Uwarunkowania polskiego eksportu artykułów rolno-spożywczych po akcesji Polski do Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 837 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2010 Katedra Handlu Zagranicznego Uwarunkowania polskiego eksportu artykułów rolno-spożywczych po akcesji Polski do Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Wejście Polski do Unii Europejskiej wpłynęło na zmianę uwarunkowań funkcjonowania polskiego sektora rolno-spożywczego. Zmiany w handlu zagranicznym produktami tego sektora były dużo większe niż w handlu artykułami nierolniczymi. O ile bowiem cła na towary przemysłowe w handlu Polski z Unią Europejską zostały zliberalizowane już w okresie stowarzyszenia (od 1 stycznia 2002 r. w handlu produktami nierolniczymi obowiązywała strefa wolnego handlu), o tyle większość ceł na artykuły rolne zostało utrzymanych aż do dnia akcesji, a Unia Europejska kontrolowała rozmiary wymiany towarowej sektora przez system kontyngentów wolnocłowych. Zniesienie ceł i objęcie zasadami wspólnej polityki handlowej oznaczało powstanie nowych szans na rozwój eksportu, ale też otwarcie polskiego rynku na konkurencję z innych krajów Unii. Istniały obawy, czy polscy producenci rolni są gotowi sprostać konkurencji na unijnym rynku, zwłaszcza że kondycja ekonomiczna wielu polskich gospodarstw rolnych nie przedstawiała się korzystnie. Barierą dostępu do wspólnego rynku mogły być również problemy ze spełnieniem przez polskie przedsiębiorstwa wymagań sanitarnych i weterynaryjnych obowiązujących w UE. Ponadto polscy producenci rolni nie mieli większego doświadczenia w działaniach marketingowych na rynkach zagranicznych, jak też w korzystaniu z unijnego wsparcia w ramach wspólnej polityki rolnej. Celem niniejszego artykułu jest analiza uwarunkowań zmian wielkości i struktury polskiego eksportu rolno-spożywczego w okresie członkostwa Polski w Unii Europejskiej.

2 42 2. Wielkość i dynamika polskiego eksportu rolno- -spożywczego Wyniki osiągnięte w handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi od 2004 r. nie potwierdziły większości obaw wyrażanych przed akcesją. Eksport wzrósł z 4 mld w 2003 r. do 8,6 mld w 2006 r., a więc ponaddwukrotnie. Dynamika eksportu w całym analizowanym okresie była wysoka, osiągając najwyższe wartości w latach 2004 i 2005 (odpowiednio 31% i 36,4%). Tempo wzrostu eksportu tej grupy produktów w latach było wyższe od dynamiki eksportu ogółem (por. tabela 1). Tabela 1. Dynamika polskiego eksportu rolno-spożywczego na tle eksportu ogółem (w % w stosunku do analogicznego okresu roku poprzedniego) Eksport (6 mies.) w % w % w % w % w % Artykuły rolno-spożywcze ,5 5242, ,5 36,4 8577,4 19,9 4432,8 10,9 Ogółem ,0 9, ,0 25, ,5 19, ,9 23, ,8 12,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki (Departament Analiz i Prognoz) oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Udział eksportu artykułów rolno-spożywczych w całkowitym eksporcie z Polski wzrósł z 8,4% w 2003 r. do 9,76% w 2006 r. W 2006 r. oraz w pierwszej połowie 2007 r. odnotowano zmniejszenie dynamiki eksportu rolnego, nadal można ją jednak uznać za wysoką. W 2006 r. tempo wzrostu eksportu towarów rolno-spożywczych osiągnęło 19,9%, a w okresie od stycznia do czerwca 2007 r. wyniosło 10,9%. Pozytywnym zjawiskiem jest występowanie nadwyżki eksportu nad importem produktów rolno-spożywczych. Od 2003 r. saldo handlu zagranicznego tymi produktami było nieprzerwanie dodatnie (por. rys. 1). W 2006 r. nadwyżka wyniosła 2,1 mld, natomiast według wstępnych danych Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (IER i GŻ) w 2007 r. osiągnęła ona wartość ok. 2,0 mld, a więc uległa nieznacznemu obniżeniu, co było konsekwencją niższej dynamiki eksportu w pierwszym półroczu 2007 r. 1 W tabeli 2 przedstawiono eksport produktów rolnych według sekcji i wybranych działów nomenklatury CN w latach W. Łopaciuk, Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, Biuletyn Informacyjny ARR 2008, nr 4(202).

