Słowa kluczowe: osoby starsze, samodzielność, ocena geriatryczna, ocena stanu odżywienia

Transkrypt

1 231 GERIATRIA 2016; 10: Akademia Medycyny ARTYKUŁ ORYGINALNY/ORIGINAL PAPER Otrzymano/Submitted: Zaakceptowano/Accepted: Ocena zdolności do samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym osób starszych z uwzględnieniem zachowań żywieniowych Self-assessment of capability functioning in daily life of elderly people with regard nutrition behaviors Ewa Błaszczyk-Bębenek, Anna Kostrz, Małgorzata Schlegel-Zawadzka Wydział Nauk o Zdrowiu UJ CM w Krakowie, Instytut Zdrowia Publicznego, Zakład Żywienia Człowieka Streszczenie Wstęp. Wśród starszych osób, ze względu na charakterystyczne zmiany starzejącego się organizmu, następuje obniżenie zdolności do samodzielnego funkcjonowania, tj. samoobsługi i samoopieki. Celem badania była ocena umiejętności radzenia sobie w życiu codziennym ludzi po 70. roku życia, w tym zachowań żywieniowych, zamieszkujących w środowisku domowym, niewymagających stałej opieki lekarsko-pielęgniarskiej. Materiał i metody. Badanie zostało przeprowadzone wśród 133 pacjentów, w wieku lat, znajdujących się pod opieką pielęgniarki środowiskowej. Wykorzystano wystandaryzowane skale do oceny badanej grupy MNA, skalę Barthel, skalę Lawtona (IADL) oraz skrócony test Tinetti. W badaniach wzięto pod uwagę zróżnicowanie wynikające z płci badanych oraz możliwości opuszczania mieszkania. Udział w badaniu wzięło 41 mężczyzn oraz 92 kobiety w wieku 79,80 ± 6,20 lat. Wyniki. Tylko 14% badanych mieszkało samotnie i były to istotnie częściej kobiety (p < 0,0129). Według interpretacji BMI ponad 80% badanych ogółem miało nadwagę i otyłość. Grupy mężczyzn i kobiet nie różniły się pod względem oceny sprawności, zdolności do podstawowego funkcjonowania w życiu codziennym oraz ryzykiem upadków. Kobiety istotnie częściej przyjmowały, trzy lub więcej leków, ponad 92% w stosunku do 76% mężczyzn. Wśród niewychodzących z mieszkania, istotnie częściej występowały ograniczenia sprawności fizycznej, w wykonywaniu czynności dnia codziennego oraz istotnie większe było ryzyko upadków (p < 0,001). Wszystkie osoby wychodzące z domu były samodzielne w zakresie spożywania posiłków niż osoby niewychodzące z mieszkania. Wnioski. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że w badanej grupie możliwość opuszczania mieszkania ma istotny wpływ na stan odżywienia, sprawność fizyczną, złożone czynności dnia codziennego i ryzyko upadków. Geriatria 2016; 10: Słowa kluczowe: osoby starsze, samodzielność, ocena geriatryczna, ocena stanu odżywienia Abstract Background. Among older people, due to the characteristic changes of ageining body, there is reduction in capacity for independent functioning, i.e. self-service and self-care. The aim of the study was to assess the ability to cope in everyday life people above 70. year of life, including eating behavior, living in the home environment, not requiring constant treatment and nursing care. Material and methods. The survey was conducted among 133 patients, aged years, under the care of a community nurse. Standardized scales were used to examine the study group MNA, Barthel, Lawton scale (IADL) and shortened Tinetti Test. The study took into account the diversity of the gender of respondents and the possibility of leaving the flat. The study involved 41 men and 92 women in average age ± 6.20 years. Results. Only 14% of respondents lived alone and were significantly more women (p = ). According to the interpretation of BMI more than 80% of respondents were overweight and obese. A group of men and women did not differ in terms of the assessment of the efficiency, capacity to the basic functioning in everyday life and the risk of falls. Women took significantly more 3 or more medicines, 92% compared to 76% men. Among not go out the flat were more frequent limitation of physical fitness, performing daily activities, and 231

