AUTOREFERAT przedstawiający dorobek naukowy

Transkrypt

1 dr Justyn Piskorski Zakład Prawa Karnego Wydział Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Poznań, 9 września 2013 r. Załącznik nr 2 AUTOREFERAT przedstawiający dorobek naukowy I. Przebieg kariery akademickiej. Po ukończeniu w 1995 r. studiów prawniczych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, na podstawie pracy magisterskiej przygotowanej pod kierownictwem prof. dr. hab. Andrzeja J. Szwarca pt. Odpowiedzialność karna cudzoziemców zostałem przyjęty na aplikację prokuratorską. W 1996 r. uzyskałem stypendium na studia podyplomowe w zakresie prawa porównawczego na Reńskim Uniwersytecie im Fryderyka Wilhelma w Bonn. Tam w 1998 r. obroniłem pracę magisterską przygotowaną pod kierownictwem prof. dr dr h.c. Marcusa Luttra. Praca była zatytułowana Sachgründung der Aktiengesellschaft nach polnischem und deutschem Gesellschaftsrecht (Wkłady rzeczowe do spółki akcyjnej w polskim i niemieckim prawie spółek). Uzyskałem dyplom magistra prawa porównawczego. Po powrocie z Niemiec w 1997 r. zostałem przyjęty na studium doktoranckie w UAM w Poznaniu, które odbywałem do obrony pracy doktorskiej zatytułowanej Odpowiedzialność karna cudzoziemców w świetle polskiego prawa w dniu 15 stycznie 2003 r. Promotorem pracy był prof. dr hab. Andrzej J. Szwarc, a recenzentami prof. dr hab. Andrzej Wąsek i prof. dr hab. Bogusław Janiszewski. W dniu 15 kwietnia 2003 r. zostałem zatrudniony jako adiunkt w Katedrze Prawa Karnego WPiA UAM. W latach byłem także zatrudniony jako asystent naukowy na Europejskim Uniwersytecie Viadrina we Frankfurcie nad Odrą, gdzie prowadziłem jedne z pierwszych ćwiczeń z prawa karnego i postępowania karnego. Równolegle w latach odbywałem aplikację prokuratorską, zakończoną egzaminem prokuratorskim. II. Wprowadzenie do prezentacji dorobku naukowego Główną osią moich zainteresowań prawem karnym jest zagadnienie styku różnych kultur oraz styku indywidualnej, osobistej wolności i państwowego przymusu. W prowadzonych 1

2 analizach chętnie sięgam do nauk pomocniczych prawa karnego w ramach integracji nauk prawnych. Już praca doktorska poświęcona odpowiedzialności karnej cudzoziemców pozwalała mi zdiagnozować kontrowersyjne zagadnienie stosowania lokalnego prawa wobec osób wywodzących się z innych, niekiedy radykalnie odmiennych kultur społecznych i prawnych. Optowałem we wnioskach za szerokim rozumieniem cudzoziemskości, aby nie traktować jej jedynie w sposób formalny, jako przesłanki umożliwiającej stosowanie określonych instytucji prawnych, ale szerzej, aby umożliwić uwzględnienie odmienności jako okoliczności modyfikujących zakres odpowiedzialności cudzoziemców co do winy, społecznej szkodliwości czynu, przypisywalności skutku przy przestępstwach z zaniechania i błędu. Do odmienności modyfikujących zakres odpowiedzialności zaliczałem przynależność do obcego kręgu kulturowego i prawnego, oddalenie od osób najbliższych, brak stałego miejsca zamieszkania czy nieznajomość języka polskiego. Okoliczności te nie muszą oczywiście pojawiać się u każdego cudzoziemca, jednak w razie ich wystąpienia przyjmowałem, że system prawny musi elastycznie reagować na rozpoznane odmienności. Z tego nurtu zainteresowań wyrosło późniejsze zaciekawienie problematyką podniesienia prawa karnego na poziom międzynarodowy, a szczególnie na poziom unijny. Zagadnieniom prawa unijnego poświęciłem kilka publikacji. Nie było możliwe rozważanie kwestii prawa unijnego bez skupienia się nad zasadami kryminalizacji. Szczególnie rozpoznawałem kwestie zasady pomocniczości w stanowieniu prawa karnego. Inne wątki dotyczyły szeroko pojętego styku wolności i ograniczeń narzucanych przez prawo. Z tego nurtu pochodzą publikacje poświęcone wolności sztuki, przymusu szkolnego, czy także palenia tytoniu. W ramach prac prowadzonych w Katedrze zajmowałem się także wybranymi zagadnieniami regulacji prawa karnego, co najczęściej było wynikiem pójścia za wcześniej napotkanym problemem (np. jeśli chodzi o opublikowane fragmenty komentarzy). W końcu dawałem także upust osobistym zainteresowaniom studiując zagadnienia związane np. z miejscem zwierząt w prawie karnym. III. Osiągnięcia uzyskane po otrzymaniu stopnia doktora, stanowiące znaczny wkład w rozwój nauki prawa karnego Osiągnięciem, które w mojej ocenie spełnia kryteria określone w art. 16 ust. 1 ustawy z dnia 14 marca 2003 roku o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki (Dz.U. 65, poz. 595 ze zm.), tj. zostało uzyskane po otrzymaniu stopnia doktora i stanowi znaczny wkład w rozwój określonej dziedziny naukowej (w tym wypadku: prawa karnego), jest praca poświęcona legitymizacji prawa karnego Unii Europejskiej. Monografia Legitymizacja prawa karnego Unii Europejskiej (Poznań 2013, Wydawnictwo Nauka i Innowacje, ss. 447) jest opracowaniem pionierskim, poświęconym fundamentalnej kwestii, jaką jest kompetencja UE do tworzenia regulacji prawno-karnych obowiązujących w 2