3 Uwarunkowania polskiego eksportu eksport import saldo Rys. 1. Eksport, import oraz saldo wymiany handlowej w zakresie artykułów rolno- -spożywczych ( ) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Tabela 2. Eksport artykułów rolno-spożywczych według sekcji i wybranych działów nomenklatury CN w latach Sekcje i działy CN wartość I Zwierzęta żywe; produkty pochodzenia zwierzęcego roczna wartość roczna wartość roczna wartość roczna 1243,3 128,7 1768,2 142,2 2647,2 149,7 3139,5 118,6 01 Zwierzęta żywe 150,5 102,5 221,1 146,9 289,2 130,8 346,2 119,7 02 Mięso i podroby jadalne 498,9 156,2 624,7 125,2 1010,1 161,7 1275,8 126,3 II Produkty pochodzenia roślinnego 1041,8 113,4 1195,7 114,8 1425,6 119,2 1536,8 107,8 07 Warzywa 376,7 127,6 427,4 113,4 498,0 116,5 555,6 111,6 08 Owoce i orzechy jadalne 400,3 109,5 434,1 108,4 459,1 105,7 509,3 110,9 III Tłuszcze i oleje pochodzenia roślinnego 20,2 92,2 40, ,2 248,0 170,7 170,3 i zwierzęcego IV Gotowe artykuły spożywcze; napoje bezalkoholowe 1705,1 108,6 2237,9 131,2 2979,5 133,1 3730,4 125,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Zmiany w eksporcie z Polski produktów rolno-spożywczych w kontekście ograniczeń importu z Polski do Rosji, Raport Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, styczeń 2008.

4 44 Z danych zaprezentowanych w tabeli 2 wynika, że w latach we wszystkich analizowanych grupach towarowych nastąpił wzrost wartości eksportu. Szczególnie wysoką dynamiką odznaczał się eksport w latach W 2004 r. odnotowano najwyższy wzrost eksportu w takich grupach towarów rolno-spożywczych, jak tłuszcze i oleje (100%), zwierzęta żywe i produkty pochodzenia zwierzęcego (42,2%) oraz gotowe artykuły spożywcze (31,2%). W 2005 r. umocniła się wzrostowa tendencja eksportu w zakresie tych grup towarowych. Rekordowy wzrost eksportu odnotowano zwłaszcza w eksporcie olejów i tłuszczów (148%) oraz mięsa i podrobów jadalnych (61,7%). W 2006 r. zaobserwowano obniżenie tempa wzrostu eksportu w zakresie analizowanych produktów. Wyjątkiem były owoce, w wypadku których wzrost eksportu (o 10,9%) w 2006 r. był wyższy w porównaniu z latami poprzednimi. Nadal wysoką dynamiką odznaczał się również eksport tłuszczów i olejów (o 70,3%) oraz mięsa (26,3%), tempo wzrostu eksportu było jednak niższe niż w 2005 r. Dynamiczny wzrost eksportu w pierwszym okresie po akcesji Polski do Unii Europejskiej oraz spowolnienie jego dynamiki od 2006 r. było spowodowane wieloma czynnikami o charakterze zewnętrznym i wewnętrznym. W dalszej części opracowania podjęta zostanie próba analizy najważniejszych determinant polskiego eksportu rolno-spożywczego. 3. Wzrost popytu na produkty rolnicze na rynku światowym Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej przypadło na okres dobrej koniunktury zarówno w Unii Europejskiej, jak i na rynku światowym. Sprzyjało to wzrostowi popytu na artykuły rolno-spożywcze i wzrostowi ich cen. Co więcej, specjaliści oceniają, że w ciągu następnych 10 lat popyt na produkty rolnicze będzie wzrastał 2. Wpłynie na to z jednej strony zwiększająca się produkcja biopaliw, powodująca wzrost popytu na zboże, a z drugiej wzrost poziomu życia w wielu regionach świata. Zapotrzebowanie na ziarno wzrośnie o 10%, a na mięso o 25%. Wraz ze wzrostem zużycia ziarna zmniejszą się jego zapasy. Wzrost cen spowoduje zwiększenie areału uprawy zbóż. O popycie na płody rolne decydują również czynniki losowe, związane m.in. z warunkami pogodowymi wpływającymi na wielkość zbiorów. W sezonie 2006/2007 susza w Australii i Nowej Zelandii spowodowała wzrost popytu m.in. na mleko, którego kraje te są znaczącymi producentami, i wzrost ceny produktów mleczarskich. Ponieważ z powodu nidzaju pojawił się na świecie deficyt mleka, zaczęto importować zwiększone ilości produktów mleczarskich z Polski. Rekordowo wysokie ceny artykułów mleczarskich na świecie przyczyniły się do wzrostu cen w Unii Europejskiej. 2

