Film objęty honorowym patronatem przez Ministra Spraw Zagranicznych Pana Radosława Sikorskiego

Transkrypt

1 Film objęty honorowym patronatem przez Ministra Spraw Zagranicznych Pana Radosława Sikorskiego

2 SPIS TREŚCI 1. Niepokonani - polscy bohaterowie filmu Petera Weira. str Deportacje Polaków na Syberię w XX w. Esej historyczny prof. G. Kucharczyka str O książce Sławomira Rawicza Długi marsz str Materiały do zajęć szkolnych: Obywatele Rzeczypospolitej deportowani na Wschód str Niepokonani- płyta multimedialna zwiastun, fragmenty filmu, wywiady str. 23 Koordynator dystrybucji materiałów edukacyjnych i pokazów grupowych. Ryszard Pawlicki Tel. (22) ryszard.pawlicki@monolith.pl 2

3 - polscy bohaterowie filmu Petera Weira. Peter Weir, jeden z największych reżyserów współczesnego kina przedstawia niezwykły film o ludziach, którzy dokonali tego co wydawało się niemożliwe uciekli z sowieckiego łagru. Scenariusz napisany został przez samego Petera Weira na podstawie słynnej poza granicami Polski autobiograficznej książki Polaka, Sławomira Rawicza Długi marsz, wydanej na Zachodzie w latach 50. Stała się ona przetłumaczonym na 25 języków bestsellerem, pierwszą relacją z sowieckiego łagru, która wstrząsnęła zachodnim światem, na długo przed wydaniem Jednego dnia Iwana Denisowicza i Archipelagu Gułag Aleksandra Sołżenicyna. Dla polskiego widza niezwykle ważne jest to, że z ośmiu bohaterów, aż czworo jest Polakami, a ich zawikłane życiorysy odzwierciedlają pogmatwane wojenne losy tysięcy naszych rodaków. Zapierająca dech w piersiach, niewiarygodna, choć oparta na faktach historia brawurowej ucieczki więźniów z sowieckiego łagru w 1940 roku. Z syberyjskiego obozu pracy, umiejscowionego około 600 kilometrów od koła podbiegunowego, ucieka 7 mężczyzn różnej narodowości, skazanych na długoletnie wyroki. To przypadkowe ofiary terroru totalitarnej machiny ZSRR, skazane na lat obozu pracy. Wiedzą, że nie doczekają końca odsiadki. Praca ponad siły przy wyrębie tajgi, w warunkach skrajnego wycieńczenia i wygłodzenia nie daje szans na przeżycie. Jednak ucieczka wydaje się nierealna. Nie dlatego, że obóz jest jakoś nadzwyczajnie strzeżony. Strażnikiem jest sama przyroda: bezkresne, bezludne przestrzenie tajgi i tundry, przy 40 stopniach mrozu, bez zapasów jedzenia i podstawowych narzędzi, wydają się niemożliwe do pokonania. Nadchodzi jednak chwila, gdy ucieczka zdaje się być jedynym ratunkiem. Wyrwanie się z samego łagru jest jednak dopiero początkiem nieludzkiej drogi. Uciekinierów czeka 6500 km marszu przez syberyjską tajgę, bezkresne stepy Mongolii, pustynię Gobi i szczyty Himalajów, aż do Indii. Nie wszyscy dotrą do celu. Peter Weir, nazywany czarodziejem kina, zabiera widza na wędrówkę, w której bohaterowie nie tylko muszą zmierzyć się z bezwzględnymi siłami natury i własną słabością, ale codziennie stawiani są wobec trudnych wyborów moralnych i nieustannego wytyczania granic człowieczeństwa. 3