2 was significantly higher risk of falls (p < 0.001). All persons coming out of the house were independent in terms of eating and were significantly higher calf circumference than those not coming out. Conclusion. Based on the obtained results, it was found that in the test group the possibility of leaving the house has a significant impact on the nutritional status, physical fitness, everyday activities and risk of falls. Geriatria 2016; 10: Keywords: elderly, independence, geriatric assessment, nutritional status Wstęp Samodzielne funkcjonowanie w życiu codziennym przez osoby starsze związane jest z możliwością samoopieki i samoobsługi przez te osoby. Według danych Głównego Urzędu Statystycznego w Polsce, osoby starsze (65 lat i więcej) zamieszkujące w gospodarstwach domowych samodzielnie, stanowiły 38% wszystkich gospodarstw domowych w 2011 roku. Wśród tych osób, aż 90% to osoby mieszkające samotnie, a 80% to wdowy [1]. Pod pojęciem samoopieki należy rozumieć wszystkie działania podejmowane przez jednostkę, które służą zachowaniu dobrego stanu zdrowia. Działania te obejmują nie tylko możliwość samodzielnej opieki nad swoim zdrowiem poprzez obserwację i realizację zaleceń lekarskich, ale również prowadzenie zdrowego stylu życia [2]. Proces starzenia i związane z nim zmiany w organizmie oraz występowanie chorób w tym okresie utrudniają możliwość samodzielnego funkcjonowania w życiu codziennym [3]. Utrwalone przez wiele lat nieprawidłowe nawyki żywieniowe osób starszych, również związane są z ich stanem zdrowia. Dla tego okresu życia charakterystyczne są też problemy związane z jednej strony z niedożywieniem jak również z otyłością [4]. Cel pracy Celem pracy była ocena zdolności osób po 70 roku życia mieszkających w środowisku domowym do samoobsługi i samoopieki z uwzględnieniem zachowań żywieniowych. Materiał i metody Badanie zostało przeprowadzone w pierwszej połowie roku 2010 w Krakowie, wśród pacjentów mających złożone deklaracje wyboru lekarza Podstawowej Opieki Zdrowotnej. Wykorzystanym narzędziem badawczym były wystandaryzowane skale, służące do oceny geriatrycznej osób starszych. Badanie zostało przeprowadzone przez pielęgniarkę środowiskową zgodnie z zasadami etycznymi w zakresie badań medycznych zawartych w Deklaracji Helsińskiej [5]. Do oceny sprawności pacjenta zastosowano zmodyfikowaną skalę Barthel. Skala składa się z dziesięciu pytań, gdzie zero oznacza brak samodzielności lub całkowitą zależność od osób drugich a maksymalnie można uzyskać 100 punktów. Skalę Lawtona (IADL Instrumental Activities of Daily Living) oceniającą zdolność podstawowego funkcjonowania człowieka we współczesnym świecie, jego niezależność i pozwalającą na przybliżone zobiektywizowanie potrzeb pacjenta w zakresie wymaganej pomocy lub opieki. Skrócony test Tinetti (oceniający ryzyko upadków przejście z siedzenia do stania, unieruchomienie 5 sekundowe, przejście 3 metrów, obrót o 180 0, przejście ze stania do siedzenia). Otrzymanie jednego zera lub dwóch jedynek, wymaga konsultacji z fizjoterapeutą. Do oceny ryzyka niedożywienia badanych