Historia wychowania Tom 1. Moim Studentom. Moim Studentom

Transkrypt

1

2 1 Historia wychowania Tom 1 Moim Studentom Moim Studentom

3 2

4 3 Stanisław Litak Historia wychowania Tom 1. Do Wielkiej Rewolucji Francuskiej Wydane III poszerzone i uzupełnione Wydawnictwo WAM Wy sza Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum Kraków 2009 Wydanie trzecie poszerzone i uzupełnione Wydawnictwo WAM Wyższa Szkoła Filozoficzno Pedagogiczna Ignatianum Kraków 2010

5 4 Recenzenci Prof. dr hab. Andrzej Banach Ks. prof. dr Ludwik Piechnik SJ Wydawnictwo WAM, 2004 Wy sza Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, 2004 Redakcja naukowa Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebień SJ Redakcja techniczna Anna Piecuch Projekt okładki i stron tytułowych Lesław Sławiński PHOTO DESIGN Mapy wykonano w Instytucie Geografii Historycznej Ko cioła w Polsce, KUL Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Naukowej Księ y Jezuitów w Krakowie ISBN (WAM) ISBN (Ignatianum) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika Kraków tel faks wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel faks handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIÊGARNI INTERNETOWEJ tel , faks Druk: Wydawnictwo WAM ul. Kopernika Kraków

6 5 Spis tre ci Wprowadzenie 9 Przedmowa do II wydania 11 Przedmowa do III wydania 11 STARO YTNO Ć I. Najstarsze cywilizacje 15 II. Staro ytna Grecja Wspólne cechy wychowania greckiego Sparta. Wychowanie wojskowe Ateny. Wychowanie obywatelskie Sofi ci Sokrates Platon Isokrates Arystoteles 34 III. Hellenizm Charakterystyka i ramy czasowe Wielkie o rodki kultury i nauki hellenistycznej. Nowy model wychowania i szkolnictwa 37 IV. Rzym Ogólna charakterystyka Wychowanie rodzinne i wpływy greckie Organizacja szkół Rzymska my l pedagogiczna okresu republiki i Cesarstwa 43 a) Seneka Młodszy 44 b) Marek Fabiusz Kwintylian 45 c) Plutarch z Cheronei 46 V. Wychowanie i szkolnictwo pierwszych wieków chrze cijaństwa Trudne początki i umacnianie się chrze cijaństwa Chrze cijański ideał wychowawczy Rola ojców i pierwszych doktorów Ko cioła Ojcowie i matki pustyni Rozwój szkolnictwa w Cesarstwie Bizantyńskim 53

7 6 Spis tre ci REDNIOWIECZE VI. redniowiecze Pojęcie redniowiecza Między antykiem a redniowieczem 58 a) Boecjusz 58 b) Kasjodor 59 c) Izydor z Sewilli 60 d) Druidzi 60 e) Benedyktyni Reformy o wiatowe Karola Wielkiego. Renesans karoliński Odrodzenie XII wieku. Początki scholastyki Inspiracje arabskie Rozwój szkół zakonnych Szkoły katedralne, kolegiackie i parafialne Wychowanie i rozwój szkolnictwa w Polsce Powstanie i rozwój uniwersytetów. Złoty wiek kultury szkolnej Rozwój szkolnictwa ydowskiego w diasporze Metody wychowania, program i dydaktyka redniowieczna 80 VII. Edukacja pozaszkolna Wychowanie stanowe Wychowanie religijno-wyznaniowe 88 ODRODZENIE VIII. Wychowanie i szkolnictwo w okresie Odrodzenia i humanizmu Co to jest Odrodzenie i humanizm? Italia. Początki humanistycznej my li pedagogicznej. Szkoły dworskie Niderlandzka my l pedagogiczna. Szkoły Braci Wspólnego ycia Odmienno ć angielskiej my li pedagogicznej Collège Royal. Humanistyczna my l pedagogiczna we Francji Humanizm a polskie szkolnictwo. Polscy pisarze pedagogiczni epoki Odrodzenia 112 IX. Reformacja Reformacja jako ruch religijny i społeczny. Powstanie nowego szkolnictwa 124