3 państwach członkowskich Unii. Problem ten jest niezwykle złożony, jednak od jego rozstrzygnięcia uzależniona jest akceptacja idei tworzenia takich regulacji przez UE. UE posługując się specyficznymi metodami oddziaływania na prawo karne państw członkowskich zmusza do dekonstrukcji historycznie wcześniejszych rozważań poświęconych istocie i pochodzeniu przymusu państwowego. Kreująca się w procesie ciągłej zmiany UE wymusza też w pewnym sensie przemyślenia idei stabilności prawa. Zwrócić trzeba uwagę, że same instytucjonalne rozwiązania kompetencji UE w dziedzinie prawa karnego mają charakter otwarty, mogą się dalej rozszerzać (por. art. 83 p. 1 i 2 traktatu o funkcjonowaniu UE). Być może działania UE nie mają na społeczeństwa państw członkowskich wpływu rewolucyjnego, w znaczeniu gwałtowności przemian politycznych, lecz z pewnością głęboko wpływają na zmiany podstaw systemu politycznego, prawnego i ekonomicznego. W takich sytuacjach niezwykle zasadne staje się stawianie pytań legitymizacyjnych. Celem nadrzędnym opracowania było wyjaśnienie znaczenia posługiwania się przez Unię Europejską prawem karnym, poprzez ukazanie jak kształtowało się unijne prawo karne (rozdziały I i II) oraz wskazanie koncepcji politycznych uzasadniających taki przebieg procesów. Rozważania, związane z prawidłowością procedury tworzenia prawa (legitymizacją formalną) zostały w zasadzie pominięte. Są stosunkowo dobrze opisane w licznych opracowaniach poświęconych tworzeniu prawa, czy konkretniej kryminalizacji i penalizacji, zarówno teoretycznie, jak i praktycznie. Zrozumienie przyczyn ingerencji UE w dziedzinę prawa karnego opierać się jednak musi na poszerzonej bazie badawczej, obejmującej także merytoryczne uzasadnienie mechanizmu stanowienia regulacji w dziedzinie prawa karnego materialnego. W monografii podjęta została także próba ustalenia przyczyn ingerencji UE w prawo karne w dziedzinie aksjologii i współczesnych koncepcji władzy państwowej oraz stosunków międzynarodowych (R. III i IV). Konieczne jest bowiem wyjaśnienie, czemu ma służyć sięganie przez UE po instrumenty karnoprawne, ustalenie ich funkcji i roli jaką mają odgrywać w unijnym systemie społecznym. Zadanie zdekodowania konkretnej wizji, światopoglądu, który wyłania się z regulacji unijnych wydaje się być głównym celem podjętego opracowania. Kolejnym celem prezentowanej analizy było ustalenie, jak kultura wpływa na stanowienie prawa i w jakim stopniu ogranicza to, co wolno w dziedzinie prawa karnego czynić organom UE. Chodzi zatem o ustalenie zdolności prawa do samoograniczania własnych kompetencji prawodawczych (R.V i VI). Dalej podjęta została próba spojrzenia na prawo karne unijne w perspektywie globalnej, w perspektywie uniwersalizacji. Jest to o tyle istotne, że koncepcje integracji rzadko ograniczają się do samej Europy. Doświadczenie europejskie może mieć duże znaczenie dla innych regionów świata (R. VII). W związku z przyjętymi przeze mnie założeniami o zmieniającym się paradygmacie prawa karnego, w kolejnym rozdziale wskazany został szczególny zakres tej zmiany. Prawo karne unijne zdaje się bowiem odgrywać szczególną rolę w zakresie oddziaływania na emocje. Są to emocje innej natury, niż łatwo identyfikowalne emocje sprawiedliwościowe, towarzyszące każdemu systemowi karnemu. Opracowanie poprzedza obszerne wprowadzenie, w którym zarysowałem tematykę badań oraz wskazałem główne założenia i hipotezy badawcze. We wprowadzeniu odrębną część 3

4 poświęciłem zagadnieniom metodologicznym dotyczącym tzw. studiów europejskich. Dla realizacji założonego celu, jakim jest wyjaśnienie przyczyn sięgania po instrumenty prawa karnego oparłem się na koncepcji multidyscyplinarnego, pluralistycznego modelu badania zjawisk europejskich. W pierwszym rozdziale opisałem kształtowanie się unijnego prawa karnego. Fazy rozwoju rozdzielone zostały cezurami, wynikającymi z najistotniejszych traktatów unijnych. Podkreśliłem wyłącznie gospodarczy charakter wstępnej fazy integracji. Zauważyłem początkowe inicjatywy integracyjne dotyczące instytucji ścigania karnego i wskazałem wyraźnie, jako początkowy etap integracji w dziedzinie prawa karnego materialnego moment upolitycznienia wspólnot, czyli przyjęcie traktatu z Maastricht w 1992 r. Odrębnie opisałem inne, niewspólnotowe ścieżki integracji w dziedzinie prawa karnego, związane głównie z ustanowieniem i działalnością Rady Europy. Rozdział drugi poświęciłem wpływowi prawa karnego UE na prawo państw członkowskich. Wydzieliłem tu dwa podstawowe obszary prawa karnego, odrębnie opisując kryminalizację i penalizację. Wskazałem najistotniejsze inicjatywy prawodawcze w tym zakresie, od projektu Corpus Iuris po aktualne programy polityczne i inicjatywy prawodawcze. Wskazałem też najistotniejsze poglądy dotyczące koncepcji ochrony bezpieczeństwa na poziomie UE. Odniosłem się do idei tzw. ponadnarodowych dóbr prawnych oraz przestępczości transgranicznej. W rozdziale trzecim przedstawiłem koncepcję legitymizacji prawa karnego. Fragment ten rozpocząłem od rozważenia znaczenia pojęć legitymizacji i legitymacji prawa. Wskazując na różnorodność ich pojmowania oparłem się na kluczu pojęciowym stosowanym w politologii. Wychodząc z funkcjonujących w studiach europejskich modelach dyskursów (konfederalizm, federalizm i funkcjonalizm), zauważyłem, że każdy z tych dyskursów odwołując się do szczególnego sposobu uprawiania polityki, oferować może odrębne idee stanowiące podstawy legitymizacyjne dotyczące unijnego prawa karnego. Uznałem, że relacja legitymizacyjna prawa karnego jest złożona z dwóch elementów: legitymizacji władzy i legitymizacji kryminalizacji. Nadto oparłem się na przekonaniu, że związek ten jest nierozerwalny. W każdym bowiem przypadku prawo karne staje się narzędziem służącym państwu bezpośrednio (jako środek przymusu) i pośrednio (jako instrument zapewnienia sprawiedliwości i bezpieczeństwa obywatelom). W oparciu o te założenia przyjąłem, że można dokonać analizy poglądów na unijne prawo karne z punktu widzenia jego przyporządkowania określonemu dyskursowi. Prawo karne jest bowiem narzędziem politycznym przemawiającym za konkretną formą władzy. Oparłem się na założeniu o polityczności prawa karnego, rozumianego jednak nie tylko jako prosty związek tej dziedziny prawa z władzą, ale także jako kategorię polityki tożsamości państwowej (za C. Schmittem). Prawo karne zostało zatem ujęte w kategorii szerszej niż tylko podporządkowanie państwu w wyżej wskazanych celach (przymus i bezpieczeństwo). Po ustaleniu tych pojęć przeszedłem do przedstawienia koncepcji legitymizacji prawa karnego. Zaprezentowałem szereg kluczowych koncepcji legitymizacji sformułowanych w socjologii i teorii prawa, od koncepcji klasycznych, socjologicznych po współczesne psychoanalityczne interpretacje prawa (opisałem koncepcje Webera, szkoły frankfurckiej, 4