4 DEPORTACJE POLAKÓW NA SYBERIĘ W XX WIEKU W lutym 2010 roku minęła 70. rocznica pierwszej wielkiej deportacji obywateli polskich w głąb ZSRS (przeważnie miejscem zsyłek była Syberia), zorganizowanej przez okupacyjne władze sowieckie. Deportacje zapoczątkowały gehennę kilkuset tysięcy polskich obywateli, którzy znaleźli się na nie-ludzkiej ziemi z jednym tytułem winy: w dniu 17 września 1939 roku byli obywatelami Rzeczypospolitej Polskiej. Długa historia zsyłek Polaków na Syberię, sięgająca początków XVI wieku, została uzupełniona o niezwykle dramatyczny rozdział, którego konsekwencje choćby w przypadku biografii konkretnych, żyjących jeszcze ludzi trwają do dzisiaj. Zsyłka na Syberię metoda walki z politycznymi przeciwnikami carskiej Rosji Pierwsze zsyłki Polaków na Syberię nastąpiły kilkadziesiąt lat po ekspansji Wielkiego Księstwa Moskiewskiego na wschód od Uralu, która zaczęła się w połowie XVI wieku. Pierwsi polscy zesłańcy byli jeńcami wojennymi wziętymi do niewoli podczas wojen Stefana Batorego z Iwanem IV Groźnym czy podczas wojen Rzeczypospolitej toczonych z Moskwą na początku XVII wieku. Polacy dzielili w ten sposób los jeńców innych narodowości (np. Szwedów i Tatarów). 4

5 W okresie coraz bardziej zarysowującej się dominacji Rosji nad słabnącą Rzeczpospolitą zsyłki na Syberię dotykały przede wszystkim uczestników walk o uniezależnienie się państwa polsko-litewskiego od rosyjskiego imperium. Taki los spotkał pojmanych do rosyjskiej niewoli uczestników konfederacji barskiej ( ) i insurekcji kościuszkowskiej (1794). Władze carskie traktowały zsyłkę przede wszystkim jako metodę walki politycznej z organizatorami kolejnych polskich buntów. Po upadku powstania listopadowego liczbę powstańców zesłanych na Syberię ocenia się na około półtora tysiąca. O wiele większa liczba żołnierzy-powstańców trafiła do rosyjskich karnych batalionów, wysyłanych w szczególnie niebezpieczne miejsca imperium, gdzie państwo Romanowów toczyło walki o rozszerzenie granic lub ustabilizowanie sytuacji w rejonach niedawno zdobytych (Kaukaz, Azja Środkowa). Najwięcej polskich zesłańców na Syberię w okresie carskiej Rosji trafiło tam po upadku powstania styczniowego ( ). Ich liczbę szacuje się na około 40 tysięcy osób. Wliczając w to Polaków zsyłanych na Syberię po rewolucji 1905 roku aż do wybuchu I wojny światowej można przyjąć, że ogólna liczba polskich zesłańców w okresie niemal dwustu lat pozostawania Polaków pod dominacją rosyjską (od Piotra Wielkiego po okres rozbiorowy) nie przekroczyła 100 tysięcy osób. Kara zesłania miała kilka kategorii. Jedną z nich była katorga czyli zasądzana na podstawie kodeksu wojskowego przymusowa praca w kopalniach, przy budowie linii kolejowych lub w różnych zakładach przemysłowych. Inna kategoria to tzw. osiedlenie zasądzane na mocy wyroku sądowego lub orzeczone w trybie administracyjnym przymusowe osiedlenie na Syberii, połączone niekiedy z utratą praw cywilnych i konfiskatą majątku. Realia zesłania w epoce carskiej Rosji i w epoce sowieckiej to dwie zupełnie inne kategorie. Dla wielu polskich zesłańców przebywających na Syberii przed 1917 rokiem zsyłka była dotkliwą karą tęsknota za krajem i najbliższymi była z pewnością bolesna. Co ciekawe jednak, wielu polskich zesłańców zwłaszcza tych szlacheckiego pochodzenia i gruntownie wykształconych szybko stawało się częścią elity syberyjskiego społeczeństwa. Władze carskie zezwalały na wznoszenie katolickich kościołów (np. w Irkucku, Tobolsku czy Tomsku), do których chodzili niemal wyłącznie polscy powstańcy. Rzecz nie do pomyślenia w warunkach sowieckich. Nawet przymusowa praca, choć bardzo ciężka, nie była traktowana jak w okresie komunistycznym jako metoda fizycznej eksterminacji. Symptomatyczne było na przykład to, że chociaż władze carskie pod koniec XIX wieku doskonale wiedziały o bogatych złożach złota na Kołymie, nie kierowały tam katorżników i osiedleńców, ponieważ wydobywanie tego cennego kruszcu, nawet wykorzystując w tym celu pracę więźniów, wydawało im się nieopłacalne. W okresie sowieckim zaś Kołyma stała się, również dla polskich zesłańców, symbolem syberyjskiego piekła. Co ciekawe, w okresie carskiej Rosji wielu Polaków nie korzystało z możliwości powrotu do Ojczyzny po odbyciu kary, wierząc, że lepsza przyszłość, także w sensie materialnym, czeka ich na wschód od Uralu. Fenomenem wielce wymownym, a który nie powtórzył się w okresie sowieckim, jest cała plejada polskich odkrywców Syberii, jej przyrody i geografii. Po 1917 roku nie odnajdziemy już nowych Czerskich, Czekanowskich czy Dybowskich. Nikt nie chciał pozostać w stworzonym przez Lenina i Stalina nieludzkim świecie archipelagu GUŁAG. Syberia w czasach sowieckich: niewolnicza praca w obozach koncentracyjnych Władze komunistycznej Rosji (później: Związku Sowieckiego) traktowały zsyłki nie tylko jako instrument neutralizacji przeciwników politycznych, ale również jako formę czerpania zysków z niewolniczej pracy więźniów. Pojawił się wówczas nowy sposób organizacji pobytu zesłańców koncentracyjny obóz niewolniczej pracy, zwany łagrem lub gułagiem. Wyśrubowane normy robocze i nieludzkie warunki pracy przy kilkudziesięciostopniowym mrozie prowadziły do masowej eksterminacji więźniów. Do dzisiaj wstrząsające wrażenie wywołują opisy piekła gułagów przedstawione w takich dziełach, jak Opowiadania kołymskie Warłama Szałamowa czy Archipelag Gułag Aleksandra Sołżenicyna. Do tych miejsc trafiali obywatele sowieccy skazani na pobyt w łagrze, w tym także obywatele ZSRS polskiego pochodzenia. Gdy w latach Stalin przystąpił do eksterminacji Polaków żyjących w ZSRS (głównie w tzw. Polskich Rejonach Narodowych na Ukrainie i Białorusi), obok ponad 110 tysięcy zabitych mężczyzn, należy liczyć ok. 100 tysięcy członków ich rodzin kobiet i dzieci wywiezionych na Syberię. 5

