Przywróćmy Pamięć. materiały edukacyjne. pamięć

Transkrypt

1 przywróćmy Przywróćmy Pamięć materiały edukacyjne pamięć

2 Drodzy Uczniowie, Polska jest dzisiaj państwem, którego większość obywateli wyznaje jedną religię. Łatwo jest przez to zapomnieć, że jeszcze lat temu nasz kraj był domem dla wielu nacji, religii i kultur. Wojna zagłada Żydów, fale przesiedleń, emigracje oraz zmiany terytorialne nieodwracalnie zmieniła oblicze Polski. Chociaż jednak od jej zakończenia minęło już ponad pół wieku, liczne świadectwa wciąż przypominają nam o historycznej obecności obywateli przedwojennej Rzeczypospolitej: Ukraińców, Żydów, Litwinów, Białorusinów, Ormian, Niemców, którzy w sumie stanowili / mieszkańców kraju. Tymi świadectwami są m.in. obiekty sakralne służące różnym religiom, budynki publiczne, cmentarze. Niekiedy nie zdajemy sobie sprawy z tego, że wiele miejsc kryje w sobie opowieści o ciekawej przeszłości. Czasem przypadkowo stajemy się odkrywcami lokalnej historii, natrafiając na tropy, o których nie mieliśmy pojęcia. Program Przywróćmy Pamięć to zaproszenie do takich poszukiwań. To także sposób na oddanie hołdu tym, którzy odeszli, poprzez zdobycie wiedzy, przechowanie pamięci, a także, w wymiarze bardzo konkretnym zadbanie o stan cmentarzy, gdzie spoczywają. W ramach projektu spróbujecie zrekonstruować historię Żydów w waszej miejscowości. Następnie podzielicie się efektami swoich poszukiwań z innymi, przygotowując takie działania, które pomogą poznać wielokulturowe dziedzictwo regionu. W ten sposób przywrócicie pamięć społecznościom, z których pochodzicie. Odkrywając i próbując zrozumieć przeszłość, macie okazję przekonać się, jak wielowątkowa jest historia miejsc, które wydają się tak dobrze znane. Naturalnym elementem projektu jest także opieka nad cmentarzami żydowskimi, które często, opuszczone i zaniedbane są symbolicznym znakiem Obecności i Pamięci. Program Przywróćmy Pamięć nie jest jednak wyłącznie ćwiczeniem historycznym. Udział w nim świadczy nie tylko o zainteresowaniu przeszłością, ale także o szacunku dla ludzi reprezentujących inną kulturę i wyznających inną religię. To okazja, aby popracować nad wykształceniem w sobie postawy otwartości i tolerancji, która przyda się wam także w życiu codziennym. Książka, którą oddajemy w wasze ręce, ma za zadanie ułatwić pracę nad projektem i być punktem wyjścia do poszerzenia wiedzy na temat kultury żydowskiej. Oprócz informacji i ciekawostek proponujemy zadania, które pomogą wam w pracy, a także zainspirują do podjęcia kolejnych działań. Mamy nadzieję, że udział w programie Przywróćmy Pamięć przyniesie wam wiele satysfakcji i fascynujących odkryć. Monika Krawczyk, Dyrektor Generalny Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego

3 1 WPROWADZENIE Przywróćmy Pamięć to projekt edukacyjny. Oznacza to, że będziecie pracować nad nim według pewnych określonych zasad, których większość ustalicie wspólnie. Jeden ze współczesnych pisarzy zauważył, że przechadzając się po ulicach polskich miast dotykamy tajemnicy Atlantydy. Jak to można rozumieć? Czy zgadzacie się z tym stwierdzeniem? Porozmawiajcie o tym. Grupa, zadania, organizacja Będziecie pracować w grupie, a wasza praca potrwa kilka miesięcy. Jej ostateczny wynik w dużym stopniu zależeć będzie od tego, w jaki sposób podzielicie pomiędzy siebie zadania, jak zorganizujecie waszą pracę. Istnieje co najmniej kilka możliwości: możecie podejmować wszystkie decyzje razem, wybrać spośród siebie szefa lidera, pracować w kilku zespołach i regularnie wymieniać informacje o postępie prac Na samym początku poproście o pomoc nauczyciela i wspólnie przedyskutujcie sprawy organizacyjne. Obejrzyjcie przedmioty na zdjęciach obok. To besaminka i szofar. Do czego mogą służyć? Czy jeszcze się ich używa? Kim mógł być ich właściciel? Jaką kryją w sobie opowieść?... Zastanówcie się nad tym w małych grupach i podzielcie się w klasie spostrzeżeniami. Prawda, że to bardzo ciekawe, być łowcą opowieści? Wasza praca w projekcie także będzie miała taki charakter. Często nie chcemy poznawać tego, co wydaje się inne i odrzucamy to. Tak rodzi się nietolerancja zastanawialiście się kiedyś nad tym? Różnorodność Praca nad projektem, nawet jeśli trwa długo i na początku wydaje się skomplikowana, przynosi wiele satysfakcji. Przede wszystkim dlatego, że pracując razem, na każdym etapie projektu każde z was będzie mogło wykorzystać swoje zainteresowania i umiejętności. Na pewno każdy znajdzie dla siebie ciekawe zadanie będziecie też mieli okazję docenić siłę, jaka tkwi w różnorodności zespołu. Pamiętajcie o tym, dzieląc się zadaniami. Najlepiej, abyście już na początku pracy nad projektem utworzyli mały zespół reporterów dokumentalistów. Czy są wśród was osoby, które lubią robić zdjęcia? Takie, które łatwo zdobywają informacje, potrafią je zebrać i zrelacjonować? A może ktoś chciałby spróbować swoich sił jako dziennikarz i odkryć w sobie talent reportera? Przed wami ogromne pole do popisu. Raporty i dokumentacja Dokumentowanie działań jest istotną częścią każdego projektu a dla projektu Przywróćmy Pamięć jest to szczególnie ważne. Dbajcie o różnorodną i rzetelną informację na temat każdego etapu waszej pracy mogą to być materiały fotograficzne, krótkie raporty, spostrzeżenia i uwagi, kopie zdobytych dokumentów. Dobra dokumentacja przydaje się nie tylko po to, żeby informować innych o postępach w pracach będzie także cenną pomocą dla was, kiedy na zakończenie projektu będziecie go oceniać, podsumowywać, przygotowywać prezentację i zastanawiać się nad kontynuacją działań.

4 2 Projekt Przywróćmy Pamięć może być świetną okazją, by odkryć w sobie nieznane dotąd umiejętności, a także nauczyć się pracy w grupie. Na zdjęciach uczniowie porządkujący cmentarz w Kolnie (po lewej)oraz uczniowie z Gimnazjum we Włodawie, grający w przedstawieniu Przy szabasowych świecach. Strona internetowa programu Przywróćmy Pamięć powstaje głównie dzięki wam i waszej inicjatywie zapraszamy do jej współtworzenia! Działania na rzecz innych Pamiętajcie, że w programie Przywróćmy Pamięć ważne jest nie tylko to, że sami zdobędziecie nową wiedzę i umiejętności będziecie też odpowiedzialni za podzielenie się nią z innymi, aby w ten sposób przywrócić pamięć o wielokulturowym dziedziectwie. Mędrcy mówią, że naprawdę mądry jest ten, kto uczy się od każdego: przystępując do udziału w programie, zgodziliście się zostać nauczycielami innych. To odpowiedzialność, ale też źródło ogromnej satysfakcji. Na naszej stronie internetowej będziemy prezentować informacje o każdym z waszych projektów. Przysyłajcie nam informacje o swoich działaniach, zdjęcia, wszystko, co chcielibyście opowiedzieć o swoim projekcie a my będziemy zamieszczać otrzymane od was materiały. Odwiedzajcie naszą stronę znajdziecie na niej różne materiały edukacyjne, które mogą ułatwić waszą pracę. Motywacja Porozmawiajcie o tym, dlaczego tak naprawdę chcecie brać udział w programie Przywróćmy Pamięć. Co każdemu z was wydaje się najbardziej interesujące? Co uważacie za najważniejsze? Jakie efekty ma przynieść wasza praca? Czego chcielibyście się nauczyć i dowiedzieć? Porozmawiajcie o tym w parach, a potem zróbcie burzę mózgów i zapiszcie wasze motywacje na tablicy. Podczas pracy nad projektem możecie niekiedy natrafić na trudności i poczuć zniechęcenie dobrze będzie sobie wtedy przypomnieć wasze motywacje i przystąpić do działania z jeszcze większym zaangażowaniem!