5 Uwarunkowania polskiego eksportu 45 Z kolei nidzaj jabłek w Polsce, która jest ważnym światowym eksporterem tych owoców, spowodował w 2007 r. duży wzrost cen tych owoców oraz ich przetworów na świecie. W eksporcie drobiu zagrożeniem jest występowanie przypadków ptasiej grypy, które mogą doprowadzić nawet do wprowadzenia całkowitego zakazu importu drobiu z Polski, a to może sprawić, że optymistyczne prognozy przewidujące dalszy dynamiczny wzrost eksportu drobiu (o ok. 20% w stosunku do 2006 r.) nie sprawdzą się. 4. Międzynarodowa konkurencyjność cenowa Na eksport przetworów spożywczych w mniejszym stopniu mają wpływ czynniki losowe, w większym zaś konkurencyjność cenowa polskich produktów. Ta stopniowo obniżała się w wyniku umacniania się złotego oraz wzrostu kosztów pracy. Obrazuje to kształtowanie się wskaźnika realnego efektywnego kursu walutowego (Real Effective Exchange Rate REER) w latach Wskaźnik ten pozwala ocenić konkurencyjność cenową i kosztową danego kraju w stosunku do jego największych konkurentów na międzynarodowych rynkach. Zmiany kosztowej i cenowej konkurencyjności zależą nie tylko od zmian kursów walut, ale również od tendencji cenowych i kosztowych. Wzrost indeksu oznacza obniżenie konkurencyjności. Tabela 3. Zmiany realnego efektywnego kursu walutowego (REER) w Polsce w latach (1999 = 100) Wyszczególnienie REER 105, ,50 124,91 113,94 96,19 91,50 103,32 107,75 Źródło: dane Eurostatu, Z danych zamieszczonych w tabeli 3 wynika, że po okresie widocznej poprawy (w latach ) w latach konkurencyjność cenowa Polski ponownie się pogorszyła, na co miał wpływ m.in. wzrost kursu złotego oraz wzrost kosztów pracy. Mimo że spadek konkurencyjności cenowej należy uznać za zagrożenie, to do tej pory nie wpłynął on znacząco na pogorszenie się wyników w zakresie eksportu produktów rolno-spożywczych. Gdyby jednak popyt na rynkach światowych uległ ograniczeniu, np. w wyniku pogorszenia światowej koniunktury, wówczas czynnik ten mógłby mieć większe negatywne oddziaływanie. Eksperci rynków rolnych twierdzą, że byłoby to szczególnie odczuwalne w wypadku eksportu przetworów spożywczych i mięsa, zwłaszcza drobiowego.

6 46 5. Wspólna polityka rolna a polski eksport artykułów rolno-spożywczych Wraz z przystąpieniem do Unii Europejskiej Polska została objęta zasadami i mechanizmami wspólnej polityki rolnej. Do głównych celów tej polityki, wymienionych w art. 33 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską, należą: stabilizacja rynków rolnych; zwiększenie wydajności rolnictwa przez wspieranie postępu technicznego, racjonalny rozwój produkcji rolnej, jak również optymalne wykorzystanie czynników produkcji, zwłaszcza siły roboczej; zapewnienie w ten sposób odpowiedniego poziomu życia ludności wiejskiej, przede wszystkim przez podniesienie indywidualnego dochodu osób pracujących w rolnictwie; zagwarantowanie bezpieczeństwa dostaw; zapewnienie rozsądnych cen dostaw dla konsumentów. Największe bezpośrednie znaczenie dla wyników w polskim eksporcie mają refundacje eksportowe związane z wywozem towarów za granicę (do krajów trzecich), stanowiące jeden z mechanizmów stabilizacji rynków rolnych. Refundacje wywozowe wypłacane eksporterom produktów rolno-spożywczych poprawiają konkurencyjność polskich produktów na rynkach krajów trzecich i dają szansę na rozwój gospodarstw. Eksporterzy powinni tę formę wsparcia możliwie efektywnie wykorzystywać w związku z ograniczeniem w przyszłości, a następnie rezygnację przez Unię z tego instrumentu jako zakłócającego konkurencję w związku z negocjacjami dotyczącymi handlu, prowadzonymi w ramach WTO (o czym będzie mowa w dalszej części artykułu). Zarówno tym, jak i innymi mechanizmami ze strony polskiej administruje Agencja Rynku Rolnego. Pozostałe mechanizmy krajowe; 22,4% Dopłaty do produkcji i przetwórstwa oraz prywatnego przechowywania; 1,2% Zakupy interwencyjne; 41,2% Refundacje eksportowe; 35,3% Rys. 2. Struktura wypłat ARR według rodzaju mechanizmu (lata ) Źródło: S. Kamiński, Interwencja rolna ARR teraźniejszość i przyszłość, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 9(195).