6 Podstawowe cele sowieckich deportacji Polaków na Syberię: zniszczenie polskich elit i czystki etniczne na Kresach Po sowiecko-niemieckim rozbiorze Polski we wrześniu 1939 roku masowe wywózki Polaków na Syberię były jednym z podstawowych instrumentów polityki okupacyjnej władz sowieckich. Miała ona dwa podstawowe cele: eksterminację polskich elit politycznych, intelektualnych i gospodarczych oraz czystki etniczne. Dokładnie takie same cele na ziemiach polskich realizował sojusznik Związku Sowieckiego III Rzesza. W nocy z 9 na 10 lutego 1940 roku rozpoczęła się pierwsza masowa deportacja Polaków z ziem zaanektowanych przez Związek Sowiecki po 17 września 1939 roku. Objęła ona przede wszystkim polskich osadników wojskowych, służbę leśną oraz cywilnych kolonistów. Deportowani w tym okresie Polacy zostali wysłani do Kraju Krasnojarskiego, do Komi, osiedlono ich również w obwodach archangielskim, swierdłowskim oraz irkuckim. Kolejna fala deportacji miała miejsce dwa miesiące później, w kwietniu 1940 roku. Objęła ona przedstawicieli polskich elit, m.in. urzędników, nauczycieli, sędziów, a także rodziny osób deportowanych w lutym 1940 roku (w tym rodziny polskich oficerów zamordowanych wiosną 1940 roku m. in. w Katyniu). Tym razem głównym miejscem zesłania był Kazachstan (obwody: aktiubiński, akmoliński, kustanajski, pawłodarski, semipałatyński). W czerwcu 1940 roku wywózki na Syberię objęły przede wszystkim Polaków (w tym obywateli polskich żydowskiego pochodzenia) ze środkowej i zachodniej części kraju, którzy po 1 września 1939 roku szukali na Kresach schronienia przed Niemcami. Przeważnie trafiali oni do obwodu archangielskiego i do autonomicznej republiki Komi, jak również na wschód od Uralu: do Kraju Ałtajskiego, Krasnojarskiego, Jakucji oraz do obwodów swierdłowskiego, irkuckiego, nowosybirskiego, omskiego i czelabińskiego. W maju 1941 roku władze sowieckie podjęły decyzję o dalszym oczyszczaniu wschodnich ziem Rzeczypospolitej. 22 maja 1941 roku rozpoczęła się kolejna masowa deportacja, tym razem przede wszystkim mieszkańców Małopolski Wschodniej (w sowieckim nazewnictwie: Zachodnia Ukraina), ponownie przedstawicieli polskich elit oraz rodzin osób deportowanych wcześniej. W następnym miesiącu doszło do masowych deportacji obywateli państw nadbałtyckich, wcielonych rok wcześniej do ZSRS, a także mieszkających tam Polaków (np. Polaków mieszkających na Wileńszczyźnie, przekazanej po 17 września 1939 roku Litwinom przez Sowietów). W nocy z 19 na 20 czerwca 1941 roku a więc na dwie doby przed niemieckim atakiem na Sowietów rozpoczęła się masowa wywózka Polaków z tzw. Zachodniej Białorusi (województwo białostockie, poleskie). Nie przeprowadzono jej jednak do końca z powodu wybuchu wojny sowiecko-niemieckiej. Część transportów utknęła 22 czerwca 1941 roku i nie dojechała na miejsce swojego przeznaczenia, czyli do Kraju Krasnojarskiego, Kraju Ałtajskiego, obwodu nowosybirskiego oraz Kazachstanu. Eksterminacja przez pracę w nieludzkich warunkach Istnieją spore rozbieżności w ustaleniu liczby osób deportowanych w latach w głąb Związku Sowieckiego. Niektórzy badacze szacują liczbę deportowanych na 800 tysięcy do miliona, inni na 300, 350 tysięcy. Te ostatnie dane pochodzą z udostępnianych po 1990 roku archiwaliów postsowieckich. Należy jednak zastrzec, że do dzisiaj polscy historycy nie mają pełnego dostępu do tych zbiorów. Jedno jest pewne, przez niemal dwa lata tzw. pierwszej okupacji sowieckiej ( ) na Syberię zostało zesłanych kilkakrotnie więcej Polaków niż przez niemal dwieście lat rosyjskiej dominacji nad Polską przed 1917 rokiem. Pamiętać również trzeba, że w latach zsyłani byli polscy obywatele bez względu na narodowość. Zdecydowaną większość około 80% stanowili Polacy, ale byli także Ukraińcy, Żydzi, Białorusini i Litwini mający polskie obywatelstwo. Również śmiertelność wśród zesłańców w okresie sowieckim była o wiele większa aniżeli w okresie carskiej Rosji. Ocenia się, że w latach sięgała nawet 25% osób deportowanych w latach Męczeńska droga deportowanych zaczynała się już w momencie najścia NKWD na ich dom, gdy dawano im kilkanaście minut na spakowanie się. Potem był trwający kilkadziesiąt dni transport na Syberię w bydlęcych wagonach przy mrozie sięgającym pięćdziesięciu stopni. Często miejscem osiedlenia był zaśnieżony step lub tajga. Śmiertelność zwiększała również mordercza praca w kopalniach złota, niklu, węgla czy uranu. Dysponujemy tysiącami relacji poświadczającymi tę metodę eksterminacji. 6