5 3 PROJEKT KROK PO KROKU mezuza Najważniejszy jest spacer... Spójrzcie na swoją okolicę oczami obcokrajowca przyjrzyjcie się uważnie budynkom i skwerom. Następnie podzielcie się na zespoły i przygotujcie mapę ciekawostek, którą zaprezentujecie w klasie. Zwróciliście uwagę na te piękne okna w budynku niedaleko szkoły? Zastanowiło was, dlaczego grupa domów stoi z dala od innych lub na wzniesieniu? Czy kamień z wyrytym znakiem wydał się wam dziwny? Świetnie! Staliście się prawdziwymi poszukiwaczami tajemnic! Niezależnie od efektów tych poszukiwań, mamy nadzieję, że odkryliście skarb najważniejszy przyjemność wspólnego poszukiwania i odkrywania niespodziewanych atrakcji na wyciągnięcie ręki! Podczas wycieczki przyglądajcie się uważnie framugom drzwi w bramach kamienic. Czasem można na nich rozpoznać jaśniejszy ślad w kształcie wydłużonego prostokąta, ułożonego pod kątem. To ślady po mezuzach, tradycyjnie umieszczanych w odrzwiach żydowskich domów. Były to płaskie, wąskie pudełeczka z drewna lub metalu z umieszczonym w środku zwitkiem pergaminu, na którym napisane są słowa modlitwy Szma (przeczytacie o niej w dalszej części książki). Obecnie formy i wzory mezuz bywają bardzo nowoczesne tak jak w przypadku mezuzy na zdjęciu obok, która znajduje się w biurze naszej Fundacji. WARSZTAT MŁODEGO HISTORYKA Kwerenda biblioteczna Kwerenda biblioteczna to nic innego jak przeszukanie zbiorów biblioteki w poszukiwaniu informacji dotyczących interesującego was tematu w tym przypadku chodzi o publikacje (książki i artykuły prasowe) dotyczące historii Żydów w Polsce. Porozmawiajcie ze szkolnym bibliotekarzem może zgodzi się zorganizować dla was szkolenie biblioteczne, wytłumaczy, jak korzysta się z różnych rodzajów katalogów oraz odpowie na wasze pytania dotyczące prowadzenia kwerendy. Zanim przystąpicie do samodzielnych poszukiwań porozmawiajcie z nauczycielami historii i polskiego i poproście, aby wskazali wam kilka tytułów, od których możecie zacząć swoje badania. Możecie też skorzystać ze spisu, który zamieszczamy obok. W trakcie lektury zwracajcie uwagę na nazwiska badaczy i tytuły dzieł, na które powołują się autorzy odszukajcie je i przejrzyjcie, mogą zawierać wiele użytecznych informacji. Przejrzyjcie też bibliografię (spis książek, którymi posługiwał się autor; często umieszczany jest na końcu tekstu) oraz przypisy sprawdźcie, czy wymienione tam publikacje mogą być przydatne dla waszych badań. Pamiętajcie, że potrzebne informacje znajdują się nie tylko w książkach, ale także w artykułach prasowych. W swoich poszukiwaniach nie powinniście się ograniczać do zbadania zasobów jednej biblioteki. Warto przeszukać katalogi innych bibliotek, do jakich można Polecamy 1. Z. Borzymińska, R. Żebrowski (red.), Polski słownik judaistyczny. Dzieje, kultura, tradycja, ludzie, t. I-II, Warszawa Z. Borzymińska (red.), Studia z dziejów Żydów w Polsce. Materiały edukacyjne dla szkół średnich i wyższych, t. I-II, Warszawa M. Buber, Opowieści chasydów, Poznań A. Cała, H. Węgrzynek, G. Zalewska, Historia i kultura Żydów polskich, Warszawa A. Dylewski, Śladami Żydów polskich przewodnik ilustrowany, Warszawa I. Z. Kanner, Opowieści żydowskie, Poznań A. Pacholski, Krajobraz z czerwonym słońcem, Kalisz M. Stern, Co to jest judaizm? Odpowiedzi na najczęściej stawiane pytania, Kraków A. Unterman, Encyklopedia tradycji i legend żydowskich, Warszawa 1994.

6 4 dotrzeć. Zacznijcie, oczywiście, od biblioteki szkolnej, a potem odwiedźcie inne biblioteki w swojej miejscowości. Wspólnie z całą klasą zastanówcie się, czy nie moglibyście odwiedzić bibliotek w pobliskich miastach. Na taką wyprawę nie musicie jechać wszyscy wystarczy jedna lub dwie osoby oraz dorosły opiekun (we wszystkich bibliotekach, z wyjątkiem szkolnych, wymagany jest dowód osobisty). Pamiętajcie, że wiele bibliotek (a przede wszystkim biblioteki naukowe) nie wypożycza książek do domu. Można z nich korzystać jedynie na miejscu w czytelni. Dlatego idąc do biblioteki zawsze bierzcie ze sobą papier i ołówek potrzebne do robienia notatek (w niektórych czytelniach nie wolno używać długopisów!). Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie Ambasada Izraela w Polsce Miesięcznik Midrasz Centrum Badania i Nauczania Dziejów Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza Centrum im. Mojżesza Schorra Forum Żydów Polskich Muzeum Historii Żydów Polskich Polska Unia Studentów Żydowskich Stowarzyszenie Czulent Yad Vashem Żydowski Instytut Historyczny Żydzi w Polsce ocalić od zapomnienia Archiwa Archiwa to instytucje, które przechowują dokumenty inaczej niż biblioteki, w których znajdują się przede wszystkim książki i czasopisma. To właśnie na podstawie zbiorów archiwalnych badacze piszą teksty historyczne wy też możecie tego spróbować. Dostęp do archiwów jest często bardzo trudny wstęp do większości z nich mają tylko osoby dorosłe. Jeżeli jednak uznacie, że taka wizyta jest wam potrzebna, zwróćcie się do nauczyciela z prośbą o skontaktowanie się z odpowiednim archiwum może jego pracownicy zaproszą was do siebie i pozwolą wam zobaczyć potrzebne dokumenty, a przy okazji opowiedzą o swojej pracy i zbiorach? Pamiętajcie w archiwach nie wolno mieć przy sobie długopisów! Wszystkie notatki wykonuje się wyłącznie ołówkiem. Internet Niezastąpionym źródłem informacji jest dziś internet. Odwiedźcie stronę Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego: znajdziecie tam linki do stron internetowych instytucji zajmujących się ochroną dziedzictwa żydowskiego. Zajrzyjcie też na strony, których adresy podajemy obok. Takich stron jest zresztą znacznie więcej w internecie łatwo znajdziecie wiele informacji dotyczących kultury i historii Żydów. Poszukiwania w internecie to także dobra okazja, by poćwiczyć języki obce. Dzięki internetowi możecie też szybko sprawdzić, czy istnieje zrzeszenie Żydów pochodzących z waszej miejscowości, czyli ziomkostwo (ang. Landsmanshaft). Jeżeli okaże się, że tak spróbujcie nawiązać z nim kontakt, wysyłając lub list (najlepiej w języku angielskim). Może nawet uda się zaprosić jednego z członków ziomkostwa do waszej szkoły? Wywiady z mieszkańcami waszej miejscowości Książki, artykuły i dokumenty, które uda się wam odnaleźć, to jednak nie jedyne źródła informacji. Oprócz historii zapisanej w książkach jest przecież jeszcze historia, która istnieje w pamięci mieszkańców waszej miejscowości historia, której możecie być pierwszymi odkrywcami i badaczami. Poszukując wiadomości nie zapomnijcie, że ich niewyczerpanym źródłem mogą być wywiady ze starszymi