wykorzystano, Kwestionariusz Oceny Stanu Odżywienia (ang. Mini Nutritional Assessment, MNA). Skala składa się z dwóch części, gdzie pierwsza dotyczy stanu odżywienia i identyfikacji ryzyka występowania niedożywienia. Maksymalna liczba punktów wynosi 14 a 11 punktów wskazuje na ryzyko niedożywienia i wymaga dalszej diagnostyki. Druga część obejmuje sposób żywienia, wykonanie pomiarów obwodów ramienia i łydki oraz subiektywnej oceny badanych dotyczącej stanu zdrowia. Rozpoznanie niedożywienia następuje po zsumowaniu obu części testu, gdy wynik jest poniżej 17 punktów na 30 możliwych do uzyskania. Zebrane dane poddano analizie statystycznej w programie STATISTICA 8.0 Pl. Różnice między wyodrębnionymi grupami ze względu na płeć oraz możliwość opuszczania mieszkania potwierdzono wykorzystując nieparametryczny test U Manna Whitneya na poziomie istotności α = 0,05. Wyniki Oceny geriatrycznej dokonano u 133 osób obu płci, w wieku od 70 do 96 lat, mieszkających w śro- 232

3 dowisku domowym. W badaniu udział wzięło 41 mężczyzn (31%) i 92 kobiety (69%) o średnim wieku 79,80 ± 6,20 lat. Grupy płci nie różniły się istotnie wiekiem (78,83 ± 5,66 lat mężczyźni vs. 80,23 ± 6,41 lat kobiety; p = 0,2475). Najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku lat 33% badanych (44 osoby). W większości uczestnicy badania mieszkali we wspólnym gospodarstwie domowym z innymi współmieszkańcami (86%). Wśród osób, które mieszkały samotnie, istotnie częściej były to kobiety niż mężczyźni (18% vs. 2%, p = 0,0129). Średnia wartość wskaźnika BMI dla badanych ogółem wyniosła 27,05 ± 4,92 kg/m 2 i nie różniła się znamiennie w grupach płci (26,85 ± 5,04 kg/m 2 mężczyźni vs. 27,14 ± 4,89 kg/m 2 kobiety; p = 0,6209). Dokładna charakterystyka badanej grupy z uwzględnieniem płci oraz możliwości opuszczania mieszkania została zebrana w tabeli I. Skala MNA U większości uczestników badania nie występowała utrata apetytu (75%) oraz spadek masy ciała (41%) w ostatnich trzech miesiącach. Również stres lub ciężka choroba nie wystąpiły w ostatnich trzech miesiącach u 68% ankietowanych. Zaburzenia neuropsychiczne dotyczyły 28% uczestników badania, z tego 3% to były zaburzenia ciężkie. Według wskaźnika BMI, 80% badanych miało nadwagę i otyłość (BMI 23 kg/m 2 ; wykres 1). Średnia wartość MNA Screening wyniosła 10,35 ± 2,08 dla badanych ogółem. Skala MNA Assessment, poszerza diagnostykę pacjenta w kierunku niedożywienia. Choć większość uczestników badania spożywała 3 pełne posiłki (97%), dieta 13% nie dostarczała wszystkich podstawowych składników. Ponad 2% starszych osób wymagało karmienia lub miało trudności w spożywaniu posiłków. Aż 6% sądziło, że jest niedożywionych a niewielkie niedożywienie wskazało prawie 26% badanych. Podobny odsetek starszych osób uważał, iż ich stan zdrowia jest nie tak dobry (25%), jak również lepszy (25%), od rówieśników. Ponad 90% badanych miał obwód ramienia > 22 cm i obwód łydki 31 cm. W prezentowanym badaniu, więcej niż 3 leki przyjmowało ponad 87% badanych. U większości starszych osób nie występowały odleżyny (98%). Suma punktów dotycząca oceny ryzyka niedożywienia dla badanej grupy ogółem wyniosła 23,77±3,26 i wskazywała na prawidłowy stan odżywienia (Tabela II). Nie wykazano różnic znamiennych statystycznie w grupach płci w przypadku żadnego parametru skali MNA Screening. Wyniki w zależności od płci badanych otrzymane w MNA Assessment pokazały, Tabela I. Ogólna charakterystyka badanej grupy pod względem płci oraz możliwości opuszczania mieszkania Table