7 Uwarunkowania polskiego eksportu 47 W okresie od 1 maja 2004 r. do połowy 2007 r. Agencja rozdysponowała na realizację zadań w ramach WPR kwotę 3589,5 mln zł, z czego 2893,7 mln zł stanowiły środki unijne, a 695,8 mln zł środki pochodzące z budżetu krajowego. Na wypłatę refundacji wywozowych przeznaczono 35,3% ogółu wypłat ARR, czyli 1268,1 mln zł. Stanowiły one drugą pozycję, po zakupach interwencyjnych, wśród wydatków na funkcjonowanie mechanizmów wspólnej polityki rolnej (por. rys. 2). Kwoty dopłat do eksportu poszczególnych grup produktów w okresie od 1 maja 2004 r. do połowy 2007 r. przedstawia rys. 3. Najwyższe kwoty refundacji wypłacono w odniesieniu do wywozu cukru oraz mleka. Stosunkowo wysokie były również dopłaty do eksportu wołowiny i cielęciny oraz produktów non-aneks HCU HML HNA HOW HWLC HZB HDJ HWP Rys. 3. Kwoty dopłat do wywozu poszczególnych grup produktów rolno-spożywczych zrealizowane do 30 czerwca 2007 r. ( zł) Objaśnienia: HCU cukier, HML mleko, HNA produkty przetworzone (non-anex I), HOW świeże owoce i warzywa, HWLC wołowina i cielęcina, HZB zboża (skrobia), HDJ drób i jaja, HWP wieprzowina. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Agencji Rynku Rolnego. W okresie od akcesji do końca czerwca 2007 r. kwota dopłat do eksportu cukru wyniosła 746,6 mln zł (do wywozu 504,6 tys. ton cukru), co stanowiło ponad 58,9% ogółem wypłaconych środków. Kwota dopłat do eksportu mleka wyniosła 289,9 mln zł do wywozu 138,5 tys. ton produktów mlecznych (22,9% ogółu wypłat), do eksportu wołowiny i cielęciny 85,8 mln zł do wywozu 29,5 tys. ton tego mięsa (6,8%), a do eksportu produktów przetworzonych nieobjętych aneksem I 78,8 mln zł (6,2%). Dopłaty do wywozu pozostałych produktów (skrobi ziemniaczanej, wieprzowiny, świeżych owoców i warzyw, drobiu i jaj oraz zbóż) wyniosły 6,9 mln zł (5,3%). 3 Produkty non-aneks I to produkty przetworzone nieobjęte załącznikiem I do traktatu amsterdamskiego, w których produkcji wykorzystuje się podstawowe produkty rolne. Wymienione zostały w Załączniku B do Rozporządzenia Komisji WE nr 1520/2000.

8 48 W 2006 r. Agencja wypłaciła refundacje do wywozu 596,2 tys. ton produktów rolno-spożywczych w wysokości 581,5 mln zł (ok. 146,5 mln ) 4. Strukturę wywozu objętego refundacjami przedstawia rys. 4. zboża drób i jaja owoce i warzywa skrobia 0,2 0,3 1,2 2,2 mięso non-aneks I mleko i przetwory mleczne cukier 5,4 5,7 14,7 70, % Rys. 4. Struktura wypłat refundacji wywozowych w 2006 r. Źródło: I. Jabłoński, Handel zagraniczny produktami rolnymi, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 3(189). Podobnie jak w całym okresie obowiązywania omawianych środków w Polsce, w 2006 r. największe refundacje dotyczyły eksportu cukru, mleka i przetworów mlecznych oraz produktów nieobjętych aneksem I i mięsa. Do wywozu cukru w 2006 r. ARR wypłaciła refundacje w kwocie ok. 409 mln do ton produktów: 513 tys. zł do 765 ton syropu glukozowego i izoglukozowego, 211 tys. zł do 286 ton syropu cukrowego, 7,3 mln zł do ton przetworzonych owoców, 401 mln zł do ton cukru białego. W 2006 r. cukier był głównym produktem objętym refundacjami wywozowymi (70,3% ogółu wypłat). Do eksportu mleka i przetworów mlecznych w 2006 r. wypłacono refunda cje w wysokości ok. 85,5 mln zł do wywozu ton produktów, w tym: 56,5 mln zł do ton masła i pozostałych tłuszczów oraz olejów otrzymanych z mleka, 17,1 mln zł do ton mleka w proszku mleka i śmietany, zagęszczonego lub zawierającego dodatek cukru lub inny środek słodzący, 4 I. Jabłoński, op. cit., s. 4.