7 5 ludźmi, pamiętają oni bowiem przedwojenną społeczność żydowską waszej miejscowości. Jako dzieci codziennie spotykali się z Żydami w szkole, w sklepie i na ulicy, często byli świadkami ich świąt i obrzędów i wciąż jeszcze mogą pamiętać zapach szabatowych potraw Jak przeprowadzać wywiady? Pamiętajcie, że zanim zaczniecie przeprowadzać wywiady, musicie się najpierw do nich przygotować. Zacznijcie od przeczytania dostępnych publikacji dotyczących zagadnień, o których chcecie rozmawiać, wyjaśnijcie wątpliwości z nauczycielem. Osoba, z którą przeprowadzacie wywiad, na pewno doceni wasze starania. Pamiętajcie także o przygotowaniach technicznych. Najlepszym i najprostszym sposobem zapisu rozmowy jest nagrywanie, dlatego najlepiej, jeżeli uda się wam zdobyć dyktafon. Jeśli jednak będzie to niemożliwe nic straconego. Przygotujcie zeszyt, ulubiony ołówek lub długopis, twardą podkładkę, która umożliwi pisanie w każdych warunkach i do dzieła! Najlepiej, jeżeli na spotkanie z wybraną osobą pójdziecie we dwójkę; sami możecie się czuć niezręcznie, a obecność zbyt dużej grupy może być z kolei kłopotliwa dla osoby, z którą przeprowadzacie wywiad. Jeśli zdecydujecie się nagrywać rozmowę, pamiętajcie, aby najpierw zapytać swoich rozmówców o zgodę. Przygotujcie listę pytań i koniecznie weźcie ją ze sobą; podczas wywiadu nie będziecie musieli się zastanawiać, czy nie zapomnieliście o jakimś pytaniu. Ale uwaga: nie starajcie się za wszelką cenę zadać ich wszystkich. Nie przerywajcie też wypowiedzi pytaniami, o ile nie jest to rzeczywiście konieczne. Może się zdarzyć, że usłyszycie coś, o co sami nigdy byście nie zapytali. Pamiętajcie ludzie, z którymi rozmawiacie, to osoby starsze, które mogą mieć trudności z przypominaniem sobie wydarzeń sprzed ponad lat. Bądźcie szczególnie cierpliwi i uprzejmi! Po przeprowadzeniu wywiadu jak najszybciej przesłuchajcie nagranie rozmowy (może warto je spisać?), ewentualnie przepiszcie i uporządkujcie notatki. Zastanówcie się nad tym, co usłyszeliście. Czy ze sposobu, w jaki dana osoba opowiada o wydarzeniach, można wywnioskować, jak je ocenia? Kiedy przeprowadzicie już kilka wywiadów, postarajcie się je porównać. Czy zdarza się, że różne osoby opisują te same wydarzenia? Czy ich relacje różnią się między sobą? Jak sądzicie, z czego mogą wynikać różnice? Poproście nauczyciela o pomoc w usystematyzowaniu waszej dyskusji na temat wyników wywiadów. Uczniowie z Lubaczowa słuchają relacji starszych na temat zagłady Żydów Lubaczowskich. Opowieści badaczy lokalnej historii na pewno bardzo pomogą w waszej pracy. Poproście nauczyciela o pomoc w zorganizowaniu takiego spotkania.

8 6 REKONSTRUKCJE OPOWIEŚCI Rozpoczęliście pracę nad projektem od burzy mózgów na temat najbardziej frapujących obiektów, jakie znaleźliście w waszej miejscowości. Stopniowo, dzięki dalszym poszukiwaniom, odkrywaliście coraz więcej faktów. Przeprowadziliście też wywiady z mieszkańcami, zyskując ciekawe i często bardzo osobiste wspomnienia. Spróbujcie teraz odtworzyć na tej podstawie przeszłość waszej miejscowości: jak wyglądała? Jak przebiegało życie codzienne? Gdzie znajdowała się dzielnica żydowska? Być może uda się wam zdobyć stare mapy, które pomogą w tej rekonstrukcji i ułatwią odpowiedzi na niektóre pytania. To najtrudniejsza, ale i najciekawsza praca, jaka was czeka. Archiwalne fotografie i stare dokumenty to znakomite źródło informacji na temat historii waszej miejscowości. DZIAŁANIA Opieka nad cmentarzem Jeśli w waszej miejscowości lub w jej okolicy znajduje się cmentarz żydowski, postarajcie się nim zaopiekować. To także ważny sposób Przywracania Pamięci. Cmentarze w religii żydowskiej mają szczególne znaczenie. Dlatego wszystkie działania podejmowane na cmentarzach muszą odbywać się według ścisłych reguł, aby wyrazić szacunek dla tych miejsc. Na końcu tej książki znajdziecie wytyczne Komisji Rabinicznej, dzięki którym dowiecie się, co wolno, a czego nie należy robić na cmentarzu żydowskim. Zamieściliśmy także alfabet hebrajski, aby ułatwić wam zadanie odczytywania inskrypcji na nagrobkach. Spróbujcie skatalogować nagrobki na cmentarzu, którym się opiekujecie. Oprócz fotografii ciekawą metodą dokumentacji jest także frotaż. Być może pracowaliście już w ten sposób na lekcjach plastyki. Przyłóżcie kartkę papieru lub kalki do nagrobka, a następnie zamalujcie ją miękkim ołówkiem lub kredką. Może warto zorganizować wystawę najpiękniejszych frotaży? Dzięki nawiązaniu współpracy z nadleśnictwem, uczniowie z Barcina mogli w symboliczny sposób ogrodzić miejscowy cmentarz żydowski, sadząc wzdłuż jego granic młode drzewka. To świetny przykład współdziałania sojuszników w projekcie! Sojusznicy łatwiej działać razem Na wielu etapach projektu staniecie przed problemami, z którymi sami nie będziecie mogli sobie poradzić. Dobrze wtedy zaangażować do współpracy innych ludzi i instytucje: staną się oni waszymi sojusznikami. Warto działać razem pamiętajcie, że nadaje to waszej pracy szczególną wartość. Zastanówcie się, w których momentach pracy nad projektem warto zaprosić do współpracy sojuszników. W jaki sposób najlepiej to zrobić? Do kogo należy się zwrócić?