I. General characteristics of the study groups by gender and the possibility of leaving the flat Parametr Ogółem N = 133 Mężczyźni N = 41 Kobiety N = 92 p-value* Niewycho- -dzący z mieszkania N = 34 Wychodzą- -cy z mieszkania N = 99 p-value* Wiek [lata]/ 79,80 ± 6,20 78,83 ± 5,66 80,23 ± 6,41 p = 0, ,85 ± 6,53 78,40 ± 5,46 p < 0,0001 Miejsce zamieszkania (1-dom prywatny, 2-blok) Współmieszkańcy (1-tak, 2-samotni) 1,62 ± 0,49 1,59 ± 0,50 1,64 ± 0,48 p = 0,5401 1,65 ± 0,49 1,62 ± 0,49 p = 0,7492 1,14 ± 0,34 1,02 ± 0,16 1,18 ± 0,39 p = 0,0129 1,29 ± 0,46 1,08 ± 0,27 p = 0,0018 BMI [kg/m 2 ] 27,05 ± 4,92 26,85 ± 5,40 27,14 ± 4,80 p = 0, ,13 ± 5,54 27,37 ± 4,68 p = 0,0878 N liczba badanych, X ± SD średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, BMI wskaźnik masy ciała, Test U-Manna Whitneya. 233

4 Wykres 1. Odsetek badanych osób znajdujących się w poszczególnych zakresach BMI Figure 1. Percentage of subjects contained in BMI ranges Tabela II. Zestawienie sumarycznych wartości liczbowych ocen zastosowanych skal w zależności od płci badanych oraz możliwości opuszczania mieszkania Table II. Summary of the numerical values rating scales used depending on the gender of respondents and the possibility of leaving the flat Parametr MNA Screening MNA Assesment Ogółem N = 133 Mężczyźni N = 41 Kobiety N = 92 p-value* Niewychodzący z mieszkania N = 34 Wychodzący z mieszkania N = 99 p-value* 10,35 ± 2,08 10,80 ± 1,98 10,14 ± 0,47 p = 0,0823 8,85 ± 2,02 10,86 ± 1,85 p < 0, ,42 ± 1,68 13,51 ± 1,54 13,39 ± 1,74 p = 0, ,63 ± 1,80 13,70 ± 1,55 p = 0,0008 MNA 23,77 ± 3,26 24,32 ± 3,16 23,53 ± 3,29 p = 0, ,49 ± 3,15 24,56 ± 2,92 p < 0,0001 Skala Barthela 89,77 ± 15,67 91,46 ± 17,33 89,02 ± 14,9 p = 0, ,71 ± 17,71 96,67 ± 6,10 p < 0,0001 IADL 19,58 ± 4,50 19,85 ± 4,79 19,46 ± 4,39 p = 0, ,97 ± 3,59 21,51 ± 2,88 p < 0,0001 Test Tinetti 9,10 ± 1,70 9,02 ± 1,85 9,13 ± 1,63 p = 0,9628 7,50 ± 2,31 9,65 ± 0,94 p < 0,0001 N liczba badanych, X ± SD średnia arytmetyczna ± odchylenie standardowe, p poziom istotności, Test U-Manna Whitneya. iż kobiety (92%) istotnie częściej zażywały więcej niż 3 leki dziennie od mężczyzn (76%; p = 0,0077). W przypadku pozostałych parametrów, grupy płci się nie różniły. Osoby mogące opuszczać mieszkanie istotnie częściej (p<0,0001) miały pełną sprawność w stosunku do osób, które nie mogły opuszczać mieszkania. Możliwość wychodzenia z mieszkania (82%) była związana z istotnie rzadszym występowaniem zaburzeń neuropsychicznych (p < 0,0001) niż wśród osób niewychodzących (44%). Karta Oceny Sprawności Pacjenta według zmodyfikowanej skali Barthel Ocena możliwości samodzielnego funkcjonowania według skali Barthel dla badanej grupy ogółem nie wskazała na ograniczenie samodzielności (89,77 234

5 Wykres 2. Odsetek badanych osób w zależności od posiadanej punktacji sumarycznej w Karcie Oceny Sprawności Pacjenta w skali Barthel Figure 2. Percentage of respondents according to their total score in Barthel scale ± 15,67). Również grupy płci nie różniły się istotnie stopniem sprawności według zmodyfikowanej skali Barthel (tabela II). W grupie, ze względu na możliwość opuszczania mieszkania, otrzymano we wszystkich odpowiedziach, za wyjątkiem możliwości kontrolowania stolca, istotnie wyższą liczbę punktów niż u osób niemogących wychodzić z mieszkania (p < 0,001). Żadna osoba mogąca opuszczać mieszkanie nie otrzymała mniej niż 75 punktów w Karcie Oceny Sprawności Pacjenta w skali Barthel (wykres 2). Skala oceny złożonych czynności życia codziennego Lawtona (IADL) Osoby starsze z badanej grupy nie miały problemów w korzystaniu z telefonu, możliwości poruszania się, przygotowywania posiłków, wykonywaniu drobnych prac domowych i majsterkowaniu oraz przyjmowaniu leków i gospodarowaniu pieniędzmi (19,58 ± 4,50). Możność opuszczania mieszkania istotnie wpływała na możliwość wykonywania czynności życia codziennego według skali IADL (p < 0,001). Średnia punktacja była wyższa wśród osób wychodzących z mieszkania niż bez takiej możliwości (21,51 ± 2,88 vs. 13,97 ± 3,59). Płeć nie wpływała w badanej grupie, poza wykonywaniem zakupów, na zdolność do podstawowego funkcjonowania w życiu codziennym (p > 0,05). Mężczyźni byli istotnie bardziej sprawni w robieniu zakupów niż kobiety (p = 0,0418; tabela II). Skrócony Test Tinetti Wyniki otrzymane w Skróconym Teście Tinetti wykazują, że w starszym wieku płeć nie jest czynnikiem, który determinuje zróżnicowanie w niepełnosprawności (p > 0,05; tabela II). Możliwość opuszczania mieszkania jest istotnym czynnikiem wpływającym na zdolność wstawania z siedzenia, unieruchomienie w pozycji stojącej, przejście 3 m, obrót o 180 o oraz przyjęcie pozycji siedzącej bez pomocy (p < 0,0001; tabela II). 235

6 Dyskusja Wraz z wiekiem u ludzi dochodzi do wielu niekorzystnych zmian w organizmie, powodujących zmniejszenie ich sprawności i wydolności samoopiekuńczych, stając się wyznacznikiem zapotrzebowania na pomoc innych. Według badań Tobiasz-Adamczyk i wsp. w Polsce aż 57% osób starszych dotkniętych jest problemem samozaniedbania w opinii pracowników socjalnych [6]. W pracy podjęto próbę oceny zdolności osób starszych do samoopieki i samoobsługi za pomocą wybranych skal. Badani z Krakowa byli w zaawansowanym wieku, średnio prawie 80 lat, a najliczniejszą grupę stanowiły osoby w wieku lat. Próbę oceny radzenia sobie w życiu codziennym przez osoby w wieku 70 lat i więcej podjęła Schlegel-Zawadzka i wsp. badając możliwości samoopieki i samoobsługi wśród mieszkańców Gminy Brzostek [7]. Pośród mieszkańców tego podkarpackiego terenu, więcej osób (28%) niż w badaniu własnym (14%), mieszkało samotnie [7]. Istotnie częściej były to kobiety (29,7% vs. 19,4%) [8], tak jak w niniejszej pracy (18% vs. 2%, p = 0,0129). Jednym z ocenianych parametrów przy wykorzystaniu skali MNA Screening był wskaźnik masy ciała. W pracy własnej według wskaźnika BMI w interpretacji skali MNA, większość (80%) uczestników tego badania miało nadwagę i otyłość (27,05 ± 4,92 kg/m 2 badanych ogółem). Podobnie było wśród mieszkańców Gminy Brzostek, nadwagę i otyłość stwierdzono u 73,6% osób [7] oraz u 89,6% słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku z Krakowa -z badań Pióreckiej i wsp. [8]. W pracy Grochowskiej i wsp. nadwaga i otyłość występująca wśród starszych osób wiązała się z pogorszeniem jakości życia tych osób [9]. Ogólnopolskie Badanie Stanu Zdrowia Ludności WOBASZ-SENIOR z 2007 roku, które objęło ponad tysiąc uczestników w wieku 75 lat i więcej, wykazało, iż nadwaga i otyłość dotyczyły 65% mężczyzn i 75% kobiet w nim uczestniczących [10]. Dodatkowo, wśród większości starszych osób z tego badania nie występowała utrata apetytu (75%) i jest to odsetek zbliżony do wyników innych autorów w tej grupie wiekowej [7]. Średnia wartość uzyskanej liczby punktów MNA (23,77 ± 3,26) przez badanych pozwala na zakwalifikowanie ich do grupy o ryzyku niedożywienia. Wartość ta była zbliżona do mieszkańców gminy Brzostek (22,22 ± 4,22), wśród których również stwierdzono zagrożenie niedożywieniem [7]. Wśród