8 Spis tre ci 7 2. Marcin Luter i jego stosunek do szkół Praeceptor Germaniae. Reformy szkolne Filipa Melanchtona Gimnazjum Jana Sturma Jan Kalwin twórcą szkolnictwa kalwińskiego Szkolnictwo protestanckie w Polsce 134 X. Wychowanie i szkolnictwo katolickie w okresie potrydenckim Nowe prądy w Ko ciele w czasach reform i kontrreformacji Szkolnictwo zakonne nowego typu 145 a) Szkolnictwo jezuickie 145 b) Szkolnictwo oratoriańskie i pijarskie 151 c) Szkolnictwo innych zakonów Szkolnictwo parafialne Szkolnictwo teologiczne Edukacja dziewcząt 156 XI. Szkolnictwa potrydenckie w Rzeczypospolitej Uniwersytety i ich kolonie Wielki rozwój kolegiów zakonnych Apogeum i upadek szkolnictwa parafialnego w XVII-XVIII wieku Studia zakonne i seminaria duchowne Edukacja dziewcząt w Rzeczypospolitej 172 XII. Rozwój szkolnictwa na Rusi do drugiej połowy XVII wieku 174 XIII. Rozwój nauki i my li pedagogicznej w dobie realizmu XVII wieku Warunki polityczne. Przewrót w nauce i filozofii Zmiany w pedagogice epoki realizmu. Bacon, Kartezjusz Wolfgang Ratke Utopi ci. Tomasso Campanella i Johann Valentin Andreä Największy pedagog XVII wieku Jan Amos Komeński Janseni ci Pedagogika rewolucji angielskiej Początki szkolnictwa wojskowego 197

9 8 Spis tre ci O WIECENIE XIV. O wiecenie. Wiek pedagogiczny Co to jest O wiecenie? Anglia. John Locke. Wychowanie gentlemana Francja. Claude Fleury. U yteczno ć wychowania Fénelon. Problem wychowania dziewcząt Markiza Françoise d Aubigné de Maitenon Wychowanie naturalne. Jean Jacques Rousseau O wiata dla ludu Początki szkolnictwa specjalnego Szkolnictwo ydowskie 224 XV. Idea szkoły nowoczesnej, wieckiej i ludowej Kasata jezuitów. Sekularyzacja szkolnictwa Reformy szkolne w Portugalii i Francji Kryzys i reformy uniwersytetów 232 XVI. Wielkie reformy szkolne w Rzeczypospolitej Reforma Stanisława Konarskiego Reforma szkół jezuickich Powstanie Szkoły Rycerskiej w Warszawie Komisja Edukacji Narodowej. Początki nowoczesnego szkolnictwa w Rzeczypospolitej 239 XVII. Reformy szkolne w Rosji Reformy Piotra Wielkiego Rozwój nauki i szkolnictwa w Rosji w okresie O wiecenia 249 XVIII. My l pedagogiczna Wielkiej Rewolucji Francuskiej Ogólne przesłanki Projekty nowoczesnego szkolnictwa 252 a) Charles Maurice de Talleyrand 252 b) Marie Jean Antoine Nicolas Caritat markiz de Condorcet 253 c) Luis Michel Le Pelletier Ojciec szkoły ludowej. Johann Heinrich Pestalozzi 255 Bibliografia (wybór) 259 Wykaz map 264 Indeks osób 265 Indeks nazw geograficznych 277

