Jaką wizję teorii ewolucji odrzucali neotomiści w I poł. XX wieku? Paweł Polak (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie)

Transkrypt

1 Jaką wizję teorii ewolucji odrzucali neotomiści w I poł. XX wieku? Paweł Polak (Papieska Akademia Teologiczna w Krakowie)

2 Za naukę uważane jest u nas w Polsce wszystko to, co może służyć w antyklerykalnej polemice St. Brzozowski Legenda Młodej Polski (1909)

3 Wstęp 1. Wyjątkowość analizowanego okresu kryzys programu badawczego związanego z teorią ewolucji 2. Cel: próba rekonstrukcji sytuacji problemowej

4 Plan 1. Zarys tła historycznego 2. Relacja filozofii do nauki w ujęciu neotomizmu 3. Problemy światopoglądowe 4. Walka z nadużyciami intelektualnymi 5. Problemy metodologiczne 6. Problemy na płaszczyźnie metafizycznej 7. Spór o wizję człowieka 8. Polemika z mechanicyzmem 9. Neotomiści wobec kryzysu teorii

5 Zarys tła historycznego 1. Kryzys teorii ewolucji (jako programu badawczego) Odnosi się wrażenie, że teoria ewolucji jest «w przededniu odrzucenia» André Georges (zwolennik ewolucjonizmu), La vie intellectuelle Wzrost zainteresowania neotomistów problematyką ewolucyjną (recepcja teorii, reakcje na kryzys teorii) 3. Od problemu apologetycznego do klasycznego zagadnienia neotomistycznej filozofii przyrody

6 Relacja filozofii do nauki w ujęciu neotomizmu 1. Traktowanie teorii ewolucji jako teorii filozoficznej 2. Roszczenie do nadrzędności rozstrzygnięć metafizycznych 3. Wizja filozofii i miejsce metafizyki 4. Kontekst teologiczny

7 Problemy światopoglądowe kwestya czysto przyrodnicza naraz przedzierzgnęła się w problem filozoficzny, rodzaj poglądu jednolitego na świat i jego dzieje (Franciszek Gabryl) 1. Aktualność problemów 2. Poważna inspiracja dla neotomistycznej fil. przyrody 3. Teoria ewolucji jako narzędzie ideologii 4. Moda intelektualna 5. Odpowiedź neotomistów: a. Wykazać brak realnego konfliktu nauka wiara; b. Propagowanie chrześcijańskiego poglądu na świat; c. Walka z nadużyciami intelektualnymi

8 Walka z nadużyciami intelektualnymi Mówię śmiało, że rzadko kiedy kwestyę doniosłą, naukową traktowano tak lekko jak ewolucyę Virchow (1882) 1. Konieczność odnowienia filozofii 2. Przekonanie o tym, że źródło problemów relacji nauka wiara leży w ukrytych błędach 3. Argumenty krytyczne wobec teorii 4. Piętnowanie nadużyć niemieckich monistów: a. w Cesarstwie Niemieckim: List 46. b. w Krakowie: A. Mohl, F. Hortyński 5. Filozofia neotomistyczna jako grunt dla oczyszczenia dyskursu filozoficznego Ernst Haeckel ( )

9 Problemy metodologiczne (1) 1. Status metodologiczny teorii ewolucji a. problemy z naiwnym indukcjonizmem, b. podkreślenie hipotetycznego statusu teorii, 2. Problem demarkacji Erich Wasmann SJ

10 Problemy metodologiczne (2) Koncepcja I. Radziszewskiego: Nauką jest każda racjonalna działalność rozumowa, teologia i filozofia mają status naukowy tak jak przyrodoznawstwo Teologię można oddzielić od innych nauk odwołując się do jej specyficznego źródła prawd pierwotnych Analogia teologii do matematyki (polemika z Draperem) Idzi Radziszewski Metodologiczne kryterium demarkacji filozofii i nauk przyrodniczych (zasada metodologiczna: redukcjonizm matematyczno mechaniczny ) Konieczność współdziałania wszystkich dyscyplin aby zapobiec jednostronności obrazu (antyizolacjonizm)

11 Problemy na płaszczyźnie metafizycznej 1. Centralny problem interpretacji teorii ewolucji do lat 40. XX wieku wg. E. Mayra interpretacje esencjalistyczne a. Myślenie esencjalistyczne: różnorodność w przyrodzie da się zredukować do ograniczonej liczby podstawowych kategorii reprezentujących stałe, wyraźnie odgraniczone typy b. Myślenie populacyjne: kładzie nacisk na wyjątkowość każdego osobnika w populacjach rozmnażających się płciowo, uznaje on więc rzeczywistą zmienność populacji 2. Problem stałości gatunków w myśli neotomistycznej a. Gatunki naturalne różne od systematycznych b. Gatunki tworzone bezpośrednio w różnych chwilach c. Gatunki w stanie wirtualnym, ewolucja to przechodzenie przez tymczasowe stadia rozwojowe (Harper, Wasmann, Mivart) 3. Problem zmienności (polemika z Bergsonem)

12 Spór o wizję człowieka Centralny punkt polemik: problem ewolucyjnego pochodzenia człowieka 1. Sprzeciw wobec monistycznej koncepcji ograniczenia człowieka jedynie do sfery biologicznej a. argumenty za wyjątkowością budowy ciała ludzkiego, b. argumenty dot. wyjątkowości psychiki, rozumu (utożsamiane niekiedy ze sferą duchową) 2. Sprzeciw wobec radykalnego dualizmu kartezjańskiego i spirytualizmu 3. Założenie teologiczne: bezpośrednie stworzenie duszy przez Boga

13 Polemika z mechanicyzmem 1. Wielu filozofów dostrzegło nieadekwatność mechanicyzmu do zagadnień ewolucyjnych (np. Bergson) 2. Przypadkowość ewolucji główny powód odrzucania koncepcji doboru naturalnego przez neotomistów 3. Przypadek rozumiany był przez neotomistów jako działanie ślepych, mechanicznych sił przyczyna odrzucania koncepcji ewolucji przypadkowej (zanegowanie celowości, ateistyczna wizja świata) Henri Bergson

14 Teoria ewolucji w świetle kryzysu Ustala się dziś przekonanie, iż nic nie wiemy o ewolucji J.H. Fabre Stopniowa utrata zaufania do teorii ewolucji pochodna opinii niektórych znanych biologów Obraz debaty wśród naukowców wg E. Mayra Odrzucenie teorii ewolucji jako niepotwierdzonej i zbędnej hipotezy (Henryk Romanowski, ks. Feliks Hortyński SJ, ks. Robert Wierzejski)

15 Próba kompromisowej interpretacji Piotr Chojnacki (1939) 1. Uznanie trudności w potwierdzeniu teorii ewolucji 2. O znaczeniu decyduje rola metodologiczna systematyzacja różnorodnych faktów i powiązanie ich 3. Ważna jest również rola heurystyczna

16 Epilog 1. Powstanie syntezy ewolucyjnej w latach Przedwczesność odrzucenia teorii ewolucji (brak lepszej teorii na jej miejsce) 3. Kompromisowe wyjście tylko hipoteza o znaczeniu metodologicznym okazało się niewystarczające 4. Jan Paweł II w Przesłaniu Ojca Świętego do członków Papieskiej Akademii Nauk z dn r. przeciwstawił się wciąż obecnej wizji, że ewolucja jest tylko hipotezą 5. Neotomizm wytworzył przekonanie o braku konieczności konfliktu nauka wiara na gruncie teorii ewolucji