słuchaczy UTW w Krakowie (26,1 ± 2,16) odnotowano wyższą punktację na skali MNA, gdzie 87% charakteryzowało się prawidłowym stanem odżywienia [10]. W badaniu Włodarek i Głąbskiej, wśród kobiet w wieku lat z Warszawy i Piotrkowa Trybunalskiego, mediana testu MNA wyniosła 26,0 a jedynie 18,7% badanych miało ryzyko wystąpienia niedożywienia [11]. Podobnie jak w badaniu własnym, kobiety mieszkały we własnych domach, jednak obie grupy różniły się średnią wieku. Wśród badanych z Krakowa średnia wieku to prawie 80 lat a dla kobiet 80,23 lata, podczas gdy w badaniach Włodarek i Głąbskiej wyniosła ona 66 lat [11]. Wiek badanych może być związany z ryzkiem niedożywienia. Ogólnopolskie badania PolSenior prowadzone na grupie 4979 osób w wieku 65 lat i więcej wskazują na występowanie ryzyka niedożywienia u prawie 40% badanych, znamiennie częściej kobiet (42,4%) niż mężczyzn (33,3%, p < 0,001). Wyniki tego badania pokazują również, iż zarówno płeć żeńska (p < 0,001), jak i starszy wiek (p < 0,05) mają związek z występowaniem niedożywienia. Wśród innych czynników niedożywienia autorzy wskazują na brak posiadania współmałżonka, zamieszkiwanie terenów wiejskich oraz ubóstwo według opinii samych ankietowanych [12]. Większość badanych spożywała 3 pełne posiłki w ciągu dnia (97%), podobnie jak w innych badaniach [7,8]. Wśród mieszkańców małego miasta, w wieku 60 lat i więcej, ponad połowa deklarowała spożywanie 3 posiłków w ciągu dnia, natomiast pięć posiłków jadło 16,2% kobiet i 12,9% mężczyzn [13]. W badanej grupie seniorów, dieta 13% nie dostarczała wszystkich podstawowych składników. Mieszkańcy Twardogórzy nie realizowali w całodziennej racji pokarmowej normy na energię oraz prawidłowej podaży makroskładników (zbyt duży udział energii z tłuszczów, przy jednoczesnych niedoborach kwasów tłuszczowych z rodziny n-3), stwierdzono również niedobory witaminy D, potasu, wapnia, magnezu i jodu oraz błonnika pokarmowego w badanej grupie ogółem. [13]. Słuchacze Uniwersytetu Trzeciego Wieku wykazali się świadomością znaczenia prawidłowego żywienia dieta większości z nich była urozmaicona 57,1% spożywało codziennie mleko i jego przetwory, 61% ciemne pieczywo a ponad 70% owoce i soki owocowe 236

7 [8]. Blisko 2/3 (59,7%) jadło ryby i przetwory rybne 1 do 2 razy w tygodniu [8]. Wśród starszych osób charakterystycznymi są: występowanie polipatologii oraz polipragmazji. W badaniach Schlegel-Zawadzkiej i wsp. trzy i więcej leków przyjmowały istotnie częściej kobiety (88%) niż mężczyźni (48%; p = 0,0102) [7]. Również w badaniu własnym kobiety (92%) istotnie częściej zażywały więcej, niż trzy leki dziennie, od mężczyzn (76%; p = 0,0077). Pacjenci hospitalizowani na oddziale geriatrycznym z badań Ulatowska i Bączyk, w większości przyjmowali więcej niż trzy leki 97% badanych ogółem [14]. Wyniki otrzymane dla badanych, w zależności od ich płci, po zastosowaniu Karty Oceny Sprawności Pacjenta według zmodyfikowanej skali Barthel, nie wykazały znamiennych różnic (p = 0,0644) w ocenie sprawności. Osoby wychodzące z mieszkania otrzymały istotnie wyższą średnią liczbę punktów (96,67 pkt) niż osoby, które nie mogły opuszczać mieszkania (69,71 pkt, p < 0,0001) według tej skali. Osoby starsze mieszkające we własnych domach, z badań prowadzonych na Dolnym Śląsku, również wykazują się samodzielnością, średni wynik dla grupy wyniósł 95,48 punktów. Wraz z wiekiem liczba punktów w tej grupie zmniejszała się z 99,54 pkt dla osób w wieku lata, do 92,05 pkt dla osób wieku 75 i więcej lat [15], nadal