10 9 Wprowadzenie Od dłu szego czasu odczuwa się w Polsce brak syntetycznego opracowania dziejów wychowania. Powstały w dwudziestych i na początku trzydziestych lat XX w. podręcznik Stanisława Kota, jakkolwiek wznowiony w 1994 roku, jest ju jednak całkowicie przestarzały. Natomiast syntezy historii wychowania wydane w czasach PRL od początku budziły ró norodne zastrze enia. Ponadto wyra nie były pisane na zamówienie ideologiczne, upraszczając, a w niektórych wypadkach nawet wypaczając rzeczywisto ć historyczną. Inne bowiem w tym czasie zniewolenia, ze względu na cenzurę, ukazać się nie mogły. Krótkie za ujęcia historii wychowania, opublikowane w Polsce w ostatnich kilkunastu latach, mają raczej charakter dora nych skryptów. Tymczasem tak w Polsce, jak i za granicą zaznaczył się wyra ny postęp w dziedzinie monograficznych studiów z historii wychowania. W niektórych krajach zachodnich powstały tak e nowoczesne monumentalne syntezy tej dziedziny wiedzy. Prezentowane tu opracowanie ma jednak swoje ograniczenia. Bazuje na wykładach, jakie autor prowadził przez ponad dwadzie cia lat w Instytucie Historii i w Instytucie Pedagogiki Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Inny jest jednak język mówiony, a inny pisany. Dlatego tekst w wielu miejscach odbiega od wykładu. Z wykładami związana jest tylko ogólna jego koncepcja. Wiele kwestii nale ało bowiem przedstawić szerzej, a z niektórych trzeba było zrezygnować. Jest to wybór ró nych zagadnień i, jak ka dy wybór, jest subiektywny, mo e budzić wiele wątpliwo ci. Dyskusja powinna tu jeszcze niejedno zmienić i u ci lić. Przez historię wychowania w niniejszym ujęciu rozumiemy przede wszystkim dzieje my li pedagogicznej oraz dzieje ró nych form wychowania i kształcenia, jak te historię instytucji do tego powołanych. Przede wszystkim jednak zajmiemy się dziejami wychowania i kształcenia szkolnego, a tylko niektórymi aspektami edukacji pozaszkolnej. Edukację, czyli wychowanie i kształcenie, rozumiemy jako zapoznawanie młodego pokolenia z warto ciami i technikami charakterystycznymi dla danej cywilizacji i epoki. Historia wychowania jest niewątpliwie czę cią historii kultury. Jej przedstawienie wymaga więc uwzględnienia szerszego kontekstu dziejów kultury danego okresu.

11 10 Wprowadzenie Praca ogranicza się w zasadzie do Europy, stanowiącej wyodrębnioną cało ć cywilizacyjną i zmierzającej obecnie do jedno ci politycznej, a jej zakres chronologiczny obejmuje czasy od staro- ytno ci a do Wielkiej Rewolucji Francuskiej, czyli do wykształcenia się nowoczesnego szkolnictwa, oraz w du ym stopniu tak e wychowania, w ramach struktur państwowych. Niniejsze opracowanie jest nieco szersze, ni przewiduje aktualny program uniwersytecki. Jego zakres tre ciowy jest bardziej zgodny z zało eniami Uczelni autora. Sądzimy, e program historii wychowania powinien być rozszerzony, bowiem wiele problemów pedagogiki współczesnej jako nauki najbardziej humanistycznej, bo dotyczącej formowania człowieka, jest głęboko zakorzenionych w przeszło ci i nie mo na ich do końca zrozumieć bez nale ytego poznania kontekstu historycznego, w szczególno ci za kontekstu dziejów filozofii i teologii ró nych religii i wyznań, czyli tych gałęzi nauk, które le ały u podstaw prawie ka dej my li pedagogicznej interesującego nas okresu.