7 Teksty źródłowe: Transport na Syberię w nieludzkich warunkach: Sytuacja w wagonach była straszna. Na pryczach, pakunkach, walizkach, leżały lub siedziały w kuczki kobiety przez kilka dni nie zdejmując sukien. To też momentalnie pojawiły się wszy. Dzieci ułożone w wygodniejszych miejscach, ale bez dobrego powietrza, ruchu i należytego pożywienia zaczęły gorączkować. Nerwy ludzi, zmęczone zaduchem, brakiem snu, dobrej wody i gotowanego jadła, a nawet dostatecznej ilości wody do mycia, wytwarzały atmosferę nie do zniesienia. Żołnierze NKWD stali się ordynarni, grozili kolbami, ubliżali lub czasem kokietowali prostacko dziewczęta Eszelony wlokły się powoli. Drzwi otwierano tylko przed większymi stacjami, gdzie kilkakrotnie tylko w ciągu 18. koszmarnych dni pozwalano ludziom przejść się, aby zaczerpnąć świeżego powietrza. Robiliśmy widocznie koszmarne wrażenie, bo ludzie tamtejsi patrzyli na nas z trwogą, a często z odrazą, jak na zbrodniarzy. W ciągu 18. dni podano 4 razy ciepłą strawę, raz w nocy, o 2-giej, 2 razy wieczorem, 1 raz rano. Była przypalona, wstrętna kasza lub brudna zupa bez tłuszczu. Relacja 38-letniej Polki zesłanej w kwietniu 1940 roku z Białegostoku do Pawłodaru w Kazachstanie [w:] W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali, opr. I. Grudzińska-Gross, J. T. Gross, Kraków 2008, s Mordercza praca: Sama praca w łagrze była niezwykle ciężka. Po śniadaniu, które składało się najczęściej z wody zabarwionej mąką, w której w dobrym wypadku pływało kilka ciemnych gałuszek, szło się do pracy, która trwała 10, potem 12 godzin dziennie (bez obiadu). Wychodzono na robotę, o ile sobie przypominam, na godz. 7 rano i kończono ją o 17 wieczorem, potem zaś (po wybuchu wojny) rozpoczynano pracę o godz. 6-tej i kończono o 18 na miejscu pracy. [ ] O pracy po specjalności mowy nie było. Będąc inżynierem pracowałem jako czarnoroboczy. Jeśli były prace po specjalności to częściowo dla lekarzy. Prace ziemne i karczowanie pni (mimo, że należały do robót w selchozie ) były pracami niezwykle ciężkimi, wobec bardzo ciężkiego gruntu. W miesiącach letnich ogromną plagą były wspomniane już jadowite muszki, ogromnie utrudniające nie tylko pracę, ale zalatujące w oczy tak, że patrzeć było trudno. Relacja 45-letniego polskiego inżyniera ze Lwowa, który w czerwcu 1941 roku trafił do jednego z łagrów na Uralu [w:] W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali, opr. I. Grudzińska-Gross, J. T. Gross, Kraków 2008, s