9 Uwarunkowania polskiego eksportu 49 11,2 mln zł do 8670 ton serów i twarogów, 629 tys. zł do 490 ton śmietany, mleka niezagęszczonego ani niezawierającego dodatku cukru lub innego środka słodzącego. Kwota refundacji do wywozu mleka i przetworów mlecznych stanowiła 14,7% ogółu wypłat w 2006 r. ARR w 2006 r. wypłaciła refundacje wywozowe w wysokości ok. 33 mln zł do wywozu ton towarów nieobjętych aneksem I, w tym do produktów przetworzonych zawierających następu jące podstawowe produkty rolne: 11,1 mln zł do ton zboża i ryżu, 204 tys. zł do 421 ton odtłuszczonego mleka w proszku lub produktów podobnych, 110 tys. zł do 162 ton mleka pełnego w proszku lub produktów podobnych, 88 tys. zł do 149 ton masła, 21,6 mln zł do ton cukru i izoglukozy, 49 tys. zł do 114 ton jaj. Do eksportu wołowiny i cielęciny w 2006 r. wypłacono refundacje w wysokości ok. 21 mln zł do wywozu 8028 ton produktów, a do eksportu wieprzowiny w wysokości ok. 9,2 mln zł do wywozu 8598 ton produktów. Ponadto wypłacono refundacje w wysokości ok. 2,1 mln zł do eksportu drobiu i jaj, ok. 14,2 mln zł do wywozu ton produktów i przetworów zbożowych oraz ok. 7,1 mln zł do wywozu ton świeżych owoców i warzyw. Tabela 4. Udział eksportu z refundacją w całkowitym eksporcie wybranych produktów na poszczególnych rynkach rolnych w 2006 r. (ujęcie ilościowe; w %) Nazwa towaru Wolumen eksportu z refundacją (w tonach) Wolumen całkowitego eksportu (UE + kraje trzecie) (w tonach) Udział wolumenu eksportu z refundacją w wolumenie całkowitego eksportu (w %) Masło oraz inne tłuszcze otrzymywane ,3 z mleka Sery i twarogi ,1 Mleko i śmietana zagęszczone ,8 Mleko i śmietana niezagęszczone ,1 Wołowina i cielęcina świeża ,6 Wołowina i cielęcina mrożona ,8 Wieprzowina ,7

10 50 cd. tabeli 4 Nazwa towaru Wolumen eksportu z refundacją (w tonach) Wolumen całkowitego eksportu (UE + kraje trzecie) (w tonach) Udział wolumenu eksportu z refundacją w wolumenie całkowitego eksportu (w %) Mięso drobiowe ,2 Jaja w skorupkach ,04 Kasze i makarony ,3 Mąka ,3 Pszenica ,1 Cukier biały ,4 Owoce cytrusowe ,8 Pomidory ,1 Świeże jabłka ,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARR oraz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Z analizy udziału wolumenu eksportu objętego refundacjami w wolumenie eksportu ogółem (por. tabela 4) wynika, że był on najwyższy w eksporcie masła, cukru, mleka, mąki, wołowiny i jabłek. W zakresie tych produktów znacząca część eksportu była objęta refundacjami. Eksport z refundacją stanowił ok. 39,4% całkowitego eksportu cukru, prawie 58,3% całkowitego eksportu masła oraz 7,1% eksportu serów i twarogów, 4,6% całkowitego eksportu wołowiny i cielęciny świeżej, 7,8% wołowiny i cielęciny mrożonej oraz 3,7% całkowitego eksportu wieprzowiny. Eksport mąki objęty refundacjami stanowił 10,3% całkowitego eksportu, a pszenicy 8,1%. Eksport z refundacją stanowił również ok. 13,3% całkowitego eksportu jabłek. Trzeba przy tym zaznaczyć, że refundacje stosowane są wyłącznie w eksporcie do krajów trzecich i udział eksportu z refundacjami w eksporcie do tych krajów (z wyłączeniem eksportu na rynek unijny) może być znacznie wyższy od zaprezentowanego w tabeli 4, w niektórych wypadkach przekracza 90% 5. Najważniejszymi rynkami zbytu w wywozie produktów rolno-spożywczych ob jętych refundacjami były kraje WNP, w tym głównie: Rosja, Białoruś i Ukra ina. Polscy eksporterzy umieszczali również produkty na rynkach innych krajów, np. w Ameryce Północnej i Południowej oraz w krajach Azji. Do USA wywożono z refundacją przede wszystkim wieprzowinę, Kuba była ważnym odbiorcą polskiego mleka, a Indonezja polskiego cukru. 5 W 2006 r. wywóz z wykorzystaniem refundacji eksportowych stanowił według ekspertów ARR 99% eksportu masła, 98% eksportu wołowiny i cielęciny, 44% eksportu cukru, 35% eksportu serów i twarogów, ponad 25% eksportu jabłek, w eksporcie realizowanym do krajów trzecich.