jednak osoby przebywające w środowisku domowym wykazywały większą samodzielność w wykonywaniu codziennych zajęć. Pacjenci objęci długoterminową domową opieką pielęgniarską z województwa śląskiego otrzymali średnio 17 pkt w skali Barthel [16], co wskazuje na brak samodzielności i całkowitą zależność od osób drugich. Wpływ rehabilitacji na sprawność ruchową starszych osób badały m.in. Borowicz i Wieczorkowska-Tobis, wskazując na poprawę w zakresie czynności dnia codziennego, po przebytej rehabilitacji w grupie kobiet [17]. Po przyjęciu na oddział, średni wynik na skali Barthel wynosił 89,2 ± 16,9 punktów w grupie kobiet a po 28 dniach od opuszczenia oddziału był on istotnie wyższy (p < 0,0) i wynosił 93,1 ± 10,8 punktów [17]. Również ocena badanej grupy przy wykorzystaniu skali Lawtona nie wykazała znamiennych różnic w zdolności instrumentalnego funkcjonowania w zakresie czynności życia codziennego w grupach kobiet i mężczyzn (p = 0,3825). Podobnie jednak, jak w przypadku wcześniej omawianych skal, opuszczanie mieszkania było istotnie związane z możliwością wykonywania codziennych czynności jak np. robienie zakupów czy przygotowywanie posiłków (p < 0,0001). Występowanie sprawności funkcjonalnej oraz sprawności instrumentalnej wśród osób w okresie wczesnej starości (65-75 lat), pozostających w środowisku domowym, w badaniach Ślusarskiej i wsp., w dużej mierze było na umiarkowanym poziomie (46,5% badanych), większość badanych była samodzielna [18]. Bujnowska-Fedak i wsp. oceniając zdolność funkcjonowania osób starszych w środowisku według skali IADL, wykazali niewielkie ograniczenie sprawności funkcjonalnej w tym zakresie, szczególnie w podgrupie osób starszych w wieku 75 lat i więcej [15]. Ryzyko upadków wśród starszych osób po 70. roku życia przebywających w środowisku domowym w badaniach własnych było małe. Średnio w skróconym teście Tinetti oceniającym ryzyko upadków badani otrzymali ponad 9 punktów na 10 możliwych. Istotnie mniejsze ryzyko upadków było wśród osób swobodnie opuszczających mieszkanie (9,65 pkt vs. 7,5 pkt; p < 0,0001), które nie wymagały pomocy drugiej osoby w żadnym z wykonanych podczas testu ćwiczeń. Należy podkreślić, iż w badaniach własnych wykorzystywany do oceny ryzyka upadków był skrócony test Tinetti. Wśród badanych przez Ślusarczyk i wsp. ryzyko upadków u osób mieszkających we własnych domach, ale pozostających pod opieką pielęgniarki środowiskowej, było wysokie (16,8%) i częściej dotyczyło mężczyzn (p < 0,05), co nie koresponduje z wynikami z prezentowanych badań [18]. Tak jak w przypadku funkcjonowania instrumentalnego, również w odniesieniu do sprawności ruchowej, wraz z wiekiem pojawiały się ograniczenia i rosło ryzyko upadków wśród osób 75 plus, na co wskazują badania Bujnowskiej-Fedak i wsp. i innych autorów [15]. Kamińska i Brodowski zauważają również na podstawie swoich badań przeprowadzonych wśród pacjentów objętych podstawową opieką zdrowotną w trybie ambulatoryjnym, iż wraz ze wzrostem ryzyka niedożywienia wzrasta ryzyko upadków. W badanej przez nich grupie ponad 50% osób zagrożonych było ryzykiem upadków a największe prawdopodobieństwo wystąpienia tego rodzaju zdarzeń było wśród 13% badanych [19]. Poprawę w zakresie prewencji ryzyka upadków, jak 237