8 Próby ucieczek: Niektórzy jednak nie wytrzymywali nerwowo i mimo szalonych trudności uciekali. Uciec, jak zaznaczyłem nie można było, bo z takiego łagpunktu do centrum prowadziła jedna tylko droga a dookoła była nie przebyta puszcza pełna komarów i innych niespodzianek. Ucieczka taka niezwłocznie bywała spostrzegana. Wysyłano natychmiast pościg, tj. psy policyjne (mieli świetne) i pościg na koniach, w dodatku szedł telefonogram do miasta i tam już organizowano łapankę. Uciekało za mnie kilku (trzech) i nikomu to się nie udało. Zawsze go pies dogonił i pokiereszował okropnie. Później takiego nieszczęśnika sprowadzano do obozu, z którego uciekł, wyprowadzano na trybunę, pod którą zbierano cały łagier, biedak obdarty, przez psa pogryziony i pokryty nieopatrzonymi naumyślnie ranami, zmuszony do publicznego upokorzenia się czyli tzw. pokajania się [ ] Bardzo to przygnębiający widok. Widać było wyraźnie jak prócz psa był okropnie pobity i złamany, że ze zrezygnowaniem i płaczem wygłaszał nauczoną uprzednio torturami lekcję. Relacja 39-letniego Polaka zesłanego w 1941 roku do łagru w Iwdielu, rejon Świerdłowska [w:] W czterdziestym nas Matko na Sibir zesłali, opr. I. Grudzińska-Gross, J. T. Gross, Kraków 2008, s Deportacje Polaków po tzw. wyzwoleniu przez Armię Czerwoną Druga sowiecka okupacja rozpoczęła się w styczniu 1944 roku, z chwilą ponownego przekroczenia przedwojennej wschodniej granicy Rzeczypospolitej przez Armię Czerwoną, która posuwała się za wycofującymi się Niemcami. Zarówno NKWD jak i sowieckie wojsko natychmiast przystąpiły do walki z polskim ruchem niepodległościowym. Aresztowano cywilnych i wojskowych reprezentantów Polskiego Państwa Podziemnego, którzy na przełomie wiosny i lata 1944 roku w ramach Akcji Burza podejmowali walkę z Niemcami, a następnie ujawniali się wobec wkraczających Sowietów. Część z nich od razu zamordowano, wielu zesłano do europejskiej części Rosji i na Syberię. Ocenia się, że do końca 1944 roku z ziem polskich na wschód od Bugu deportowano w głąb ZSRS około 30 tysięcy ludzi, w tym wielu na Syberię (np. część żołnierzy Armii Krajowej osadzono w tych samych obozach jenieckich, w których wcześniej byli przetrzymywani polscy oficerowie zamordowani w 1940 roku w Katyniu oraz innych miejscach kaźni). W tym samym czasie wydzielone jednostki NKWD deportowały z ziem centralnej Polski między Bugiem a Wisłą około 5 tysięcy Polaków. Gdy na początku 1945 roku Armia Czerwona opanowała resztę ziem polskich okupowanych wcześniej przez Niemcy, deportowano do ZSRS około 30 tysięcy polskich obywateli. Około 15 tysięcy górników zostało skierowanych do niewolniczej pracy w Zagłębiu Donieckim (Ukraina) oraz zagłębiu zachodniosyberyjskim. 8