11 Uwarunkowania polskiego eksportu 51 Tabela 5. Główne kierunki subsydiowanego eksportu w 2006 r. Rynek Kwota refundacji ( zł) Ilość wywiezionych produktów (w tys. ton) Drób i jaja 2,1 2,7 Mleko 85,5 41,7 Wieprzowina 9,2 8,6 Wołowina i cielęcina 21,1 8,0 Zboża (skrobia) 14,2 109,3 Świeże owoce i warzywa Produkty przetworzone nieujęte w aneksie I 7,1 55,1 33,2 79,7 Cukier 409,1 291,1 kraj Główne kierunki mln zł Ukraina 1,00 Białoruś 0,44 Azerbejdżan 0,31 Rosja 47,08 Kuba 7,03 Algieria 5,90 USA 8,43 Azerbejdżan 0,34 Rosja 0,29 Kazachstan 6,86 Macedonia 5,55 Rosja 4,58 Białoruś 2,75 Ukraina 2,31 Rosja 2,27 Białoruś 2,52 Ukraina 1,56 Rumunia 1,45 Rosja 12,25 Turcja 3,40 Arabia Saudyjska 3,21 Uzbekistan 81,52 Rosja 74,59 Turkmenistan 54,07 Indonezja 44,08 Ogółem 581,6 596,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie: I. Jabłoński, op. cit., s. 6. Dopłaty do wywozu produktów do krajów trzecich charakteryzowały się w poszczególnych latach tendencją rosnącą i umożliwiły eksporterom pozyskanie nowych rynków lub odzyskanie tych, na których byli obecni wcześniej. Mimo że odgrywają one bardzo ważną rolę w handlu zagranicznym produktami rolno-spożywczymi, należy jednak liczyć się z ich stopniowym ograniczaniem, a następnie z całkowitym wyeliminowaniem w związku z rozmowami na temat liberalizacji handlu rolnego prowadzonymi na forum WTO, które mogą doprowadzić do zmian wielkości i struktury eksportu rolnego.

12 52 6. Negocjacje dotyczące liberalizacji handlu rolnego w ramach WTO Spośród wielu uwarunkowań o różnym charakterze (ekonomiczno-gospodarczym, politycznym, społecznym, klimatyczno-przyrodniczym itp.) do najistotniejszych elementów wpływających na przyszły kształt wspólnej polityki rolnej, a tym samym na procesy zachodzące w sektorze rolno-spożywczym, należy zaliczyć przebieg negocjacji w ramach WTO. W czasie Rundy Doha postanowiono o wyeliminowaniu subsydiów eksportowych jako instrumentu zakłócającego konkurencję. Wprawdzie rokowania zostały zawieszone, a dotychczasowe wyniki negocjacji nie weszły w życie, oczekuje się jednak powrotu do rokowań, co doprowadzi prawdopodobnie do ostatecznego wyeliminowania refundacji eksportowych jako instrumentu zakłócającego konkurencję. Unia już stara się ograniczać tę formę wsparcia, co jest widoczne m.in. w odniesieniu do eksportu produktów mleczarskich. Wielkość subsydiów związanych z eksportem produktów mleczarskich z Unii Europejskiej w roku gospodarczym 2006/2007 była najniższa od 1995 r., kiedy to rozpoczęto ograniczanie tego rodzaju wsparcia. Jest to wynik zarówno wysokich cen na rynku światowym, jak i efekt unijnego programu stopniowego ograniczania wspierania cen produktów mleczarskich, który funkcjonuje od 2004 r. W sezonie 2006/2007 nie subsydiowano eksportu odtłuszczonego mleka w proszku (subsydia zlikwidowano 15 czerwca 2006 r.). W styczniu 2007 r. zaprzestano subsydiowania eksportu pełnego mleka w proszku, a w czerwcu 2007 r. masła i serów. Łączna wysokość subsydiów w sezonie 2006/2007 wyniosła 476 mln, co stanowiło mniej niż 1/3 funduszy wydanych na ten cel w sezonie 1995/1996 (1563 mln ) 6. W związku z prawdopodobną rezygnacją UE z tego instrumentu wsparcia, polscy eksporterzy powinni możliwie efektywnie go wykorzystać do poprawy konkurencyjności swoich produktów. Tym bardziej, że wraz z wyeliminowaniem subsydiów eksportowych redukcji ulec mogą również cła importowe, co spowoduje, że rynek ten stanie się bardziej konkurencyjny. Wobec rosnącego otwarcia rynku i nasilającej się międzynarodowej presji konkurencyjnej coraz większe znaczenie uzyskuje unijne wsparcie kosztownych programów promocyjnych i informacyjnych skierowanych na rynek wewnętrzny UE lub rynek krajów trzecich. Ma to znaczenie zwłaszcza w wypadku małych i średnich przedsiębiorstw. Lepszemu wykorzystaniu tych programów będzie służyło utworzenie (na wzór funkcjonującego już Funduszu Promocji Mleczarstwa) funduszy promocji dla najważniejszych produktów rolnych (m.in. mięsa, przetworów zbożowych, owoców i warzyw). Ich celem ma być wzrost sprzedaży polskich pro- 6 W. Mierzecka, Unia Europejska, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 10(196), s. 35.

