Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku

Transkrypt

1 ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS FOLIA OECONOMICA 231, 2009 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce w perspektywie 2035 roku Słowa kluczowe: starzenie się, opieka nad osobami starszymi, domy pomocy społecznej. 1. Wprowadzenie Jedną z głównych przesłanek do umieszczenia osoby starszej w domu pomocy społecznej (dps) jest jej niesamodzielność, wynikająca z niepełnosprawności, która uniemożliwia samodzielną egzystencję w dotychczasowym środowisku. Postępująca wraz z wiekiem utrata sprawności, zarówno fizycznej, jak i psychicznej, a tym samym wzrastające prawdopodobieństwo wystąpienia niepełnosprawności jest głównym powodem umieszczenia osoby starszej w dps. W Polsce osoby po 75. roku życia stanowią najliczniejszą frakcję mieszkańców dps (27%). Zmiany zachodzące w strukturze demograficznej według wieku mieszkańców Polski, tj. wzrost odsetka osób w wieku 75 lat i więcej, skłaniają do analizy wpływu czynnika demograficznego na zapotrzebowanie na miejsca w dps. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie przyszłego zapotrzebowanie na miejsca w dps wśród osób powyżej 75 lat. Aby zrealizować powyższy cel, dokonano symulacji liczby osób niepełnosprawnych w latach , a następnie na tej podstawie oszacowano potencjalny popyt na miejsca w dps do 2035 roku. Jednak, tytułem wprowadzenia w pierwszej części opracowania, skoncentrowano się na procesie starzenia się populacji Polski oraz pomocy instytucjonalnej ze szczególnym uwzględnieniem domów pomocy społecznej. Druga część zawiera prezentację wyników estymacji zapotrzebowania na miejsca w dps w perspektywie 2035 roku. 243

2 Proces starzenia się populacji Polski Proces starzenia się jest obecnie, w krajach rozwiniętych, najczęściej poruszanym w dyskursie naukowym problemem demograficznym. Składają się na to dwa czynniki. Pierwszy, to dynamika tego procesu obserwowana w ostatnich 3-4 dekadach. Drugi, to pojawiające się nowe problemy związane ze starzeniem się populacji. Problemy te pojawiają się praktycznie na wszystkich płaszczyznach życia społeczno-gospodarczego i wymagają wprowadzenia rozwiązań dostosowanych do zmieniającej się struktury ludności według wieku. Tym, co szczególnie należy zwrócić uwagę, jest proces podwójnego starzenia się ludności [Szatur-Jaworska, 2002, s ]. Wraz ze wzrostem odsetka osób w wieku 60 lat i więcej rośnie odsetek osób w wieku 85 lat i więcej. Jednak wzrost odsetka osób najstarszych jest bardziej dynamiczny niż wzrost odsetka seniorów w młodszych grupach wieku starszego. Najstarsi seniorzy zdecydowanie częściej wymagają pomocy innych osób przy wykonywaniu codziennych czynności i korzystają z pomocy instytucjonalnej. Ponieważ celem rozważań zawartych w niniejszym artykule jest projekcja przyszłego zapotrzebowania na miejsca w domach pomocy społecznej wśród osób w wieku 75 lat i więcej, zaprezentowane zostaną prognozowane przez GUS zmiany w odsetku ludności w tym wieku. Przyjęcie wieku 75 lat za granicę pomiędzy III a IV wiekiem podyktowane jest dostępnością danych statystycznych 1. 1 Najstarszą grupą wieku w publikowanych corocznie danych przez GUS z zakresu ochrony zdrowia jest grupa 75 lat i więcej.