8 również zmniejszenia stopnia niepełnosprawności wśród pacjentów geriatrycznych, może przynieść rehabilitacja ruchowa [17]. Wnioski W badanej grupie osób starszych powyżej 70. roku życia płeć nie ma istotnego wpływu na ocenę wyników testów dotyczących stanu odżywienia, sprawności fizycznej, złożonych czynności dnia codziennego oraz ryzyka upadków. Możliwość samodzielnego opuszczania mieszkania związana jest z lepszą zdolnością do wykonywania podstawowych czynności dnia codziennego oraz mniejszym ryzykiem upadków. Konflikt interesów / Conflict of interest Brak/None Adres do korespondencji: Ewa Błaszczyk-Bębenek Zakład Żywienia Człowieka, Instytut Zdrowia Publicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, UJCM ul. Grzegórzecka 20, Kraków (+48 12) ewa.blaszczyk@uj.edu.pl Piśmiennictwo 1. Główny Urząd Statystyczny: Sytuacja demograficzna osób starszych i konsekwencje starzenia się ludności Polski w świetle prognozy na lata Data wejścia 18 maja Wlazło A, Leszek J. Samoopieka osób starszych w kontekście psychologii zdrowia. Założenia teoretyczne. Psychogeriatr Pol. 2008;5(3): Gutowska A. (Nie)pełnosprawna starość przyczyny, uwarunkowania, wsparcie. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagog Spec. 2015;8: Małgorzewicz S. Zaburzenia odżywiania w starszym wieku przyczyny i leczenie. Prakt Lek. 2014;113: Puri KS, Suresh KR, Gogtay NJ i wsp. Declaration of Helsinki, 2008: Implications for stakeholders in research. J Postgrad Med. 2009;55(2): Tobiasz-Adamczyk B, Florek M, Brzyski P i wsp. Zaniedbywanie i samozaniedbywanie wśród osób starszych w opinii pracowników socjalnych i medycznych. Gerontol Pol. 2008;16(3): Schlegel-Zawadzka M, Klich A, Kubik B i wsp. Ocena zdolności ludzi starszych do samoobsługi i samoopieki z uwzględnieniem zachowań żywieniowych. Pielęg XXI w. 2011;35(2): Piórecka B, Twardzik D, Jagielski P i wsp. Sposób żywienia a ryzyko niedożywienia wśród słuchaczy Uniwersytetu Trzeciego Wieku z Krakowa i powiatu wielickiego. Zesz Nauk Ochr Zdr Publ Zarz. 2013;11(3): Grochowska A, Kołpa M, Musiał Z. Wpływ otyłości na funkcjonowanie osób dorosłych. Probl Pielęg. 2010;1(1): Waśkiewicz A, Sygnowska E, Broda G. Ocena stanu zdrowia i odżywienia osób w wieku powyżej 75 lat w populacji polskiej badanie WOBASZ-SENIOR. Bromat Chem Toksykol. 2012;45(3): Włodarek D, Głąbska D. Ocena realizacji potrzeb żywieniowych starszych kobiet w zależności od ryzyka wystąpienia niedożywienia. Probl Hig Epidemiol. 2014;5(2): Krzymińska-Siemaszko R, Mossakowska M, Skalska A i wsp. Social and economic correlates of malnutrition in Polish elderly population: The results of PolSenior study. J Nutr Health Aging. 2015;19(4): Różańska D, Wyka J, Biernat J. Sposób żywienia ludzi starszych mieszkających w małym mieście Twardogórze. Probl Hig Epidemiol. 2013;94(3): Ulatowska A, Bączyk G. Ocena stanu odżywienia pacjentów w podeszłym wieku, umieszczonych w oddziale geriatrycznym, dokonana za pomocą skali MNA. Pielęg Pol. 2016;1(59): Bujnowska-Fedak MM, Kumięga P, Sapilak BJ. Ocena sprawności funkcjonalnej osób starszych w praktyce lekarza rodzinnego w oparciu o wybrane skale testowe. Fam Med Prim Care Rev. 2013;15(2): Markiewicz I, Cebulak M. Sprawność funkcjonalna pacjentów objętych domową długoterminową opieką pielęgniarską. Probl Pielęg. 2014;22(1):

9 17. Borowicz AM, Wieczorkowska-Tobis K. Wpływ rehabilitacji na sprawność funkcjonalną starszych kobiet i mężczyzn. Now Lek. 2012;81(4): Ślusarska B, Nowicki GJ, Bartoszek A i wsp. Health problems of the elderly aged years supervised by a community nurse. Gerontol Pol. 2016;24(1): Kamińska MS, Brodowski J. Ocena zagrożenia niedożywieniem pacjentów w wieku podeszłym objętych podstawową opieką zdrowotną w kontekście ryzyka upadków. Med Og Nauk Zdr. 2013;19(4):