5 Luhmana, Blaua, Etzioniego, Baumana, Nozicka i Legendre a) oraz tezy o przymusie państwowym od Hobbesa, przez Schmitta po Sloterdijka). Na tej podstawie przedstawiłem koncepcję istnienia dwóch odrębnych modeli legitymizacji prawa karnego - konsensualnego (komunitarystycznego) i konfliktowego. Wskazałem jednocześnie na koncepcje przemawiające zarówno za wizją komunitarystyczną (klasyczna kryminalizacja, której celem jest ochrona dóbr prawnych) oraz za wizją konfliktową, będącą polityką wytwarzania władzy, opartą na dążeniu do zapewnienia bezpieczeństwa. Model pierwszy polega na założeniu konsensualności tworzenia prawa karnego w drodze uzgodnienia stanu podstawowych wartości i woli ich ochrony w drodze sankcji karnych. Jest to wizja komunitarystyczna, w której przemyśleć należy koncepcję dóbr prawnych, gdyż przy takich założeniach każde przestępstwo wobec jednostki jest także czynem skierowanym przeciw ogółowi. Model przeciwny to model konfliktu. Prawo karne staje się w nim instrumentem wprowadzenia i utrzymania władzy. Zwycięska grupa społeczna uzyskuje w tym modelu kompetencje prawodawcze i następnie wykorzystuje prawo karne do rozwiązania konfliktu społecznego w sposób sobie właściwy. W rozdziale IV zagadnienie legitymizacji odniosłem do konkretnych wizji UE. W tej części znalazł się fragment poświęcony znaczeniu suwerenności. Wychodząc od historycznych wizji pojmowania suwerenności jako władzy i prawa karnego jako jednego z narzędzi tę władzę konstytuujących doszedłem do koncepcji współczesnych (np. decyzjonizm), w założeniu których prawo karne nie jest już czynnikiem dla władzy istotnym. Odnosząc się do koncepcji państwa postsuwerennego zauważyłem, że najbardziej nośne koncepcje ideologiczne nie znoszą zasadności pytań o gotowość posłużenia się przemocą przez władzę. Zauważyłem także, że problemem jest zdolność utrzymania lojalności w systemie zależności złożonych. Suwerenność jest moim zdaniem także mechanizmem inkluzji i wykluczania. Pewnym grupom ludzi przyznawane są bowiem prawa, a inni są ich pozbawiani. Konkretyzacja podziału dokonywana jest przez suwerena przy pomocy prawa. We fragmencie poświęconym deficytowi demokratycznemu wskazałem na nieostrość pojęć, jakimi prowadzony jest ten spór, np. co do rozumienia demokratyczności jako wartości, a nie sposobu podejmowania decyzji. Zasygnalizowałem jednak konieczność traktowania deficytu dotyczącego stanowienia prawa karnego w sposób odrębny od pozostałych dziedzin polityki, ze względu na właściwe prawu karnemu funkcje gwarancyjne. Zauważyłem, że nie jest jasne w szczególności o jaki rodzaj politycznego panowania chodzi w UE. W konsekwencji nie wiadomo też co konkretnie powinno być demokratyzowane. Prawo karne także podziela tę niejasność. W dalszych fragmentach rozdziału IV odniosłem poglądy na prawo karne unijne do różnych dyskursów władzy (konfederacyjnego, federacyjnego i funkcjonalistycznego), wskazując na poglądy i inicjatywy przemawiające za każdym z tych dyskursów. W rozdziale V zarysowałem kulturowe uwarunkowania unijnego prawa karnego. W uwarunkowaniach tych poszukiwałem podstawowych idei legitymizacyjnych dla prawa karnego, dostrzegając ich znaczenie w ideach konstruujących tożsamość. Przytoczyłem szereg argumentów dotyczących postrzegania tego wymiaru polityki UE. 5

6 UE nie posługuje się prawem karnym w celu budowania społeczeństwa obywatelskiego, czemu służy tożsamość obywatelska, lecz instrumentalnie wykorzystuje tę gałąź prawa dla celów projektu unijnego. To zaś z pewnością budzić będzie opór podmiotów przywiązanych do własnej kultury. Kolejny rozdział poświęcony został europejskiej kulturze prawnej jako czynnikowi ograniczającemu zakres kryminalizacji. W tej części poszukiwałem tych zasad prawa wspólnych kulturze europejskiej, które mogłyby limitować granice kryminalizacji. Taki ograniczający charakter moim zdaniem mają zasady proporcjonalności i pomocniczości oraz funkcje gwarancyjne prawa karnego. Zasady proporcjonalności i subsydiarności powinny istotnie wpływać na plany kryminalno polityczne, w taki sposób, aby bez wątpliwości wskazywały legitymację UE do podejmowania określonych działań, ale także aby działania te poprzedzał stosowny namysł i szczegółowa analiza korzyści, które można dzięki nim osiągnąć. Te same wartości (prawa człowieka) zarówno legitymizują rozwój regulacji prawa karnego, także ten rozwój limitują. Prawodawca musi zachowywać równowagę między funkcjami ochronnymi a gwarancyjnymi prawa karnego. Twierdzę, że preferencje dla funkcji ochronnej (związanej z zapewnieniem bezpieczeństwa), uznanie, że prawo karne nie jest ultima ratio, lecz prima ratio ustawodawstwa, nieuchronnie spychać mogą to prawo w kierunku totalitaryzmu. W rozdziale VII odniosłem koncepcję unijnego prawa karnego do koncepcji uniwersalnych i globalizacyjnych. Wyszedłem z założenia, że próba integracji europejskiej może być poletkiem eksperymentalnym uniwersalizacji prawa, a w każdym razie, że nie można nie zauważać wpływu koncepcji globalizacyjnych na idee prawa karnego. Szeroko przedstawione zostały koncepcje globalizacji (uniwersalizacji) od koncepcji historycznych po liczne współczesne. Konkludując ten fragment zauważyłem, że jeśli prawo unijne pozostaje w związku z systemem międzynarodowym, to z reguły dubluje akty prawne w stosunku do konwencji międzynarodowych (głównie ONZ lub RE). Często jednak staje się narzędziem ochrony dóbr własnych, jak interesy finansowe. Nadto prawo karne unijne nie zachowuje w przekonywającym stopniu podstawowego warunku współpracy międzynarodowej, jakim jest uznanie pełnej suwerenności równych państw. Próby szerzenia penalnej idei unijnej jako idei uniwersalnej bazują na bardzo ograniczonych podstawach moralnych i filozoficznych, co nie sprzyja ich uniwersalizacji. Sprawiedliwość proceduralna, jako jej najbardziej wyrazisty wyznacznik, może nie zostać zrozumiana w krajach kultury pozaeuropejskiej. W rozdziale VIII opisałem politykę emocji i politykę kreowania tożsamości poprzez prawo karne. Odnosząc się do aktów traktatowych i politycznych podjąłem analizę znaczenia posługiwania się pewnymi kluczowymi dla stanowienia unijnego prawa karnego pojęciami, takimi jak nienawiść, ksenofobia czy terroryzm. Zasygnalizowałem specyficzny sposób regulacji, jakim jest uznanie, za czynność obiektywizującą (znamię strony przedmiotowej) przeżycia czysto subiektywnego jakim jest 6