3 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce 245 Rys. 1. Odsetek osób w wieku 75 lat i więcej w populacji Polski w latach (w % ludności ogółem). 18,0 16,0 14,0 12,0 10,0 8,0 6,0 4,0 2,0 0, Ogółem Mężczyźni Kobiety Źródło: [Prognoza ludności na lata , GUS, Warszawa 2009]. Osoby w wieku 75 lat i więcej w 2007 roku stanowiły 6% ogółu ludności Polski (rys. 1). Jednak w najbliższych trzech dekadach odsetek ten będzie dynamicznie wzrastał. Największy wzrost nastąpi po 2025 roku, kiedy to najliczniejsze roczniki powojennego wyżu demograficznego przekroczą 75 lat. Szczególnie dynamiczny wzrost odsetka osób w wieku 75 lat i więcej nastąpi w subpopulacji kobiet. W 2030 roku udział kobiet w wieku 75 lat i więcej wyniesie 13%. W ostatnim roku prognozy co siódma kobieta i co dziesiąty mężczyzna będą w wieku 75 lat i więcej. 3. Niepełnosprawność osób starszych Starość jest fazą życia charakteryzującą się narastaniem niekorzystnych zmian obejmujących wszystkie sfery funkcjonowania człowieka: biologiczną, psychiczną i społeczną. Ogólnie rzecz biorąc, proces starzenia się jest równoznaczny z pogarszaniem się sytuacji życiowej jednostki [Staręga-Piasek, 1975, s ]. Starzenie się postępuje etapami, które znacznie się różnią między sobą w opinii geriatrów. Po przekroczeniu wieku 75 lat na skutek pogarszania się stanu zdrowia rośnie zapotrzebowanie na świadczenia medyczne i opiekuńcze. Natomiast osoby w wieku powyżej 85 lat wymagają najczęściej stałej opieki [Żakowska-Wachelko, 2002, s ]. Procesy starzenia się ulegają przyspieszeniu, gdy towarzyszą im różnego typu schorzenia. W związku z tym można mówić o fizjologicznym i patologicznym starzeniu się. Należy podkreślić różnice regionalne w zakresie częstości występowania niepełnosprawności (tab. 1.). Zgodnie z danymi NSP 2002 najwyższym

4 246 odsetkiem osób niepełnosprawnych w subpopulacji w wieku 75 lat i więcej charakteryzowało się województwo małopolskie (67%). Są to osoby zarówno z orzeczoną niepełnosprawnością przez uprawniony do tego organ (niepełnosprawność prawna), jak i osoby odczuwające niepełnosprawność, ale nie posiadające formalnego jej potwierdzenia (niepełnosprawność biologiczna). Najniższy odsetek osób niepełnosprawnych był w województwie śląskim (38%), opolskim i mazowieckim (39%). Tab. 1. Udział osób niepełnosprawnych w subpopulacji seniorów w wieku 75 lat i więcej w 2002 r. (w % ogółu osób w wieku 75 lat i więcej). Województwo Odsetek Polska 47 Dolnośląskie 52 kujawsko-pomorskie 47 Lubelskie 57 Lubuskie 57 Łódzkie 41 Małopolskie 67 Mazowieckie 39 Opolskie 39 podkarpackie 47 podlaskie 47 pomorskie 49 śląskie 38 świętokrzyskie 45 warmińsko-mazurskie 53 wielkopolskie 45 zachodniopomorskie 50 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [Rocznik Demograficzny 2003, GUS 2004, Warszawa, s ]. Niepełnosprawność, prowadząc do utraty samodzielności, jest jedną z głównych przyczyn korzystania przez osoby starsze z pomocy środowiskowej i instytucjonalnej. Ponieważ subpopulacja starszych kobiet jest liczniejsza niż mężczyzn (dłuższe przeciętne trwanie życia) i dodatkowo deklarują one gorszy stan zdrowia, można mówić o feminizacji subpopulacji klientów pomocy, tak środowiskowej, jak i instytucjonalnej. Również w przyszłości kobiety będą nadal głównymi odbiorcami usług opiekuńczych oraz pomocy instytucjonalnej z uwagi na bardziej zaawansowany proces starzenia się subpopulacji kobiet.