13 Uwarunkowania polskiego eksportu 53 duktów rolnych, zdobycie trwałych rynków zbytu, poprawa jakości produkowanych wyrobów oraz integracja branży. 7. Polityka handlowa a zmiany struktury geograficznej polskiego eksportu rolno-spożywczego Po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej największy strumień eksportu artykułów rolno-spożywczych stanowił eksport do krajów UE; charakteryzował się on przy tym wysoką dynamiką wzrostu. W 2005 r. tempo wzrostu eksportu wyniosło odpowiednio: 40,5% w eksporcie do UE-25, 38,8% w wywozie do UE-15 i aż 47,1% w eksporcie do nowych krajów członkowskich UE. Było to następstwo likwidacji barier handlowych i objęcia Polski zasadami wspólnej polityki handlowej. Najwyższą dynamikę eksportu (67,5%) odnotowano wprawdzie w wymianie z krajami Mercosuru, ale wartość wzajemnych obrotów Polska Mercosur pozostawała nadal na bardzo niskim poziomie. W związku z wprowadzeniem pod koniec 2005 r. przez Rosję embarga na przywóz mięsa i produktów pochodzenia roślinnego z Polski nastąpiło zahamowanie eksportu do krajów WNP, choć skutki działań administracyjnych ujawniły się wyraźnie dopiero w kolejnych latach. W 2006 r. najwyższą dynamikę (38,3%) odnotowano w eksporcie do nowych krajów członkowskich UE. Nadal dobrze rozwijał się eksport do UE-25, UE-15 i Mercosur. Wyraźnie wzrosła dynamika eksportu do krajów EFTA. Słabiej natomiast rozwijał się eksport do krajów WNP i NAFTA. Z analizy danych z okresu od kwietnia do września 2007 r. wynika, że w analizowanym okresie nastąpił spadek eksportu do krajów WNP ( 0,4%). Umocniła się tendencja wzrostowa eksportu do Mercosuru i EFTA. Tempo wzrostu eksportu do krajów Unii Europejskiej było nadal wysokie, jednak niższe niż w poprzednich latach i wynosiło odpowiednio 17,3% w wypadku UE-25 i 17,5% w eksporcie do nowych krajów członkowskich. Istotnie wzrósł natomiast polski eksport do krajów NAFTA o 25,3%. Efektem zmian wielkości i dynamiki eksportu był wzrost udziału krajów UE jako rynków lokowania polskiego eksportu. Udział krajów UE-25 w 2004 r. wyniósł 72,1%, a w 2006 r. już 76,8%. W grupie krajów UE zwiększył się zwłaszcza udział nowych krajów członkowskich (NMS) z 15,1% w 2004 r. do 18,8% w 2006 r. Dane z okresu od stycznia do września 2007 r., uwzględniające również Rumunię i Bułgarię, pokazują, że eksport do krajów Unii Europejskiej (UE-27) stanowił w tym czasie aż 80,2% eksportu ogółem. Jednocześnie można zaobserwować obniżenie udziału krajów WNP w polskim eksporcie, z 13,1% w 2004 r. do 10,1% w 2006 r. i tylko 8,8% w okresie od stycznia do września 2007 r.

14 54 Tabela 6. Stan i dynamika polskiego eksportu artykułów rolno-spożywczych w latach według głównych ugrupowań gospodarczych Ugrupowanie Wartość eksportu ( ) Zmiana (w %) Wartość eksportu ( ) Zmiana (w %) Wartość eksportu ( ) Zmiana (w % w stosunku do analogicznego okresu 2006 r.) styczeń wrzesień 2007 UE ,5 6590,5 24,2 5752,7 a 17,3 UE ,8 4978,9 20,2 4260,3 17,3 NMS-10 b ,1 1611,6 38,3 1492,4 17,5 WNP ,9 867,0 0,6 628,6-0,4 EFTA 63 6,2 76,0 19,9 70,5 36 NAFTA 194 0,3 203,1 4,7 179,5 25,3 Mercosur 5 67,5 5,5 17,3 6,4 41,5 Pozostałe ,5 835,2 17,3 539,1 8,7 a UE-27. b Nowe kraje członkowskie UE od 2004 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Tabela 7. Zmiany struktury geograficznej polskiego eksportu artykułów rolno- -spożywczych latach Struktura (w %) Ugrupowanie styczeń wrzesień a Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 UE-25 72,1 74,3 76,8 80,2 UE-15 57,0 58,0 58,0 59,4 NMS-10 15,1 16,3 18,8 20,8 WNP 13,1 12,1 10,1 8,8 EFTA 1,1 0,9 0,9 1,0 NAFTA 3,7 2,7 2,4 2,5 Mercosur 0,1 0,1 0,1 0,1 Pozostałe 9,9 10 9,7 7,5 a UE-27. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