9 7 USŁYSZCIE O NAS!!! Pamiętajcie, że bardzo duże znaczenie dla sukcesu waszych działań ma informowanie mieszkańców o tym, co robicie. Lokalne media są waszym naturalnym sprzymierzeńcem w realizacji tego zadania. Kogo informować? Zróbcie listę mediów, z którymi chcielibyście podjąć współpracę. Najlepiej jest nawiązać kontakt z osobą zajmującą się podobnymi tematycznie zagadnieniami, na przykład z kimś z redakcji społecznej. Jeśli nie wiecie, kto to jest, zwróćcie się do redaktora naczelnego lub dyrektora programowego. Wybierając się na pierwszą rozmowę z dziennikarzami przygotujcie ogólną informację o projekcie na pewno będzie potrzebna. Oprócz współpracy z mediami, czeka was także samodzielne przeprowadzenie różnych działań informacyjnych. Zróbcie burzę mózgów, kogo należy informować o waszym projekcie. Im bardziej precyzyjni będziecie w określeniu adresatów, tym skuteczniejsza będzie wasza praca. O czym? Warto stale utrzymywać kontakt z mediami i informować je o waszych działaniach. Wyobraźcie sobie, że cały wasz projekt jest grafem: jakie zaznaczylibyście na nim najważniejsze wydarzenia kroki milowe które mają istotny wpływ na dalsze działania? Te kroki milowe to właśnie wydarzenia, o których powinniście informować. A rysowanie grafu i zastanawianie się nad tym, kiedy i jak informować o swoich działaniach to właściwie kształtowanie polityki medialnej! Popularność w lokalnej prasie ułatwiła uczniom z Przemyśla angażowanie innych mieszkańców do swoich działań. Jak? Do różnych ludzi docierają różne argumenty. Mówimy też różnymi językami Zastanówcie się, jak opowiedzielibyście o swoich działaniach rówieśnikom, a jak waszym rodzicom? Czym różniłyby się te opowieści? Co podkreślalibyście w każdej z nich? To dobre ćwiczenie, by przekonać się, jak ważne jest dostosowanie formy wypowiedzi do odbiorcy. Do zainteresowań odbiorców dobieramy także techniczny sposób przekazywania informacji. Internet, plakaty w witrynach sklepów, ulotki, artykuły prasowe do kogo najlepiej trafić za pomocą każdego z tych mediów?

10 8 PRZYWRACAMY PAMIĘĆ Uczniowie z Narewki przeprowadzają wywiad. Waszym zadaniem jest Przywrócić Pamięć, a więc podjąć takie działania, dzięki którym mieszkańcy waszej miejscowości będą mieli szansę lepiej zrozumieć specyfikę swojego regionu i jego wielokulturowego dziedzictwa. Po zakończeniu pracy nad projektem najpierw sami przyjrzyjcie się efektom swoich działań. Z czego jesteście najbardziej dumni? Co było szczególnie zaskakujące, interesujące w odtwarzaniu historii okolicy? O czym najbardziej chcielibyście opowiedzieć innym? Przygotujcie listę wszystkich ważnych, ciekawych i zaskakujących tematów, które wiążą się z polsko-żydowską historią waszej okolicy. Na jej podstawie możecie wspólnie określić, co jest najważniejsze w przywróceniu lokalnej społeczności pamięci o współistnieniu różnych kultur. Wreszcie, będziecie musieli zdecydować, do kogo chcecie się zwrócić, a co za tym idzie jak macie zamiar to zrobić. Żeby dokonać tych wyborów, warto poświęcić dużo czasu. Weźcie też pod uwagę wasze umiejętności i atuty teraz nadarzy się świetna okazja, żeby je wykorzystać. Bez względu na to, jakie działania zdecydujecie się podjąć, warto włożyć trochę wysiłku w ich sprawną organizację. Przygotujcie w tabeli listę zadań, które muszą być zrealizowane i wspólnie ustalcie, kto jest odpowiedzialny za każde zadanie oraz do kiedy trzeba je wykonać. Sprawdzajcie systematycznie, czy wszystko idzie zgodnie z planem, czy trzeba coś zmienić. W ten sposób wasz projekt będzie także dobrą szkołą organizowania przedsięwzięć! OPOWIEDZIEĆ OPOWIEDZIANE Podczas realizacji projektu byliście łowcami opowieści : tropiliście opowieści o historii waszej miejscowości w lokalnych archiwach i w różnych książkach. Zbieraliście też relacje ustne często bezcenne świadectwa minionego czasu. Warto, żebyście zrobili użytek z tych opowieści. Możecie zaprosić do szkoły swoich rozmówców i zorganizować spotkanie na temat przeszłości waszego regionu. Ciekawym pomysłem jest także zorganizowanie wystawy archiwaliów, podczas której udostępnicie nagrania wywiadów. Pamiętajcie jednak, że wiele z tych rozmów wymaga dodatkowych komentarzy i wyjaśnień, które pozwolą odbiorcom lepiej zrozumieć treść prezentowanych wywiadów. Przed prezentacją musicie się koniecznie skontaktować z rozmówcami i uzyskać ich zgodę na wykorzystanie wybranych fragmentów rozmów. Wiele informacji na temat zbierania relacji i przeprowadzania wywiadów zamieściliśmy, opisując pracę nad projektem. Sięgnijcie do naszych podpowiedzi, a także do własnych doświadczeń z realizacji projektu.

11 9 UCZYMY INNYCH EDUKACJA RÓWIEŚNICZA Być może najważniejsze w waszych działaniach jest to, że możecie przekazać zdobytą wiedzę i doświadczenia swoim rówieśnikom oraz innym młodym ludziom, którzy mieszkają w okolicy. To przecież do nich i do was należy przyszłość stoi zatem przed wami odpowiedzialne zadanie, aby ułatwić swojemu pokoleniu zrozumienie przeszłości. Z pewnością nikt lepiej od was nie wie, jak trafić do młodych ludzi mówicie tym samym językiem, macie podobne zainteresowania, podobne sprawy są dla was ważne. Spróbujcie więc przekuć te zalety w sukces i stać się najlepszymi nauczycielami na świecie! Pamiętajcie, że waszym zadaniem jest podzielić się wiedzą, pomóc rówieśnikom zrozumieć lokalną historię oraz wspólnie zastanowić się, jakie ona ma dla was znaczenie. Zastanówcie się, co jest dla was najważniejsze w tym zadaniu: czy chcecie przede wszystkim przekazać rówieśnikom wiedzę, czy chcecie raczej trafić do ich emocji i zachęcić do dyskusji o Ważnych Sprawach. A może spróbujecie włączyć ich w działanie i w ten sposób Przywrócić Pamięć o polsko-żydowskiej przeszłości? Oczywiście musicie pamiętać o tym, czego już się nauczyliście: że nie da się opowiedzieć wszystkiego na raz. Dlatego najpierw dobrze zastanówcie się nad wyborem tematów, które chcecie poruszyć z rówieśnikami. W szkole w Miedznej odbyła się wystawa o Januszu Korczaku. Warsztaty dla młodszych klas na temat przeszłości regionu Dobrym pomysłem na początek jest przeprowadzenie zajęć dla młodszych kolegów i koleżanek z waszej szkoły. Porozmawiajcie o tym z nauczycielem i spróbujcie przygotować takie zajęcia. Może zainteresowani uczniowie zaangażują się razem z wami w opiekę nad cmentarzem? Debaty o wartościach Niezależnie od waszych przygód historycznych, odkrywając wielokulturową przeszłość regionu poznaliście także tradycję i kulturę żydowską. Rozmawialiście o żydowskiej etyce i wartościach uniwersalnych. Sięgnijcie do materiałów edukacyjnych tekstów o Ważnych Sprawach. Może na ich podstawie zorganizujecie w szkole debatę? Rozmowa o granicach wolności słowa, o różnych odcieniach dobroczynności, o odpowiedzialności zbiorowej to także sposób na przywracanie pamięci o wielokulturowym dziedzictwie. A przede wszystkim, to dobra okazja, by usłyszeć młodych ludzi, którzy zabierają głos w ważnych sprawach. Działamy-pamiętamy Elementem edukacji rówieśniczej będzie włączanie nowych kolegów i koleżanek w realizowane przez was działania. Bez względu na to, jak będziecie przywracać pamięć, zawsze możecie ogłosić publicznie, że poszukujecie nowych współpracowników. Być może organizacja koncertu, wspólne sprzątanie cmentarza, prezentacja fotografii archiwalnych czy ogłoszenie konkursu literackiego to dobry pomysł, żeby przekazać nowym współpracownikom żyłkę łowcy opowieści?