5 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce Domy pomocy społecznej Wsparcie instytucjonalne, jakim są domy pomocy społecznej, może być udzielone seniorowi w przypadku, gdy pomoc środowiskowa nie zapewnia godziwej egzystencji we własnym środowisku. Skierowanie do dps odbywa się na podstawie dokumentów kompletowanych przez pracownika socjalnego. Jednym z nich jest wywiad środowiskowy, pozwalający zdiagnozować możliwości seniora, jeśli idzie o otrzymanie pomocy ze strony rodziny, znajomych, sąsiadów oraz możliwość przyznania usług środowiskowych. Jeśli jednak usługi środowiskowe oraz sieci wsparcia nieformalnego nie zaspakajają potrzeb seniora w zakresie codziennego funkcjonowania, osoba starsza zostaje skierowana do dps (skierowanie nie jest równoznaczne z przyjęciem, na które trzeba czekać). Zgodnie z Ustawą o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku klient powinien zostać wysłany do dps znajdującego się w najbliższej okolice jego dotychczasowego miejsca zamieszkania. Obecnie funkcjonuje sześć typów domów przeznaczonych dla 2 : 1. osób w podeszłym wieku, 2. osób przewlekle somatycznie chorych, 3. osób przewlekle chorych psychicznie, 4. dorosłych niepełnosprawnych intelektualnie, 5. osób niepełnosprawnych fizycznie, 6. dzieci i młodzieży niepełnosprawnych intelektualnie. Mieszkańcy w wieku 61 lat i więcej w domach dla osób w podeszłym wieku stanowią ponad 91% (osoby w wieku 75 lat i więcej 68%). Osoby starsze stanowią również większość mieszkańców w dps dla osób somatycznie chorych (27% osoby w wieku 61-74, 51% osoby w wieku 75 lat i więcej), oraz dla osób fizycznie niepełnosprawnych (odpowiednio 27% i 32%). Zdarza się, że seniorzy zamieszkują w pozostałych typach dps, ale nie stanowią tam większości mieszkańców. Jeśli przeanalizujemy udział osób powyżej 74 lat zamieszkujących dps w subpopulacji ogółu niepełnosprawnych w tym wieku, zauważymy znaczne zróżnicowanie regionalne (tab. 2.). Najwyższy odsetek mieszkańców dps 2 Ustawa o pomocy społecznej z dn. 12 marca 2004 r., Dz. U., nr 64. poz. 593, z późn. zm., rozdział 2. Domy Pomocy Społecznej.

6 248 w grupie osób niepełnosprawnych w wieku 75 lat i więcej występuje w województwie łódzkim i śląskim (3%) oraz mazowiecki (2,9%). Natomiast odsetek ten jest najniższy w województwach lubelskim (1,6%) i pomorskim (1,8%). Zróżnicowanie regionalne wynika zarówno z odmiennej struktury ludności według wieku, jak i liczby oferowanych miejsc w dps. Wpływ mają również uwarunkowania historyczne będące jednym z czynników wpływających na przemian rodziny. Tab. 2. Udział mieszkańców dps w subpopulacji osób niepełnosprawnych w wieku 75 lat i więcej według województw w 2007 r. (w %). Województwo Odsetek Polska 2,4 dolnośląskie 2,0 kujawsko-pomorskie 2,2 lubelskie 1,6 lubuskie 2,7 łódzkie 3,0 małopolskie 2,1 mazowieckie 2,9 opolskie 3,7 podkarpackie 2,4 podlaskie 2,2 pomorskie 1,8 śląskie 3,0 świętokrzyskie 2,7 warmińsko-mazurskie 2,5 wielkopolskie 2,5 zachodniopomorskie 2,6 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 roku, GUS 2008, Warszawa, s. 157]. 5. Prognoza zapotrzebowania na miejsca w dps w latach Aby oszacować zapotrzebowanie na miejsca w domach pomocy społecznej, konieczna jest estymacja wielkości populacji osób niepełnosprawnych w latach Odsetek osób niepełnosprawnych został przyjęty na podstawie wyników NSP 2002 (tab. 1.) z uwzględnieniem zróżnicowania regionalnego. Dane dotyczące liczby ludności w wieku 75 lat i więcej pochodzą z prognozy liczby ludności Polski na lata wykonanej przez GUS. Prognoza

7 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce 249 liczby niepełnosprawnych została wykonana w dwóch wariantach. Wariant podstawowy tej prognozy zakłada brak zmian w częstości występowania niepełnosprawności, a w kolejnym wariancie założono obniżenie odsetka osób niepełnosprawnych o 2% (tab. 3. i 4.) [Szukalski, 2004, s ]. Przyjęto założenie odnośnie do występowania stałych trendów w zakresie poziomu niepełnosprawności. Zgodnie z wariantem zakładającym brak zmian w częstości występowania niepełnosprawności w subpopulacji osób w wieku 75 lat i więcej, największy wzrost liczby osób niepełnosprawnych w 2035 roku w porównaniu z 2007 zostanie zanotowany w województwach: pomorskim (wzrost o 129%) warmińsko-mazurskim (118%), wielkopolskim (115%) i zachodniopomorskim (122%). Najdynamiczniejszy wzrost liczby niepełnosprawnych seniorów nastąpi pomiędzy rokiem 2020 a 2030, kiedy to wiek 75 lat osiągną roczniki powojennego wyżu demograficznego. Jeśli z kolei założymy spadek częstości występowania niepełnosprawności o 2% rocznie, to trzy województwa odnotują niższą liczbę niepełnosprawnych w wieku 75 lat i więcej w 2035 w porównaniu z 2007 rokiem. W województwie łódzkim i lubelskim subpopulacja ta zmniejszy się o 5%, a w świętokrzyskim o niecałe 2%. W pozostałych województwach, nawet przy założeniu spadku częstości występowania niepełnosprawności, odsetek osób niepełnosprawnych w wieku 75 lat i więcej będzie wyższy w ostatnim roku prognozy w porównaniu z 2007 rokiem.