7 emocja. Wywodzę z tego faktu przesuwanie akcentów w prawie karnym. Twierdzę, że wolą ustawodawcy jest panowanie nad uczuciami. W dokumentach UE dotyczących terroryzmu wyraźne jest odwoływanie się do lęku. Utrzymywanie tego lęku staje się narzędziem uzyskiwania poparcia dla instytucji, która deklaruje walkę z terroryzmem. Konkluduję ten fragment przedstawiając koncepcję unijnego prawa karnego "obcego", na które składać się mają przede wszystkim postanowienia antyimigracyjne oraz antyterrorystyczne, ale także te, które kreują "wewnętrznego" obcego - np. rasistę lub ksenofoba. Takie prawo karne staje się narzędziem ważenia emocji społecznych. Z jednej strony są one podgrzewane aktami prawnymi skierowanymi przeciw obcym. Z drugiej strony następstwo kontaktu z owymi "obcymi", w postaci nadmiernie negatywnych emocji ma zostać zrównoważone zakazem "nienawiści" i niezdefiniowanej "ksenofobii". W rozdziale IX przedstawione zostały socjotechniczne uwarunkowania prawa karnego UE. Wskazałem tu szczególnie na postrzeganie ogółu obywateli Europy jako przedmiotu oddziaływań socjotechnicznych. Podkreśliłem zróżnicowanie etniczne, kulturowe i ekonomiczne w Europie, które ma skalę nieporównywalną z innymi obszarami poddawanymi integracji (np. USA). Dalej podkreśliłem socjotechniczne znaczenie prawa karnego jako instrumentu integracji. Uznałem, że wybór przez UE polityki nastawionej na emocje jest w obecnej sytuacji dość racjonalny, żaden bowiem inny nie jest w stanie zapewnić władzy legitymacji. Tylko głębokie emocje, z lękiem na czele są w stanie uruchomić poparcie dla UE. Jest to tym bardziej korzystne, że obywatele UE są w stanie bezproblemowo dostosować się do zakazu narzuconego przez unię. Stosunkowo łatwo jest przecież nie dokonywać czynów terrorystycznych. Sprzyja to identyfikacji z celami UE, następuje bowiem wzmocnienie efektu zgodności prawnego wzoru zachowania z własnymi zasadami. Jednak z socjotechniką oddziałującą na emocje wiążą się także niebezpieczeństwa. Emocjonalne komponenty zachowań mogą bowiem skłaniać ludzi do zachowań sprzecznych z ich interesami lub celami. Nadto proces takiego kształtowania polityki prawa karnego w strukturach UE został pozbawiony balastu wymogów "państwa prawnego". W podsumowaniu przedstawiłem koncepcję mechanizmu sprzężenia zwrotnego, który polega na uzyskaniu przez UE bezpośredniego wpływu na obywateli UE, z pominięciem struktury państw członkowskich. W polityce UE zwróconej ku obywatelom pośredniczą media oraz państwa, które stają się jedynie podwykonawcami decyzji unijnych. Jednym z narzędzi uprawiania takiej polityki jest mechanizm harmonizacji prawa karnego. W ten sposób UE legitymizuje się sama. Stworzony został mechanizm pomostowo łączący obywateli z UE ponad państwami. Zamiast poszukiwać źródeł legitymizacji na zewnątrz, zamiast próbować wrócić do aksjologicznych podstaw, które mogłyby dać projektowi integracyjnemu nową siłę, skupiono się na mechanizmach fasadowego wytwarzania poparcia. Jest to sytuacja niezwykle komfortowa dla władzy legislacyjnej, jaką posiada UE. Dysponuje ona bowiem możliwością operowania korzystnymi skutkami prawa, nie zaciagając równocześnie następstw negatywnych, które stają się wyłaczną domeną legisltatora krajowego. Przyjęta metoda analizy znaczenia legitymizacji wskazuje jednoznacznie na istnienie związku między stanowieniem prawa karnego i mechanizmami legitymizacji władzy. Z jednej strony 7