12 10 SZTUKA PAMIĘTANIA Wystawa frotaży w szkole w Nowym Żmigrodzie. Warsztaty w Bychawie. Rozmowa o przeszłości często nie jest łatwa: przywraca bowiem pamięć o sprawach ważnych, o szczęśliwych chwilach, ale także o sprawach smutnych i trudnych. Wiele z tych spraw wymyka się słowom. Także nasze osobiste wspomnienia, historie i opowieści nie zawsze są przecież zrozumiałe dla innych. W waszych próbach przywracania pamięci możecie natrafić na takie wyzwania. Od najdawniejszych czasów sztuka przychodzi nam z pomocą, gdy szukamy sposobów mówienia o ważnych i trudnych sprawach. I gdy chcemy innych włączyć w tę rozmowę bez słów. Dzieło sztuki, właśnie dlatego, że nie jest tak dosłowne, jak dokumentalny zapis otwiera nas na samodzielne szukanie znaczeń, zachęca do odpowiedzi na ważne pytania, pomaga spotkać się wokół wartości uniwersalnych. Możecie wykorzystać sztukę i działania artystyczne właśnie jako zaproszenie innych do wspólnego przywracania pamięci: wasza opowieść o wielokulturowej przeszłości poruszy odbiorców i być może przyniesie nowe historie oraz rozmowy, których sami się nie spodziewacie. Oczywiście byłoby świetnie, gdyby wśród was znalazły się osoby uzdolnione plastycznie, literacko, muzycznie. Ale żeby wykorzystać sztukę jako narzędzie w przywracaniu pamięci, nie musicie polegać tylko na własnej twórczości. Możecie korzystać z pomocy innych lub włączyć w proces artystyczny samych odbiorców, na przykład organizując konkurs. Najważniejsze jest, żebyście świadomie wybrali to medium, jakim jest sztuka i w ten sposób osiągnęli cel, który założyliście. Przedstawienie Jeśli w waszym zespole są osoby z zacięciem aktorskim i reżyserskim, możecie wybrać jakiś wątek odkrytej przez was historii miejscowości a następnie napisać i wystawić sztukę teatralną na jego temat. Przygotowanie spektaklu to wielka frajda! Wystawa prac plastycznych Zabytki żydowskiego dziedzictwa mogą stanowić świetną inspirację artystyczną! Ciekawym pomysłem jest przygotowanie wystawy prac plastycznych, które przybliżą historię regionu. A może warto zorganizować w waszej szkole konkurs plastyczny? Zastanówcie się nad tym.

13 11 Skrzydlate słowa Słowa poezji często pomagają nam zrozumieć świat lub zacząć się nad nim zastanawiać. Ciekawym projektem może być wybór różnych cytatów mądrych słów, na jakie natrafiliście podczas projektu, cytatów pochodzących z poezji, a także z wielkich tekstów kultury europejskiej, które znacie i uważacie za ważne i ich prezentacja w miejscach publicznych. Możecie to zrobić zarówno na terenie szkoły, jak i w różnych miejscach miasta, oczywiście po konsultacji z odpowiednimi instytucjami. Pomysłów na prezentację cytatów na pewno znajdziecie mnóstwo: rozlepianie cytatów na slupach ogłoszeniowych, wykonanie tekturowych kostek z cytatami na każdej ściance, które można zostawić w bibliotece miejskiej, rozwieszenie cytatów na sznurkach między drzewami w parku, przypiętych klamerkami do bielizny, graffiti w dozwolonych miejscach a to tylko kilka możliwości! Może uda się wam włączyć do współpracy lokalną gazetę? Ciekawym pomysłem byłby także konkurs literacki, który wykorzystywałby te cytaty. Przedstawienie we Włodawie. Muzyka łagodzi obyczaje Zorganizowanie koncertu, który prezentowałby muzykę różnych kultur to strzał w dziesiątkę. Muzyce może towarzyszyć pokaz fotografii, czytanie wierszy, krótkie opowieści, na jakie natrafiliście podczas realizacji waszego projektu. Najlepiej słucha się muzyki granej na żywo: czy są wśród was osoby grające na instrumentach? A może nawiążecie współpracę z pobliską szkołą muzyczną? Warto zastanowić się nad miejscem koncertu. Jeśli może się on odbyć w jakimś miejscu z duszą zabytkowym budynku, starej synagodze, bibliotece miejskiej na pewno podniesie to jego atrakcyjność. Happening Wasz projekt to dobra okazja, żeby zachęcić innych do rozmowy o tożsamości miejsca, pochodzeniu, dziedzictwie. Może warto zorganizować jakieś działanie publiczne, angażujące wielu mieszkańców? Takie działanie może mieć charakter zapalnika, który zmusi przechodniów do refleksji (możecie na przykład wykonać plenerowe przedstawienie pantomimy). Może to także być zaproszenie do reakcji: Hyde Park (czyt: hajd park) jest świetnym sposobem, żeby umożliwić mieszkańcom włączenie się w dyskusję na zadany przez was temat. Zachęcamy, żebyście wykorzystali happening do dyskusji o wartościach uniwersalnych. Porozmawiajcie o tym z nauczycielem. Nauka tańca żydowskiego prowadzona przez uczniów z Kędzierzyna-Koźla PROMUJEMY REGION Podczas pracy nad projektem zdarzało się wam natrafiać na ciekawe fakty z historii waszej miejscowości. Czy czuliście się dumni, że mieszkacie w takim wyjątkowym miejscu? Mamy nadzieję, że tak właśnie było. Wielokulturowe dziedzictwo jest