8 250 Tab. 3. Osoby niepełnosprawne w wieku 75 lat i więcej w roku 2007 oraz prognoza na lata : wariant podstawowy. Województwo Prognoza liczby osób niepełnosprawnych 2007 * Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie * - dane rzeczywiste. Źródło: Obliczenia własne. Tab. 4. Osoby niepełnosprawne w wieku 75 lat i więcej w roku 2007 i prognoza na lata : wariant 2%. Województwo Prognoza liczby osób niepełnosprawnych 2007 * Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie * - dane rzeczywiste. Źródło: Obliczenia własne.

9 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce 251 Projekcja liczby niepełnosprawnych seniorów w wieku 75 lat i więcej jest podstawą dla projekcji zapotrzebowania na miejsca w domach pomocy społecznej (tab. 5. i tab. 6.). Tab. 5. Liczba mieszkańców domów pomocy społecznej w wieku 75 lat i więcej w roku 2007 oraz prognoza na lata : wariant podstawowy. Województwo Prognoza liczby mieszkańców dps 2007 * Polska dolnośląskie kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie mazowieckie Opolskie podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie * - dane rzeczywiste. Źródło: Obliczenia własne.

10 252 Tab. 6. Liczba mieszkańców domów pomocy społecznej w wieku 75 lat i więcej w roku 2007 oraz prognoza na lata : wariant 2%. Województwo Prognoza liczby mieszkańców dps 2007 * Polska Dolnośląskie kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie * - dane rzeczywiste. Źródło: Obliczenia własne. Przy szacowaniu wielkości populacji mieszkańców dps założono brak zmian odnośnie do odsetka osób zamieszkujących w dps (odsetek ten przyjęto na poziomie z roku tab. 2.). Przyjęto udział osób zamieszkujących dps w populacji osób niepełnosprawnych powyżej 75 lat na stałym poziomie dla całego okresu prognozy. Nie zostały również uwzględnione zmiany w strukturze wieku osób powyżej 75-tego roku życia. Powyższe założenia powodują, że przedstawione szacunki mogą być zaniżone w stosunku do rzeczywistej sytuacji. Przedstawione dane (tab. 5. i 6.) obrazują skalę zapotrzebowania na miejsca w dps dla osób w wieku 75 lat i więcej. Pomiędzy poszczególnymi województwami istnieją istotne różnice w liczbie osób zamieszkujących dps. Najmniejszy udział mieszkańców dps wśród osób niepełnosprawnych jest w województwach lubelskim, podlaskim i pomorskim. Różnica ta może wynikać nie tylko z różnego poziomu zaawansowania procesu starzenia się, lecz również z małej podaży miejsc w dps. W tych trzech województwach stosunkowo niewielki udział mieszkańców dps w subpopulacji osób w wieku 75 lat i więcej może być następstwem zbyt małej liczby dps, a osobom potrzebujących stałej opieki instytucjonalnej mogą być oferowane miejsca w zakładach opiekuńczo-