8 prawo karne jest instrumentem sprawowania władzy, z drugiej natomiast wymaga autonomicznego uzasadnienia i legitymizacji szerszego celu niż wytworzenie wsparcia. Prawo karne zatem legitymizuje władzę, gdyż uzyskuje ona dzięki niemu niezbędny dla swojego istnienia przymus i jest przez nią równocześnie legitymizowane, gdyż przymus ten jest racjonalizowany korzyściami, jakie przez to prawo mają płynąć dla społeczeństwa. Wierzeniem legitymizującym prawo karne jest przekonanie o tym, że zapewnia ono bezpieczeństwo. Dalej przedstawiłem model sprzężenia legitymizacyjnego, w którym cierpiąca na ciągły deficyt legitymizacyjny UE sięga po instrumenty prawa karnego materialnego, aby wzbudzić u odbiorców pewne emocje wrogości lub utwierdzić istniejące. Emocje te budzą lęk, który zostaje zaspokojony rytuałem politycznym, obejmującym także prawo. Inicjująca ten proceduralny rytuał UE staje się beneficjentem społecznego poparcia, jako instytucja zapewniająca poczucie bezpieczeństwa. Zarysowałem obraz zmiany postrzegania roli prawa karnego i jego rosnącą instrumentalizację. Zauważam, że sama konstrukcja prawodawcza UE kruszy dotychczasowe i, dodajmy, sprawdzone metody myślenia o prawie. Konkluduję opracowanie twierdząc, że tym co może uczynić prawodawca unijny, aby przywrócić zaufanie do prawa, rozumianego jako narzędzie stabilizacji społecznej, jest powstrzymanie się od dalszego generowania przepisów karnoprawnych i jednoczesna rewizja już wydanych aktów prawnych. Tylko takie działanie, moim zdaniem, zapewnić może jasność intencji UE względem własnych obywateli i zapewnić, że prawo karne unijne nie stanie się w przyszłości narzędziem totalitarnej represji. IV. Pozostały dorobek naukowy Opisując pozostały dorobek naukowy chciałbym podzielić go na pewne kategorie. Do pierwszej z nich zaliczyłbym te publikacje, które powstawały wraz ze studiami nad prawem unijnym, lub go dotyczyły. Do publikacji takich zaliczyłbym przede wszystkim publikacje, które powstawały w trakcie realizacji grantu oraz w ramach współpracy z uniwersytetem Viadrina. Jedną z pierwszych był referat poświęcony miejscu prawa karnego w strategicznych dokumentach politycznych UE i Polski. W wyniku analizy tych dokumentów krytycznie oceniłem w szczególności opis zagrożeń, które prezentowane były jako niezwykle aktualne, choć w kryminologii od ponad 30 lat zwracano już uwagę na ich znaczenie. Zajmują się raczej technicznym opisem stanu zagrożeń wskazując na prawo jako środek ich ograniczania. Nie wskazują też konkretnych metod legislacyjnych jakimi można byłoby się posłużyć dla realizacji tych celów. Twierdziłem także, że te dokumenty polityczne dla prawa karnego mogą stać się jednak nie tylko deklaracją woli, ale także istotnym elementem teleologicznego uzasadniania czynności legislacyjnych zarówno na poziomie UE, jak i na poziomie ustawodawstw krajowych. Podnosiłem, że UE chce angażować się w przeciwdziałanie terroryzmowi i przestępczości zorganizowanej na skalę globalną. W zakresie decyzji kryminalizacyjnych (stanowienia nowych typów czynów zabronionych) oraz stanowienia nowych środków o charakterze penalnym obydwie strategie polityczne są 8

9 raczej oszczędne. Przestrzegałem, że ta oszczędność wypowiedzi sprzyjać jednak może nadużyciom w ramach procesu legislacyjnego. Uznawałem za konieczne zapewnienie aby używanie prawa karnego w powszechnej świadomości kojarzone było ze sprawiedliwością. Referat ten powstał w języku niemieckim na potrzeby konferencji Europeizacja prawa karnego w Polsce i w Niemczech - podstawy konstytucyjno prawne. Pierwsza publikacja miała miejsce w Niemczech. Materiały tej konferencji zostały później opublikowane w Polsce. ( Kriminalpolitik im Rahmen der Europäischen Sicherheitsstrategie und der Nationalen Sicherheitsstrategie der Republik Polen w: J. C. Joerden i A. J. Szwarc (red.), Europäisierung des Strafrechts in Polen und Deutschland rechtsstaatliche Grundlagen, Berlin 2007, Duncker & Humblot, s (Tłumaczenie: Polityka karna w ramach Europejskiej Strategii Bezpieczeństwa i Strategii Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej w: A. J. Szwarc, J. C. Joerden (red.), Europeizacja prawa karnego w Polsce i w Niemczech podstawy konstytucyjnoprawne, Poznań 2007, Wydawnictwo Poznańskie, s ). W referacie na VII sesję naukową Prawo wobec wyzwań współczesności dokonując analizy znaczenia funkcji gwarancyjnych prawa karnego w procesach europeizacji podnosiłem, że wyraźnie zaobserwować można dwie tendencje w prawie UE. Jedną z nich jest dążenie do jak najszerszego posługiwania się instrumentami prawa karnego i obejmowanie nim coraz to nowych dziedzin. Związane jest to z coraz większą federalizacją UE i przejmowaniem większej liczby kompetencji przynależących dotychczas poszczególnym państwom. Tej przyspieszającej nadregulacji i woli wyposażenia UE w kompetencję stanowienia przepisów prawa karnego materialnego o bezpośrednim stosowaniu przeciwstawić można mechanizmy ograniczające te imperatywne dążenia. Z pewnością stwierdzić można, że zasady gwarancyjne są i będą w przyszłości czynnikiem ograniczającym nadmierną dynamikę procesów europeizacyjnych. W ten sposób spełnić mogą swoją szczególną rolę ochrony obywateli przed nadmierną ingerencją ze strony prawodawcy. ( Funkcje gwarancyjne prawa karnego a procesy europeizacji. Refleksje na gruncie traktatu lizbońskiego, w: B. Guzik, N. Buchowska, P. Wiliński (red.) Prawo wobec wyzwań współczesności T. V, Poznań 2008, s ) Rozważając instrumenty moderujące zakres prawa karnego doszedłem do punktu, w którym konieczne było skonfrontowanie zasad prawa karnego z zasadami prawa unijnego. Szczególne miejsce w tych rozważaniach przypadła zasadzie pomocniczości prawa unijnego, którą jako jeden z pierwszych odniosłem do znanej prawu karnemu zasady ultima ratio. Zasada subsydiarności, konstruowana wcześniej na potrzeby relacji między różnymi poziomami władzy została najpierw przeniesiona na grunt prawa unijnego, a w konsekwencji znaleźć musiała zastosowanie do prawa karnego. Dochodziłem do wniosku, że trudno skutecznie i spójnie logicznie wykazać potrzebę działania UE w sytuacji, gdy każde z państw członkowskich dysponuje własnym arsenałem środków penalnych. W każdym państwie istnieje pewien system zwalczania patologii, posługiwania się karami. Istnieją liczne instytucje odpowiedzialne za przestrzeganie porządku i wymierzanie sprawiedliwości. Zatem, spoglądając na tę zasadę abstrakcyjnie, przyjmowałem, że legitymacja UE do stanowienia harmonizacyjnych regulacji karnoprawnych powstawać będzie dopiero po wykazaniu, że państwa członkowskie nie realizują i co więcej nie mogą zapewnić ograniczania pewnych zjawisk (patologii) w stopniu wystarczającym. Uznawałem, że zasada subsydiarności unijnego prawa karnego powinna być takim czynnikiem, który spełniałby funkcje limitujące zakres 9

