Brak odpowiedzi jest odpowiedzią. Paralelizm równoległe lub cykliczne występowanie takich samych lub podobnych elementów kompozycyjnych utworu. Paralogizm fałszywy wniosek, rozumowanie zawierające błąd, prezentowane jednak bez świadomości tego błędu, albo bez zamiaru wprowadzenia kogoś w błąd: dla żartu, zabawy, w celach dydaktycznych. Parenteza figura retoryczna, nawiasowe wtrącenie jakieś wyrażenia zwykle nie pozostającego w związku składniowym z głównym tekstem. Paronomazja figura słów powstająca poprzez powtarzanie wyrazów o podobnym brzmieniu, choć niekoniecznie

15 pokrewnym etymologicznie i posiadających to samo lub podobne, albo też zupełnie inne znaczenie. Perswazja wpływanie na kogoś w celu skłonienia go, by w coś uwierzył; przekonywanie, tłumaczenie. Peryfraza środek stylistyczny polegający na omówieniu, zastąpieniu jakiegoś zjawiska, wydarzenia lub osoby bardziej rozbudowaną wypowiedzią. Pleonazm połączenie wyrazów znaczących to samo lub prawie to samo, np. masło maślane. Poliptoton figura słów, która powstaje przez powtarzanie tego samego wyrazu, z reguły rzeczownika lub czasownika, ze zmianą jego formy zwykle przypadka lub liczby. Polisyndeton wielospójnik; zaliczania do figur słów konstrukcja składniowa, w której kilka równorzędnych członów połączonych jest tym samym spójnikiem (zwykle spójnikiem i). Porównanie wyrażenie językowe, figura stylistyczna składająca się z dwóch części porównywanych i wyrazu porównującego.

16 Postawy jakaś osoba zajmuje względem jakiegoś obiektu (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, idei, zjawisk) określoną postawę, jeśli osoba ta wykazuje stałą skłonność do pozytywnego bądź negatywnego oceniania tego obiektu. Pytanie retoryczne wypowiedź w formie pytania, której celem nie jest uzyskanie informacji, lecz uwypuklenie oczywistości odpowiedzi. R Retoryka teoria i sztuka przemawiania; krasomówstwo; sztuka sprawnego posługiwania się mową w celu wywierania wpływu na ludzi, związana z nią wiedza oraz praktyka. Retrospekcja środek stylistyczny; w utworze literackim, dramatycznym, filmowym: przywoływanie zdarzeń wcześniejszych od momentu rozpoczęcia akcji, fabuły. S Sarkazm odmiana ironii, uszczypliwe, nacechowane goryczą szyderstwo, nierzadko wyrażające niechęć czy nawet wrogość. Sentencja zdanie lapidarne, zawierające ogólną myśl o charakterze filozoficznym ; aforyzm, myśl, maksyma.

17 Stereotyp funkcjonujący w świadomości społecznej skrótowy, uproszczony i zabarwiony wartościująco obraz rzeczywistości odnoszący się do osób, rzeczy lub fałszywej wiedzy o świecie, utrwalony jednak przez tradycję i nie ulegający zmianom; szablon. Synekdocha figura stylistyczna polegająca na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie części lub jednego przedmiotu, także odwrotnie. Symbol w sztuce i literaturze: motyw, zespół motywów będących znakiem pewnych treści ukrytych, niejednoznacznych, często nie dających się wyrazić w inny sposób, mający jednorazowy, nieokreślony charakter, pozwalający na różne rozumienia i interpretacje owych treści. Synonimia bliskoznaczność; wyrażanie podobnej treści za pomocą różnych form językowych. Wyrazy lub zwroty językowe posiadające takie samo lub zbliżone znaczenie nazywa się synonimami. T Tautologia wyraz, powiedzenie powtarzające niepotrzebnie zawartą już w wypowiedzi treść, np. wrócić z powrotem.

18 Teza twierdzenie zawierające treść podstawową dla jakiejś dziedziny ; twierdzenie, założenie, które ktoś zamierza uzasadnić, udowodnić. Tropy wyodrębnione w retorycznej teorii stylu, trudne do jasnego zdefiniowania sposoby zastępowania jednych wyrażeń innymi w celu skutecznego, dobitnego, plastycznego i ozdobnego formułowania myśli. Twierdzenie w kontekście prowadzonej argumentacji: kontrowersyjne zdanie, którego słuszność ma być wykazana w następnej części wywodu, teza. W Wnioskowanie rozumowanie, w którym na podstawie wcześniejszego uznania prawdziwości pewnych zdań dochodzi się do stwierdzenia prawdziwości kolejnego zdania dotąd nie uznawanego bądź uznawanego z mniejszą dozą pewności. Wykrzyknienie nieodmienna część mowy wyrażające silne stany emocjonalne, np. życzenia, rozkazy, albo imitująca dźwięki. Z Zdanie sensowna wypowiedź oznajmująca podlegająca kryterium prawdy lub fałszu.

19 Bibliografia 1. Słownik współczesnego języka polskiego, red. Bogusław Dunaj, Warszawa Szymanek Krzysztof, Sztuka argumentacji. Słownik terminologiczny, Warszawa Beling Artur, Sztuka wystąpień publicznych, Gdańsk 2010