11 Popyt na miejsca w domach pomocy społecznej wśród seniorów w Polsce 253 leczniczych (ZOL) lub pomoc środowiskowa, która jednak często nie jest wystarczającą formą pomocy. Największe zapotrzebowanie na miejsca w dps w roku 2035 zgodnie z wariantem podstawowym prognozy będzie w województwach o wysokim odsetku ludności miejskiej: mazowieckim (7633), śląskim (6126), małopolskim (5226), wielkopolskim (4433) i łódzkim (3660). Przy założeniu corocznego dwuprocentowego spadku niepełnosprawności w skali ogólnokrajowej, zapotrzebowanie na miejsca w dps w roku 2035 w porównaniu z rokiem 2007 zmalałoby tylko w trzech województwach: lubelskim, łódzkim, podlaskim (spadek o 5%) oraz świętokrzyskim (spadek o 2%). W pozostałych województwach pomimo spadku częstości występowania niepełnosprawności nastąpiłby wzrost zapotrzebowania na miejsca w dps. Największy wzrost nastąpi w województwie pomorskim o 30%. Zróżnicowanie pomiędzy województwami wynika nie tylko z różnej ich powierzchni, różnego stopnia zaawansowania procesu starzenia się, różnej liczby dps i miejsc w tych domach, lecz również z różnego poziomu społecznej akceptacji odnośnie do umieszczenia osoby starszej w dps. W województwach z niższym poziomem urbanizacji (lubelskie, podlaskie) społeczność lokalna często nie akceptuje umieszczenia osoby starszej w dps. Jednocześnie liczniejsze rodziny wiejskie mają większy potencjał pielęgnacyjny, niż zatomizowane społeczności miejskie. Można przypuszczać, że różnice te będą się zacierały wraz z adaptowaniem przez społeczności wiejskie wielkomiejskich wzorców rodzinnych. 6. Podsumowanie Wzrost zapotrzebowania na pomoc zarówno środowiskową, jak i instytucjonalną jest bezpośrednią konsekwencją wzrostu subpopulacji osób najstarszych. Jednocześnie dominujące trendy w zakresie opieki nad osobami starszymi koncentrują się na udzielaniu pomocy seniorowi w jego miejscu zamieszkania. Jednak porównując odsetek osób starszych zamieszkujących dps w Polsce z odpowiadającym udziałem w krajach Europy Zachodniej i Północnej widać, że w Polsce należy oczekiwać dalszego rozwoju pomocy instytucjonalnej. W Szwajcarii 5,4% osób w wieku 65 lat i więcej korzystało w 2000 roku z instytucjonalnych form pomocy, w Wielkiej Brytanii 5,1% [OECD, 2005,

12 254 s ]. W Polsce w 2007 roku odsetek osób zamieszkujących dps w subpopulacji seniorów w wieku 75 lat i więcej stanowił 1,1%. Zakładając nawet poprawę stanu zdrowi seniorów w najbliższych dekadach, to jednak dynamiczne zwiększenie się subpopulacji osób najstarszych będzie czynnikiem determinującym konieczność rozbudowy instytucjonalnych form pomocy w Polsce. Literatura: GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2004, Rocznik Demograficzny 2003, Warszawa. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2008, Podstawowe dane z zakresu ochrony zdrowia w 2007 roku, GUS, Warszawa. GUS (Główny Urząd Statystyczny), 2009, Prognoza ludności na lata , Warszawa. OECD, 2005, Long-term care for older people, OECD, Paris. Szatur-Jaworska B., 2002, Ludzie starzy i starość w polityce społecznej, ASPRA-IR, Warszawa. Żakowska-Wachelko B., 2002, Zadania i perspektywy gerontologii, [w:] L. Frąckiewicz (red.), Polska a Europa. Procesy demograficzne u progu XXI wieku, Wyd. Śląsk, Katowice. Streszczenie Celem pracy było oszacowanie przyszłego zapotrzebowania na miejsca w domach pomocy społecznej wśród osób w wieku 75 lat i więcej do 2035 roku. Aby osiągnąć powyższy cel, dokonano estymacji subpopulacji osób niepełnosprawnych w tej grupie wieku, a następnie, korzystając z tych danych, oszacowano zapotrzebowanie na miejsca w dps. Wyniki wskazują na znaczny wzrost zapotrzebowania na wsparcie instytucjonalne, co jest związane ze zwiększaniem się subpopulacji osób starszych w Polsce. Summary The aim of this work was prediction of future demand for places in social aid homes for seniors over 75 years old in Poland. To perform the projections it was necessary to estimate the future population size of disabled seniors. Projections were made in two variants. It follows from the results obtained that the demand for institutional support is going to grow in the future, as a result of the growing size of the senior s subpopulation in Poland. Informacja o autorze: mgr absolwentka Informatyki i Ekonometrii oraz Socjologii UŁ. Studiowała również na Uniwersytecie w Poczdamie. Odbyła praktykę w Max Planck Institute for Demographic Research (Rostock). Obecnie doktorantka Szkoły Nauk Społecznych, Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz asystent w Zakładzie Demografii i Gerontologii Społecznej UŁ. Adres szweda@uni.lodz.pl.