10 działań wspólnotowych. Zakładałem, że oszczędność działań wspólnotowych w zakresie prawa karnego przynieść może mu tylko korzyści w postaci akceptacji nowych regulacji przez społeczeństwa państw członkowskich. Przyjmowałem, że jest wprawdzie możliwe wykorzystywanie instrumentów harmonizacyjnych dla kreowania nowych regulacji i promowania jednolitości zwalczania nowych patologii, jednak przy stale sygnalizowanym zarzucie braku demokratycznej legitymacji w stosowaniu tych instrumentów potrzebna byłaby wstrzemięźliwość, aby nie doprowadzić do ich atrofii i osłabienia w sytuacji, gdy będą naprawdę potrzebne. Dlatego też opowiadałem się za restryktywnym odczytywaniem zasady subsydiarności na gruncie prawa karnego. ( Subsidiaritätsprinzip im Gemeinschaftsrecht als Voraussetzung für die Kriminalisierung w: J. C. Joerden, U. Scheffler, A. Sinn, G. Wolf (red.), Vergleichende Strafrechtswissenschaft, Berlin 2009, Duncker & Humblot, s ). Dzięki tej publikacji zostałem następnie zaproszony przez prof. dr. hab. Andrzeja Marka do zaprezentowania znaczenia zasady pomocniczości w unijnym prawe karnym w jednym z dwóch referatów otwierających Ogólnopolski Zjazd Prawa Karnego w Toruniu (20-22 września 2010 r.). Zjazd ten poświęcony był problematyce spójności prawa karnego, a mój referat dotyczył zasada subsydiarności prawa unijnego jako gwarancji poszanowania spójności krajowego porządku prawno-karnego. W swoim, żywo przyjętym referacie, twierdziłem, że narzucenie rozwiązań opartych na woli większości w dziedzinie prawa karnego wydaje się szczególnie niebezpieczne, gdyż prawo to może być miejscowym, lokalnym strażnikiem wartości przestrzeganych przez daną społeczność. Narzucanie regulacji, które rozregulowują ten delikatny mechanizm, prowadzić może wprost, nawet nie do uczynienia regulacji nieefektywnymi, ale do odrzucenia wartości nowego rozwiązania przez znaczne grupy społeczne. Twierdziłem, że rolą zasady subsydiarności powinno być zachowanie spójności systemu prawa nie tylko w warstwie formalnej, ale i aksjologicznej. ( Zasada subsydiarności prawa unijnego jako gwarancja poszanowania spójności krajowego porządku prawno-karnego w: A. Marek, T. Oczkowski (red.), Problem spójności prawa karnego z perspektywy jego nowelizacji, Warszawa 2011, C. H. Beck, s ) Do tego nurtu badawczego zaliczyłbym także kolejne publikacje, które towarzyszyły pracom nad monografią habilitacyjną. Były to także teksty, które powstawały w trakcie realizacji grantu naukowego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Unijna-europejska polityka karna z perspektywy polskiego prawa karnego w latach W referatach prezentujących wyniki grantu podejmowałem analizę koncepcji prawnoustrojowych podnoszonych w realizacji grantu unijnego przez grupę badawczą prof. dr. Bernda Schünemanna ( Legitymacja stanowienia regulacji prawno karnych w Unii Europejskiej w świetle poglądów międzynarodowej grupy badawczej AE-Europa II w: A. J. Szwarc (red.), Unijna polityka karna Poznań 2009, Wydawnictwo Poznańskie, s ), analizowałem warunki brzegowe polityki kryminalnej w warunkach europeizacji ( Polityka kryminalizacyjna UE i Polski w: A. J. Szwarc, J. Piskorski (red.), Unijna polityka karna w świetle polskiego prawa, Poznań 2010, Wydawnictwo Poznańskie, s ). Akcentem finalnym była prezentacja tez o polityczności prawa karnego na I Warmińskiej Konferencji Prawa Karnego, związanej ze zmieniającym się paradygmatem prawa karnego ( Polityczność a tożsamość prawa karnego w: S. Piskulski, M. Romańczuk-Grącka, B. Orłowska-Zielińska (red.), Tożsamość polskiego prawa karnego, Olsztyn 2011, s ). 10