12 11 Przedmowa do II wydania Konstrukcja podręcznika nie uległa większym zmianom. Idąc za radą czytelników pierwszego wydania, szerzej potraktowano niektóre kwestie, zarówno je li chodzi o staro ytno ć, jak i epoki pó niejsze. Najpowa niejsza zmiana dotyczy rozwoju kultury i o wiaty na Rusi Kijowskiej i pó niejszej Ukrainie wchodzącej w skład Rzeczypospolitej. Problem ten ujęto znacznie szerzej i dodano mapkę prawosławnych szkół brackich w Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII w. Wyodrębniono podrozdział na temat ojców i matek pustyni oraz inspiracji arabskich w rozwoju kultury europejskiej wczesnego redniowiecza. Dodano tak e podrozdział dotyczący szkolnictwa specjalistycznego dla głuchoniemych i niewidomych w XVIII wieku. Ponadto konieczne okazało się dokładne przejrzenie całego tekstu i usunięcie dostrze onych błędów. Drugie wydanie mo na więc uznać za poprawione i uzupełnione. Styczeń 2005 r. Autor Przedmowa do III wydania Trzecie wydanie I tomu Historii wychowania nie ró ni się konstrukcyjnie od drugiego. Uzupełniono tylko tre ć tam, gdzie tego wymagał najnowszy stan badań, oraz nieco rozszerzono cało ć w my l niektórych postulatów wysuniętych w czasie dyskusji odbytej w styczniu 2006 roku w Krakowie. Po ukazaniu się tomu II, opracowanego przez Jana Drausa i Ryszarda Terleckiego, konieczne okazało się równie wprowadzenie niewielkich uzupełnień i zmian do tomu I w celu ci lejszego zgrania cało ci. Obydwa tomy stanowią więc obecnie bardziej spójną i jednolitą syntezę historii wychowania od staro ytno ci do początków XXI wieku. Pa dziernik 2009 r. Autor

13 12

14 13

15 14

16 15 I. Najstarsze cywilizacje Problem wychowania został wiadomie postawiony dopiero na pewnym etapie rozwoju ludzko ci. W dziejach wiata było wiele ró nych cywilizacji. Do najstarszych nale ały cywilizacje Dalekiego i Bliskiego Wschodu, czyli Chin, Indii i innych krajów Azji oraz staro ytnego Egiptu w północnej Afryce. Bardzo stare były amerykańskie cywilizacje przedkolumbijskie, odkryte przez Europejczyków w końcu XV wieku. Niektóre z nich nie miały pisanej historii a do czasów nowo ytnych, ale ka da dysponowała własnym systemem edukacyjnym. W niniejszym wykładzie ograniczymy się do staro ytnego Egiptu i Bliskiego Wschodu, czyli do kręgu yznego półksię yca, z którego wywodzi się cywilizacja europejska, oraz w zasadzie do samej Europy. Początki państwowo ci egipskiej sięgają wedle niektórych uczonych około 5500 roku przed Chrystusem. Są te historycy, którzy początki Egiptu przesuwają na znacznie wcze niejszy okres. Ale najstarsze egipskie pismo hieroglificzne (gr. ta hieroglyfiká grámmata = więte ryty) powstało pod koniec czwartego tysiąclecia przed Chrystusem. Kultura staro ytnego Egiptu, zwanego Darem Nilu, stała na stosunkowo wysokim poziomie. Ju w trzecim tysiącleciu przed Chrystusem uczono chłopców w Egipcie w specjalnych szkołach pisarskich sztuki posługiwania się ró nego rodzaju pismem. Stanowisko pisarza, czyli urzędnika, nale ało do wa nych stanowisk państwowych. Cenione było wykształcenie pozwalające na polepszenie warunków ycia, uzale nionych od umiejętno ci wykorzystania wylewów Nilu. W Egipcie, tak jak i w innych społeczeństwach staro ytnych, otwierało ono dostęp nawet do najwy szych urzędów, stwarzając tym samym przesłanki powstania uprzywilejowanej, wy szej warstwy społecznej. Najbardziej wykształceni byli kapłani. Oni te organizowali przy wiątyniach szkoły kapłańskie, w których nauczano teologii, astronomii, architektury i matematyki. Uczący się chłopcy poddawani byli surowej dyscyplinie. Sztuki wojennej nauczano w szkołach wojskowych. Wielki rozwój nauki w Egipcie nastąpił w epoce hellenistycznej w IV wieku przed Chrystusem, pod panowaniem Ptolemeuszów. O rodkiem kultury hellenistycznej stało się tzw. Muzeum w stolicy Egiptu Aleksandrii, zało onej w latach przez Aleksandra Wielkiego. Najstarsze cywilizacje Egipt Urzędnik państwowy Szkoły kapłańskie Aleksandria

17 16 XXVIII wiek przed Chrystusem V wiek Egipt w IV-I w. przed Chrystusem