14 12 także coraz bardziej pożądanym towarem turystycznym o ile turyści mają szansę się o nim dowiedzieć. Możecie pomóc w wypromowaniu waszej miejscowości przydadzą się wam do tego umiejętności, które zdobyliście już podczas pracy nad projektem: poszukiwanie sojuszników oraz działania informacyjne. Warto nawiązać współpracę z władzami samorządowymi i przedstawicielami lokalnych mediów oraz zachęcić ich do spojrzenia na waszą miejscowość nowymi oczyma. Na pewno pomoże w tym wiedza, którą zdobyliście podczas pracy nad projektem. Niezależnie od przekonywania dorosłych do promowania wielokulturowości, sami możecie podjąć działania, które przekonają innych mieszkańców (a może także turystów?) o atrakcyjności i wyjątkowości waszej miejscowości. Wywiad z uczennicami z Czerwionki-Leszczyn Zorganizowanie trasy śladami żydowskich zabytków Możecie przeobrazić się w przewodników turystycznych i oprowadzać innych śladami wielokulturowej przeszłości. Będziecie musieli zaprojektować taką trasę turystyczną i zastanowić się nad doborem informacji, które chcecie przekazać. A może uda się oznaczyć trasę w jakiś szczególny sposób przygotować tabliczki informacyjne lub ulotkę? Spróbujcie porozmawiać o tym z władzami lokalnymi. Wasza działalność dodatkowo podniesie atrakcyjność turystyczną miejscowości! Materiały promocyjne miejscowości Spróbujcie się wcielić w rolę projektantów i ekspertów public relations. Zaprojektujcie materiały promujące miejscowość: ulotkę, plakat, może stronę internetową. To dobra lekcja szerszego spojrzenia na waszą miejscowość i próby połączenia waszych odkryć w jedną całość z innymi atutami miejscowości. Być może dobrze zaprojektowany projekt doczeka się realizacji we współpracy z władzami samorządowymi? Uczniowie ze Staszowa wydali książeczkę na temat historii miejscowego cmentarza żydowskiego, zamieszczając w niej także wywiad z potomkiem Żydów Staszowskich.

15 13 EWALUACJA PORA NA OCENĘ PROJEKTU Pracowaliście długo i ciężko najwyższa pora, żeby spojrzeć wstecz i ocenić swoją pracę: wspólnie cieszyć się z sukcesów, zastanowić się, co można było zrobić inaczej, przeanalizować największe trudności. Warto poświęcić czas na ewaluację (ocenę) projektu jego analiza pozwoli wam nie tylko dostrzec sukcesy i trudności, jakie były waszym udziałem: przede wszystkim będziecie mieli okazję przekonać się, jak wiele umiejętności zdobyliście. Projekt Poproście o pomoc nauczyciela i podsumujcie projekt. Pamiętacie graf, który rysowaliście, by ustalić kroki milowe projektu? Teraz na jego podstawie porozmawiajcie, które etapy były sukcesem, a w których nie wszystko poszło tak jak chcieliście. Co sprawiło, że można mówić o sukcesie? Co można było zrobić inaczej? Warto jest precyzyjnie wskazywać na różne czynniki, które miały na to wpływ sukcesy i porażki nie są tylko kwestią przypadku. Nasza grupa Jak wam się razem pracowało? Co jest atutem waszej grupy? Jakie były mocne strony współpracy? Kiedy zdarzały się konflikty z czego wynikały? Czy można im było zapobiec? Na co zwrócilibyście szczególną uwagę, pracując razem przy następnym projekcie? Ocena pracy grupy bardzo przydaje się w życiu zawodowym będziecie pracować w różnych zespołach i często sukces realizowanych zadań będzie zależeć od tego, czy trafnie i szybko ocenicie waszą współpracę. Ja Pamiętacie burzę mózgów o różnych motywacjach uczestnictwa w projekcie? Porozmawiajcie w parach, czy udało się spełnić wasze oczekiwania. Czego każdy z was się nauczył i dowiedział? Jakie umiejętności nabyliście? Czy projekt odkrywania historycznego wielokulturowego dziedzictwa zmienił jakoś wasz sposób patrzenia na świat? Jeśli tak to jak? Co było dla was osobiście najważniejszym, najtrudniejszym, najciekawszym doświadczeniem? Czy chcielibyście jeszcze raz uczestniczyć w takim projekcie? Jak zareklamowalibyście udział w nim waszym rówieśnikom? Spróbujcie precyzyjnie określać, czego nauczyliście się podczas pracy w projekcie. To umiejętność ważna także w życiu zawodowym. Ćwiczcie się w niej już dziś! Podczas Ogólnopolskiej Prezentacji Programu Przywróćmy Pamięć uczestnicy mogą się podzielić doświadczeniami i uwagami na temat swoich działań. Burza mózgów to dobra rozgrzewka do dyskusji o sukcesach i trudnościach waszego projektu. Mówi się często, że ewaluacja mierzy zmianę: ewaluując projekt, na różne sposoby próbujecie sprawdzić, czy i w jakim stopniu pod wpływem waszych działań zaszła zmiana w otoczeniu oraz w was samych. Warto, żebyście rozmawiali o projekcie nie tylko po jego zakończeniu, ale także na różnych etapach jego trwania. Zapisując efekty waszych systematycznych rozmów ewaluacyjnych, otrzymacie wartościowy materiał, który pozwoli wam precyzyjnie i świadomie określić zmiany, które zaszły dzięki waszym działaniom.

16 14 Inni Czy sądzicie, że udało się wam przywrócić pamięć? Co to tak naprawdę oznacza w przypadku waszej społeczności lokalnej? Czy coś się zmieniło w waszej okolicy po zrealizowaniu projektu? Możecie tę rozmowę podzielić na dwa etapy: najpierw zastanowić się nad tym w grupie, a następnie zapytać mieszkańców o ich opinie. Niezależnie od tego, czy uda się znaleźć odpowiedzi na wszystkie te pytania i czy będą to odpowiedzi wyłącznie pozytywne najważniejszą sprawą jest refleksja, którą podejmiecie oraz samo poszukiwanie odpowiedzi. Projekt Przywróćmy Pamięć, jak każdy projekt o charakterze lokalnym, może być świetną lekcją otwierania się na świat i zmieniania go na lepsze. Jeśli dostrzegliście taką możliwość nauczyliście się czegoś bardzo ważnego! Świątynia Jerozolimska była najważniejszą budowlą sakralną judaizmu. Zgodnie z przekazem biblijnym wzniesiona została za panowania króla Salomona, aby pomieścić Arkę Przymierza ozdobną skrzynię, w której złożono tablice z Dziesięciorgiem Przykazań. Budowla ta, tzw. Pierwsza Świątynia, powstała około r. p.n.e. Została ona zniszczona przez Babilończyków w r. p.n.e., a następnie odbudowana w V w. p.n.e. (tzw. Druga Świątynia). Druga Świątynia, zburzona przez Rzymian w r.n.e., nie została nigdy odbudowana. Na fotografii powyżej widzicie panoramę Jerozolimy. Pośrodku widoczna jest Kopuła na Skale, meczet, wzniesiony na dawnym dziedzińcu Świątyni. Żydzi bardzo rygorystycznie przestrzegają zakazu wymawiania imienia Boga. Imię Boga wypowiadano głośno tylko w Świątyni Jerozolimskiej i tylko w jednym dniu w roku. Po jej zburzeniu nie wymawia się go wcale, zastępując słowem HaSzem. Imienia Bożego nie należy także wymazywać ani wycierać religijni Żydzi nie zapisują go, zapobiegając w ten sposób jego ewentualnemu zbezczeszeniu. KILKA SŁÓW O RELIGII ŻYDÓW Judaizm jest jedną z najstarszych religii świata. Jego podstawą jest wiara w jednego Boga, który stworzył świat i jest obecny w jego historii. Na mocy przymierza zawartego z patriarchą Abrahamem, Żydzi stali się narodem wybranym, otoczonym szczególną Bożą opieką. Żydzi nazywani są Ludem Księgi, ponieważ ich religia opiera się na świętej księdze Torze, zawierającej słowa, które według tradycji Bóg objawił Mojżeszowi na górze Synaj. Tora opisuje dzieje ludzkości od momentu stworzenia świata, a także jest źródłem prawa religijnego i etycznego. Przymierze zawarte z Bogiem nadaje dziejom Izraela wymiar sakralny historia Izraela jest historią Boskiej ingerencji w losy Narodu Wybranego, w której porażki Izraelitów wynikają z ich niewierności przykazaniom Bożym, zaś sukcesy są wynikiem powrotu do stanu Przymierza. Ma to ważne konsekwencje dla każdego religijnego Żyda szczególny rodzaj relacji z Bogiem oraz przykazania wywodzące się z Tory i regulujące niemal wszystkie dziedziny życia powodują, że sprawy religijne i codzienność przenikają się, a wiele powszednich czynności zyskuje wymiar religijny. Szczególna rola, jaką w życiu Żydów odgrywa Tora sprawia, że najważniejszym nakazem religijnym jest jej studiowanie. Mędrcy mówią, że bez Tory Żydzi są jak ryby bez wody. Pięć ksiąg biblijnych, z których składa się Tora, podzielonych zostało na fragmenty parsze odczytywane w synagodze na początku każdego tygodnia. W ten sposób Żydzi wciąż na nowo mogą odkrywać sens zawartych w Torze słów i odnosić je do swojego życia. Na przestrzeni wieków rozwinęło się wiele interpretacji tekstu Tory stąd także wiele sposobów odnoszenia jej przykazań do życia codziennego i religijnego. Judaizm nigdy nie był religią, która posiadałaby jednego duchowego przywódcę i jeden, kanoniczny sposób interpretowania nakazów życia religijnego. Tradycja mówi, że przywódcą wszystkich Żydów jest Tora i tylko ona. Dzięki temu