11 Innego rodzaju refleksjom dotyczącym prawa unijnego i międzynarodowego poświęcone zostały także opracowania, w których rozważałem możliwości kryminalizacji w prawie unijnym innego typu zachowań. W artykule Internacjonalizacja przestępstw pedofilskich. Miejsce w systemie praw człowieka (Humanistyczne Zeszyty Naukowe Prawa Człowieka Nr 12 (2009), s ) podjąłem próbę spojrzenia na przyczyny i zakres procesu regulowania tej dziedziny przestępczości w prawie międzynarodowym. Szczególny nacisk położyłem na relacje tych regulacji z dziedziną praw człowieka. Przyczyn tej zaawansowanej internacjonalizacji ochrony dzieci przy pomocy środków karno-prawnych moim zdaniem upatrywać należy przede wszystkim w umiędzynarodowieniu niektórych patologii, np. prostytucji, w tym dziecięcej oraz rozpowszechniania pornografii pedofilskiej. Charakterystyczne jest też zainteresowanie obydwiema tymi dziedzinami międzynarodowych zorganizowanych grup przestępczych. Treść regulacji antypedofilskich staje niekiedy w sprzeczności z gwarancjami dla prawa do prywatności czy swobody ekspresji przewidzianymi w systemie praw człowieka. Konflikt ten musi być rozstrzygany na rzecz praw dzieci, ze względu na słabszą ich pozycję jako uczestników obrotu prawnego. Nie można także oddzielać praw dziecka od praw rodziny, gdyż stan taki prowadzi do zafałszowania rzeczywistego obrazu relacji społecznych. Wymienić tu także chcę będącą obecnie w druku pozycję Perspektywa kryminalizacji grup psychomanipulacyjnych (sekt) i grup religijnych o agresywnym światopoglądzie w prawie Unii Europejskiej (Wydawnictwo WSPiA w Poznaniu), która powstała na potrzeby współorganizowanej przeze mnie ogólnopolskiej sesji naukowej poświęconej sektom. Niebezpieczeństwa wiążą się w moim przekonaniu jedynie z nagannym sposobem działania pewnych grup definiowanych szerzej jako sekty. Z tego powodu definicje tworzone na użytek aktów prawnych powinny obejmować przede wszystkim te działania, a nie konstrukcję relacji wewnątrz takich grup. Nadto pojęcia opisujące kontrowersyjne grupy religijne powinny zostać uzupełnione o element ideologicznej agresji. Opisałem tam także warunki penalizacji kontrowersyjnych grup religijnych. Działania penalizacyjne mogłyby moim zdaniem przyczynić się do zdjęcia swoistego parasola ochronnego jaki roztacza się nad działalnością kontrowersyjnych ruchów religijnych. Wola działań na rzecz pokrzywdzonych przez takie ruchy mogłaby także wzmóc przekonanie o potrzebie wspólnego działania na rzecz bezpieczeństwa, czy także o jedności europejskiej, która dzięki temu stałaby się odczuwalnym dla wielu faktem. Innym nurtem publikacji były te, poświęcone granicy wolności wytyczanej przez prawo karne. Głównym wątkiem tych refleksji była reakcja na prezentowane w sposób zbyt swobodny idee naruszające podstawowe idee sprawiedliwościowe, z których wyrasta prawo karne. Polemizowałem ze stanowiskiem uznającym sztukę za kontratyp, podnosząc, że w gruncie rzeczy jest to forma uprzywilejowująca pewną grupę społeczną (twórców), gdy tymczasem doświadczenie sztuki może być przeżyciem powszechnym ( Dekryminalizacja działalności artystycznej w: T. Dukiet-Nagórska (red.) Zagadnienia współczesnej polityki kryminalnej, Bielsko-Biała 2006, Wydawnictwo STO, s ). Koncepcję tę rozwinąłem później, podnosząc, że ustanowienie kontratypu sztuki nie jest możliwe w świetle zasad racjonalności ustawodawczej, ze względu na nowatorski charakter sztuki. Wolność sztuki w moim przekonaniu zapewniana jest dostatecznie przez istniejące rozwiązania prawne ( Kontratyp sztuki? w: W. Szafrański (red.), Wokół problematyki prawnej zabytków i dzieł sztuki, Poznań 2007, Wydawnictwo Poznańskie, s ). 11

12 Do nurtu zagadnień związanych z wolnością zaliczyłbym także publikację poświęconą zagadnieniu palenia tytoniu, która powstała w wyniku organizacji przeze mnie jednej z sesji Prawo wobec wyzwań współczesności, na której analizowałem konsekwencje nikotynizmu w perspektywie obowiązujących regulacji prawa karnego i prawnej prewencji antynikotynowej. ( Palenie tytoniu zagadnienia karnoprawne w: P. Wiliński (red.), Prawo wobec wyzwań współczesności T. II, Poznań 2005, s ). Oraz analizę ochrony prywatności w internecie ( Prawnokarna ochrona prywatności w sieci internetowej. Wybrane zagadnienia w: P. Wiliński, O. Krajniak, B. Guzik, (red.) Prawo wobec wyzwań współczesności T. IV, Poznań 2007, s ). W tekście tym za czynnik ograniczający efektywność stosowania środków karnoprawnych w profilaktyce przestępczości internetowej uznać należy wnioskowy tryb ścigania większości czynów godzących w prywatność użytkowników sieci powiązany z niechęcią zawiadamiania organów ścigania o popełnionych w Internecie przestępstwach. Do podobnych zagadnień zaliczyłbym także publikacje poświęcone innego typu przymusowi, czyli przymusowi szkolnemu i jego alternatywom. W tekstach tych stwierdzałem, że państwo nie deklaruje w pełni jednoznacznie celów, jakie chce osiągnąć wobec jednostki (obywatela), dzięki edukacji. Wśród celów przypisywanych państwom liberalnym znaleźć można takie, które znajdują ogólne uznanie, ale też takie, które wywołują uzasadnione kontrowersje. Uznając prawo państwa do sformułowania pewnych edukacyjnych oczekiwań wobec obywateli uznać należy, że nie przesądza to jeszcze o prawie narzucenia formy kształcenia. Z tego powodu należy przyjąć, że model obowiązku edukacji łatwo połączyć można z prawem do edukacji. Obowiązek edukacji nie jest jednak w żadnym razie tożsamy z obowiązkiem szkolnym. Wśród czynników wytyczających pole decyzji prawodawczych dotyczących edukacji uwzględnić należy następujące: prawo do nauki, uprawnienie państwa do określenia niezbędnego poziomu wykształcenia oraz prawo rodziców do wyboru określonego modelu wykształcenia i wychowania dzieci. Te trzy czynniki powinny być brane każdorazowo pod uwagę przy podejmowaniu jakichkolwiek decyzji dotyczących szkolnictwa. W sposób istotny swoboda działań prawodawczych zostaje tutaj ograniczona. Te trzy czynniki powinny być brane pod uwagę nie tylko przy podejmowaniu decyzji prawodawczych, kształtujących zakres obowiązku szkolnego, ale też przy wydawaniu decyzji administracyjnych, decyzji dotyczących konkretnych uczniów, konkretnych rodziców i konkretnych szkół. Rolą prawa, także w tym wypadku, powinno być chronienie wolności w dziedzinie edukacji, a nie jej ograniczanie ( Przymus szkolny czy prawo do edukacji w: J. Piskorski (red.), Szkoła domowa. Między wolnością a przymusem, Warszawa 2011, Instytut Sobieskiego, s i Nauczanie domowe a prawo do edukacji, Humanistyczne Zeszyty Naukowe Prawa Człowieka Nr 12 (2009), s ). Innego typu refleksje dotyczyły znaczenia prawa karnego w pewnych kontekstach historycznych. W pierwszym tekście analizowałem możliwość rozszerzenia odpowiedzialności karnej za fałszowanie obrazu przeszłości ( Criminal Liability for Falsification of History. A Polish Perspective w: J. Długosz, M. Witkowski (red.), Perspektiven für Europa eine neue Ōffnung? Perspectives of Europe The New Opening?, Peter Lang, Frankfurt Am Main 2006, s ) czy też analizując specyfikę argumentacji przed międzynarodowymi trybunałami karnymi, w jej kulturowym i antropologicznym kontekście ( Znaczenie zarzutu tu quoque w postępowaniach przed międzynarodowymi sądami karnymi, Humanistyczne Zeszyty Naukowe Prawa Człowieka 12