15 Uwarunkowania polskiego eksportu 55 Wzrost eksportu do krajów Unii Europejskiej należy przypisać efektowi przesunięcia, wynikającemu z osiągnięcia wyższej fazy integracji. Likwidacja barier handlowych w dostępie do rynków krajów członkowskich, w połączeniu z czynnikami koniunkturalnymi, wyraźnie zwiększyła rolę rynku wspólnotowego jako rynku zbytu polskich artykułów rolnych. Efekt ten został dodatkowo wzmocniony przez wprowadzenie przez niektóre kraje trzecie, zwłaszcza Rosję i Ukrainę, ograniczeń importu z Polski. W listopadzie 2005 r. Rosja wprowadziła embargo na import z Polski mięsa oraz produktów pochodzenia roślinnego. Doprowadziło to do gwałtownego spadku eksportu tych grup produktów, zwłaszcza mięsa i produktów mięsnych, warzyw i owoców, przetworów warzywno-owocowych oraz wyrobów tytoniowych. Biorąc pod uwagę, że bariery te mają charakter polityczno- -administracyjny, a nie wynikają ze strukturalnych problemów po stronie polskiej, można oczekiwać, że po ich zniesieniu 7 zwiększy się dynamika polskiego eksportu na rynki wschodnie. Będzie to jednak wymagało od naszych eksporterów podjęcia wysiłków na rzecz odzyskania utraconego udziału w rynku. Zadania tego nie ułatwi planowana rezygnacja Unii Europejskiej ze stosowania refundacji wywozowych, które dotychczas stanowiły ważny instrument zwiększania konkurencyjności polskiego eksportu do krajów trzecich. Bezpośrednie środki polityki proeksportowej mogą być zastąpione do pewnego stopnia środkami pośrednimi, takimi jak wspomniane wcześniej programy informacyjne i promocyjne, te jednak zakresem swojego oddziaływania obejmują zarówno rynek unijny, jak i rynki krajów trzecich. Dlatego można przewidywać, że udział krajów WNP i partnerów spoza Unii Europejskiej w polskim eksporcie może jeszcze bardziej się zmniejszyć (choć nie w takim stopniu, jak w ostatnim okresie), a rola wspólnotowego rynku może ulec dalszemu wzmocnieniu. 8. Zakończenie Liberalizacja handlu z krajami członkowskimi Unii Europejskiej, w połączeniu z oddziaływaniem innych czynników, głównie o charakterze koniunkturalnym, przyczyniła się do dynamicznego wzrostu polskiego eksportu artykułów rolno-spożywczych i wyraźnie zwiększyła rolę rynku wspólnotowego jako rynku zbytu polskich artykułów rolnych. Jednocześnie można zaobserwować duży spadek udziału krajów WNP, spowodowany nie tylko efektem przesunięcia, ale rów- 7 Trwające ponad dwa lata rosyjskie embargo na import polskiego mięsa zniesiono 19 grudnia 2007 r.; ograniczenia na dostawy polskich produktów roślinnych przeznaczonych do konsumpcji do Rosji zostały wyeliminowane na mocy porozumienia między przedstawicielami UE i Rosji zawartego w dniu 27 marca 2008 r.

16 56 nież obowiązującymi w analizowanym okresie ograniczeniami administracyjnymi w dostępie do rynku rosyjskiego i ukraińskiego. Dużym wyzwaniem dla polskich eksporterów jest wejście na nowe rynki krajów trzecich oraz odzyskanie rynków utraconych, zwłaszcza rynku rosyjskiego po zniesieniu embarga na import mięsa i niektórych produktów roślinnych. Ważnym instrumentem wspierania eksportu do krajów trzecich są refundacje wywozowe wypłacane eksporterom produktów rolno-spożywczych. Eksporterzy powinni tę formę wsparcia możliwie efektywnie wykorzystywać ze względu na ograniczanie, a następnie rezygnację przez Unię z tego instrumentu jako zakłócającego konkurencję w związku z negocjacjami dotyczącymi handlu, prowadzonymi w ramach WTO. Istotną rolę może mieć również uruchomienie, wspieranych ze środków unijnych, programów promocji polskich produktów rolnych na rynkach zagranicznych. Literatura Jabłoński I., Handel zagraniczny produktami rolnymi, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 3(189). Kamiński S., Interwencja rolna ARR teraźniejszość i przyszłość, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 9(195). Łopaciuk W., Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi, Biuletyn Informacyjny ARR 2008, nr 4(202). Mierzecka W., Unia Europejska, Biuletyn Informacyjny ARR 2007, nr 10(196). Uwarunkowania polskiego eksportu na rynku rosyjskim, Raport Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, listopad Wpływ akcesji do UE na polski handel zagraniczny, Raport Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, listopad Zmiany w eksporcie z Polski produktów rolno-spożywczych w kontekście ograniczeń importu z Polski do Rosji, Raport Ministerstwa Gospodarki, Departament Analiz i Prognoz, styczeń The Conditions of Poland s Post-EU Accession Export of Agricultural and Food Products Poland s agricultural and food exports began to experience dynamic growth from the moment it joined the EU, though in 2006 and 2007 that growth did take a hit. The most important stimulus for export growth during this period was the termination of trade barriers for EU countries, and increased demand for agricultural and food products on the EU and world markets, which spurred price increases of agricultural products and support for exports to non-eu countries within the Common Agriculture Policy framework in the form of export refunds. Barriers to growth were mainly administrative, the result of Ukraine and Russia having introduced limits on goods imported from Poland. Other random factors dictating the amount of crops exported and (especially with respect to food products) international price competition had an additional influence on agricultural and food goods results.