17 15 w obrębie judaizmu możliwy był rozwój i współistnienie wielu nurtów różnią się one od siebie przede wszystkim odmiennym rozłożeniem akcentów w życiu religijnym i codziennym. Obecnie wymienia się nurty ortodoksyjne, liberalne, konserwatywne i progresywne. Jeśli chcecie dowiedzieć się więcej na ten temat, sięgnijcie do odpowiednich publikacji oraz do internetu. Istnieje wiele różnych metod interpretowania Tory, które, w zależności od stopnia zaawansowania studiujących, odwołują się do komentarzy innych rabinów i filozofów, relacji pomiędzy fragmentami tekstu, a nawet jego poszczególnymi słowami. Ciekawą i popularną metodą interpretowania tekstu biblijnego są midrasze komentarze, które za pomocą objaśnień lub przypowieści łączą religijne interpretacje z osobistymi przemyśleniami oraz odniesieniami do tradycji i zwyczajów. Midrasze powstawały głównie pomiędzy II a IV wiekiem, początkowo przekazywano je ustnie; do XI w. wiele z nich zostało spisanych. Midrasze powstają do dzisiaj, jako osobiste i aktualne komentarze do Tory, będąc wyrazem nieustającej próby odkrywania jej sensu w życiu każdego człowieka. Tora składa się z dwóch części Tory pisanej oraz Tory ustnej. Tora pisana to inaczej Tanach, czyli Chumasz (Pięcioksiąg, a więc pięć pierwszych ksiąg Biblii), Newiim (Prorocy) oraz Ketuwim (Pisma). Tora ustna to Talmud, który składa się z Miszny i komentarza do niej: Gemary. Według tradycji, protoplastą narodu Izraela był Jakub, wnuk patriarchy Abrahama. Stoczył on walkę z Aniołem, wysłannikiem Boga. Na pamiątkę tego pojedynku otrzymał nowe imię: Israel ten, który mocuje się z Bogiem. Określenie Żydzi pochodzi od hebrajskiego słowa Jehudim Judejczycy, które po łacinie brzmi ludaei. Polski wyraz Żyd powstał wskutek zapożyczenia z języków romańskich to dlatego i zmieniło się w ż. Aron ha-kodesz to wnęka, w której przechowywane są zwoje Tory. Na zdjęciu bogato zdobiony aron ha-kodesz w synagodze w Tykocinie. W każdej synagodze znajduje się zwój Tory nawinięty na dwie rolki (tzw. rodały) pergamin, na którym spisana jest Tora. Zwój Tory otaczany jest czcią i szacunkiem stąd kunsztowne ozdoby, które mają podkreślić jego niezwykłą wartość. Na zdjęciu widzicie charakterystyczną bogato haftowaną sukienkę, w którą owijany jest zwój po zakończeniu lektury. Jad, ozdobna wskazówka o zakończeniu w kształcie dłoni, używany jest w synagodze do wskazywania odczytywanego tekstu z Tory, aby uchronić ją przed zbezczeszczeniem.

18 16 po polsku po łacinie po hebrajsku Księga Rodzaju (Rdz) Genesis Bereszit Na początku Księga Wyjścia (Wj) Exodus Szemot Imiona Księga Kapłańska (Kpł) Leviticus Wajikra I wezwał Księga Liczb (Lb) Numeri Bamidbar Na pustyni Księga Powtórzonego Prawa (Pwp) Deuteronomium Dewarim Słowa Do modlitwy Żydzi zakładają szale z frędzlami tałesy oraz filakterie, tefilim: skórzane pudełeczka z fragmentami Tory spisanymi na pergaminie, które przymocowywane są do ramienia i czoła za pomocą skórzanych rzemieni. W tradycyjnym judaizmie do odmówienia na głos niektórych modlitw potrzebny jest minian, czyli zgromadzenie co najmniej dziesięciu dorosłych mężczyzn. Przeczytajcie Księgę Liczb (Lb, ) skąd wzięły się frędzle przy tałesach? Chumasz, nazywany także Pięcioksięgiem Mojżeszowym lub po prostu Torą, opisuje dzieje od stworzenia świata do śmierci Mojżesza u granic Ziemi Obiecanej, zawiera także micw (liczba pojedyńcza: micwa) przykazań, których powinni przestrzegać Żydzi. Hebrajskie nazwy ksiąg, składających się na Chumasz, pochodzą od pierwszych słów tekstu (w tabeli powyżej zestawiliśmy polskie, łacińskie i hebrajskie nazwy tych ksiąg). Szma to modlitwa, którą codziennie odmawia się rano i wieczorem. Brzmi ona: Słuchaj, Izraelu: Pan jest naszym Bogiem, Pan jest jedyny. Przykazanie jej odmawiania otrzymał Mojżesz od Pana czytamy w Księdze Powtórzonego Prawa (Pwp 6,4-9). Odnajdźcie ten rozdział w Biblii i przeczytajcie resztę przykazań. Newiim, czyli Prorocy, to osiem ksiąg, które opisują dzieje Izraela od śmierci Mojżesza do czasu niewoli babilońskiej. Ketuwim, czyli Pisma, to jedenaście ksiąg, wśród których znajdują się Psalmy, Księga Przysłów, Księga Hioba, Pieśń nad Pieśniami, Księga Rut, Księga Koheleta, Księga Estery, Księga Lamentacji, Księgi Kronik, Księgi Ezdrasza i Nehemiasza oraz Księga Daniela. Tora ustna, czyli Talmud, początkowo przekazywana była ustnie przez kolejne pokolenia mędrców. Dopiero w obliczu prześladowań rzymskich, kiedy zaistniało poważne zagrożenie zgładzenia wszystkich rabinów, zdecydowano się spisać Torę ustną w ten sposób powstała Miszna. Komentarze i wyjaśnienia do bardzo zwięzłego tekstu Miszny, które narastały przez kolejne wieki zostały spisane, tworząc Gemarę. Najlepszym sposobem na uporządkowanie wiadomości dotyczących układu Biblii Hebrajskiej jest wykonanie tabelki lub grafu. Spróbujcie zrobić to wspólnie na lekcji religii lub języka polskiego. Warto porównać układ Biblii Hebrajskiej i Starego Testamentu. Czy istnieją jakieś różnice? Na stronach Talmudu spotykają się i toczą dyskusje mędrcy z różnych epok. Na środku każdej strony znajduje się tekst Miszny, a wokół niego komentarze rabiniczne, czyli Gemara.