13 Nr 14 (2011), s ). Ten ostatni tekst został wyróżniony przez recenzenta numeru, który uznał go za najciekawszy tekst tego wydania. W nurcie szeroko pojętych zagadnień kryminalnopolitycznych pozostają teksty poświęcone takim kwestiom jak legalizacja prostytucji, w którym sprzeciwiam się postulatom legalizacyjnym, podnosząc argumenty pochodzące ze zobowiązań międzynarodowych oraz szereg argumentów praktycznych, których znaczenie nie zostało przez licznych zwolenników legalizacji rozpoznane ( Legalizacja prostytucji? w: P. Wiliński, B. Guzik, O. Krajniak (red.), Prawo wobec wyzwań współczesności T. III, Poznań 2006, s ) czy też tekst poświęcony znaczeniu geopolityki w analizie zajwisk przestępczych oraz kreowaniu odpowiedzi na te zjawiska w perspektywie stanowienia prawa ( Geopolityka kryminalna w: Ł. Pohl (red.), Aktualne problemy prawa karnego, Poznań 2009, Wydawnictwo Naukowe UAM, s ). Podejmowałem także szereg tematów związanych z problematyką dogmatyczną prawa karnego, szczególnie w postaci komentarzy. Szczególnie istotne znaczenie miało zaproszenie mnie do grona autorów systemu prawa karnego, gdzie opracowałem fragment poświęcony uszkodzeniu cudzej rzeczy ( Uszkodzenie cudzej rzeczy w: R. Zawłocki (red.), System prawa karnego, Przestępstwa przeciwko mieniu i gospodarcze, T. 9, Warszawa 2011, C. H. Beck, s ). We fragmencie systemu prawa handlowego szerzej odniosłem się do zagadnienia lichwy, wskazując na niedostatki obecnej regulacji oraz kilku innych ustaw zawierających postanowienia karnoprawnych ( Inne wybrane przestępstwa gospodarcze, w: R. Zawłocki (red.), System prawa handlowego. Tom 10. Prawo karne gospodarcze, Warszawa 2012, Wydawnictwo C. H. Beck, s ). We fragmencie komentarza dotyczącego przestępstw przeciw wyborom oprócz analizy dogmatycznej wskazałem na liczne uchybienia techniki legislacyjnej, w szczególności na brak spójności postanowień kodeksu karnego z przepisami prawa wyborczego ( Przestępstwa przeciw wyborom w: R. Zawłocki, R. Królikowski (red.), Kodeks karny, Komentarz, Część szczególna, T. II, Warszawa 2012, CH Beck, s ). Do nurtu rozważań dogmatycznych zaliczyłbym także publikację poświęconą korupcji w sporcie ( Korupcja w sporcie, Sport wyczynowy 2003, nr 9-10, s (współautor R. Żurowska)). Za specyficzne rozważania, poświęcone szczególnym zagadnieniom prawa karnego uznaję tekst poświęcony zgodzie pokrzywdzonego, w którym uznaję, że brak precyzyjnych granic zgody wywołuje niepożądany stan niepewności, a jego prawidłowym rozwiązaniem jest wyraźne zaznaczenie w opisie konkretnego czynu zabronionego czy brak zezwolenia pokrzywdzonego stanowi jego charakterystyczną cechę oraz zaznaczenie, że o ile ustawa nie stanowi inaczej zgoda nie ma wpływu na karygodność ( Volenti non fit iniuria przeceniona czy niedoceniona zasada prawa karnego? w: R. Zawłocki (red.), Zgoda pokrzywdzonego, Warszawa 2012, C. H. Beck, s ). W innym tekście podjąłem próbę zmierzenia się ze światem zwierząt w prawie karnym, gdzie pojawiają się w różnych rolach, np. jako narzędzia wykonawcze, przedmioty ochrony czy też źródła niebezpieczeństwa ( Zwierzęta i prawo karne. Próba systematyzacji problemu w: Człowiek w świecie zwierząt - zwierzęta w świecie człowieka (red. prof. K. Ilski), Poznań 2012, Wydawnictwo Naukowe UAM, s ). Wspomnieć także należy o publikacji doktoratu ( Odpowiedzialność karna cudzoziemców w Polsce, Warszawa 2003, ss. 279) oraz kilku publikacjach odpryskowo związanych jego 13

14 tezami ( Tak zwany warunek podwójnej przestępności w polskim prawie karnym materialnym w: I. Gawłowicz, I. Wierzchowiecka (red.), Koncepcje suwerenności. Zbiór studiów, Warszawa 2005, s ; Orzekanie środków probacyjnych wobec cudzoziemców w: B. Janiszewski (red.), Nauka wobec współczesnych zagadnień prawa karnego w Polsce, Poznań 2004, s ). W najbliższym czasie planuję przygotowanie monografii poświęconej różnego rodzaju interpretacjom obrony koniecznej. Chcę przedstawić tę instytucję i jej interpretacje w świetle zmieniających się kulturowych ocen i wartości. W okresie po obronieniu doktoratu co roku uczestniczyłem w 2-3 konferencjach ogólnopolskich i międzynarodowych oraz zagranicznych, często z wygłoszeniem referatu. Za szczególne osiągnięcia uznać mogę powierzenie mi prezentacji jednego z dwóch referatów otwierających Zjazd Katedr Prawa Karnego w Toruniu w 2010 r. W chwili obecnej powierzono mi prezentację otwierającą II Warmińską Konferencję Nauk Penalnych poświęconą granicom kryminalizacji. Zajmować tam się będę problemem ekwifinalności kryminalizacji. Byłem wykonawcą jednego grantu naukowego MNiSW. Obecnie na rozpatrzenie oczekuje wniosek związany z moim uczestnictwem w międzynarodowej grupie badawczej Fragile Freiheiten. dr Justyn Piskorski 14