19 17 CZAS RADOŚCI, CZAS SMUTKU Tradycja mówi, że Żydzi otrzymali od Boga kalendarz na znak, że nie są już niewolnikami i mogą sami być panami swojego czasu. Kalendarz żydowski to kalendarz księżycowo-słoneczny. Oznacza to, że rachuba czasu oparta jest na fazach księżyca i dostosowywana do kalendarza słonecznego. Mówi się, że połączenie księżycowej i słonecznej rachuby czasu symbolicznie pokazuje zobowiązanie każdego Żyda: żyjącego w zgodzie z rytmem świata (słońce), ale zachowującego pamięć o odrębności swojego narodu (księżyc). Życie pobożnych Żydów odmierzane jest rytmem świąt i uroczystości, które jednoczą zarówno poszczególne rodziny, jak i całą społeczność. Rytuały i tradycje związane z każdym ważnym wydarzeniem włączają w świętowanie wszystkich, od najmłodszych do najstarszych dla każdego znajduje się jakieś zadanie, które sprawia, że wszyscy są ważni i potrzebni w spełnianiu kolejnych przykazań. Narodziny Według prawa religijnego Żydem jest każde dziecko, którego matka jest Żydówką. Żydem jest także ten, kto przeszedł proces konwersji na judazim. Chłopcy w ósmym dniu życia zostają poddani rytuałowi obrzezania (brit mila), czyli usunięcia napletka. Podczas obrzezania chłopcu nadaje się imię. Dziewczynki otrzymują imię w pierwszy szabat po narodzeniu; ich ojciec czyta wtedy w synagodze parszę Tory. Dojrzałość Rytuałem związanym z wchodzeniem w dorosłość jest bar micwa (w przypadku chłopców) oraz bat micwa (w przypadku dziewcząt). Chłopcy po ukończeniu roku życia po raz pierwszy czytają wtedy w synagodze Torę i wygłaszają komentarz do niej. Od momentu bar micwy są według prawa żydowskiego uznawani za dorosłych, mogą współtworzyć minian oraz zakładać do modlitwy tałes i filakterie. Młode Żydówki obchodzą bat micwę po swoich urodzinach; tradycyjnie z tej okazji w niektórych społecznościach wolno im czytać w niedzielę psalmy. Obecnie w wielu synagogach dziewczynki, podobnie jak chłopcy, czytają Torę i wygłaszają do niej komentarze. Prawo religijne mówi, że od dnia bar micwy i bat micwy każdy młody człowiek jest osobiście odpowiedzialny za swoje czyny przed Bogiem, obowiązują go też wszystkie nakazy i przywileje związane z byciem dojrzałym. Lata w kalendarzu żydowskim liczone są od stworzenia świata, czyli od r.p.n.e. Kalendarz żydowski liczy miesięcy, z których każdy rozpoczyna się od nowiu księżyca. Jeden miesiąc ma - dni, a rok dni. Kalendarz jest korygowany w stosunku do słonecznego siedem razy w ciągu lat: w roku przestępnym, -księżycowym, dodaje się miesiąc Adar szeni. W judaizmie obrzezanie odbywa się na pamiątkę przymierza zawartego pomiędzy Bogiem a Abrahamem (Rdz, ). Micwa to przykazanie w Torze jest ich! Dzielą się one na różne grupy, dotyczące zarówno kwestii etycznych, jak i rytuałów religijnych. Dekalog, zwany po hebrajsku Dziesięciorgiem Słów, jest podstawowym, skróconym zapisem przykazań etycznych. Istnieje także tzw. siedem praw Noachidów, które obowiązują wszystkich ludzi, niezależnie od tego, czy są Żydami, czy też nie. Ale micwa to słowo mające wiele znaczeń oznacza także dobry uczynek i zasługę. Czy wiecie, że radowanie się też jest micwą? Małżeństwo Małżeństwo to po hebrajsku kidduszin, co oznacza uświęcenie. Założenie rodziny i posiadanie potomstwa jest jedną z micw. Dobieraniem odpowiednich partnerów w przeszłości tradycyjnie zajmowali się zawodowi swaci. Ceremonia zaślubin odbywa się pod baldachimem, zwanym chupą. Zgodnie z tradycją, pan młody rozbija stopą kielich, z którego małżonkowie wypili wcześniej wino na pamiątkę zburzenia Świątyni Jerozolimskiej oraz aby uchronić się od roli pantoflarza!

20 18 Ślub pod chupą w synagodze im. Nożyków w Warszawie. Dom przedpogrzebowy w Ziębicach. Symbole na macewie powyżej mogą oznaczać, że zmarła była kobietą (złamana świeczka) i zasłynęła jako dobry i hojny człowiek (puszka na cedakę symbol dobroczynności). Podczas zaślubin zostaje odczytana ketuba umowa ślubna, w której spisane są zobowiązania męża wobec żony. Śmierć Pogrzeb zmarłej osoby powinien się odbyć w ciągu doby po jej śmierci. Przygotowaniem zmarłego do pochówku zajmuje się bractwo pogrzebowe Chewra Kadisza. Członkostwo w bractwie pogrzebowym jest całkowicie dobrowolne, a osoby, które decydują się do niego należeć, cieszą się w gminie ogromnym szacunkiem. Przed pochówkiem członkowie bractwa obmywają zmarłego i owijają go w biały całun kitel. Podczas pogrzebu najstarszy syn zmarłego odmawia modlitwę Kadisz. Ścisła żałoba po śmierci bliskich trwa siedem dni i nazywa się sziwa (z hebrajskiego: siedem ). Żydzi przez stulecia w ogóle nie używali nazwisk. Zostało im to nakazane dopiero w końcu XVIII wieku przez dekrety państwowe (np. w cesarstwie austriackim w roku ). Niemieckie brzmienie niektórych nazwisk żydowskich jak Goldstein czy Rosenblum wynikało z faktu, że były one nadawane przez urzędników austriackich lub pruskich. Mimo nakazu posługiwania się nazwiskami, na epitafiach nie podawano ich niemal do końca XIX wieku, wymieniając tylko imię ojca lub męża osoby zmarłej. Cmentarze W religii żydowskiej cmentarz otaczany jest szczególną czcią. Cmentarze są miejscem nienaruszalnym, aż do czasu Sądu Ostatecznego i zmartwychwstania ciał. Istnieje tradycja, która mówi, że dusza i ciało pozostają połączone nawet po śmierci, więc jeżeli tu, na ziemi, naruszy się kości, to naruszony zostaje także spokój duszy w niebie. Rytuał grzebania zmarłych w tradycji żydowskiej ulegał zmianom na przestrzeni dziejów. W czasach biblijnych zawinięte w całun ciała chowano na pustyni pod usypywanymi z kamieni kopcami. W średniowieczu na cmentarzach żydowskich pojawiły się charakterystyczne nagrobki macewy, które jednak przybierały jeszcze dość zróżnicowane formy, związane w dużej mierze z miejscowymi zwyczajami i sposobami dekoracji. Ostateczny układ i rodzaj tekstów, które umieszczane są