9 Uciekinierzy z przekonania Historia ucieczek polskich zesłańców z Syberii jest tak długa, jak historia samych zsyłek. W epoce carskiej Rosji jedną z najgłośniejszych ucieczek była ta, podjęta przez Maurycego Beniowskiego, dawnego żołnierza Baru, który po wielu perypetiach przedostał się na Madagaskar. Byli i inni, jak np. Rufin Piotrowski, który w 1846 roku uciekł z Syberii i przez Archangielsk, Petersburg i Królewiec dotarł do Paryża. W okresie komunistycznym warunki do ucieczki były o wiele trudniejsze reżim więzienny był o wiele surowszy, znacznie liczniejszy aparat dozoru i sterroryzowane społeczeństwo niechętne udzielaniu pomocy zbiegłym więźniom. Jednak uciekano. W 1925 roku wśród trzech więźniów, którzy zbiegli z Wysp Sołowieckich do Finlandii był Polak Edward Malbrodzki. W 1956 roku ukazała się w Londynie książka Sławomira Rawicza The Long Walk (Długi marsz), opisująca jego ucieczkę z Jakucji do Indii (choć istnieją wątpliwości, czy ten opis jest autentyczny i czy faktycznie Rawicz był uczestnikiem tej eskapady).każdy z nich to uciekinier z przekonania, który cytując Aleksandra Sołżenicyna nawet na chwilę nie wyrzeka się myśli, że człowiek za żadne skarby nie powinien godzić się na życie za kratami! [ ] Taki, co znalazłszy się za kratami całe dni myśli o ucieczce, a całe noce śni o niej. prof. Grzegorz Kucharczyk Bibliografia: Opracowania ogólne Anne Applebaum, Gułag, Warszawa Stanisław Ciesielski, Grzegorz Hryciuk, Aleksander Srebrakowski, Masowe deportacje ludności w Związku Radzieckim, Toruń Stanisław Ciesielski, Wojciech Materski, Andrzej Paczkowski, Represje sowieckie wobec Polaków i obywateli polskich, Warszawa Czarna księga komunizmu: zbrodnie, terror, prześladowania, opracowanie zbiorowe, Warszawa Indeks Polaków represjonowanych w ZSRR - Ośrodek KARTA ( Wiktoria Śliwowska, Ucieczki z Sybiru, Warszawa Lynne Taylor, Polskie sieroty z Tengeru: od Syberii przez Afrykę do Kanady, , Poznań Wspomnienia zesłańców Ewa Kurek, Ucieczka z zesłania, Lublin My deportowani, wspomnienia Polaków z więzień, łagrów i zsyłek w ZSRR, opr. B. Klukowski, Warszawa1989. W czterdziestym nas matko na Sybir zesłali.. Polska a Rosja ,wybór i opracowanie I. Grudzińska- Gross, J. T. Gross, Kraków Z Kresów Wschodnich RP na wygnanie: opowieści zesłańców , opr. H. Łappo, Londyn

10 O książce SŁAWOMIRA RAWICZA Długi marsz Film Niepokonani inspirowany jest książką polskiego autora Sławomira Rawicza, która w latach 50-tych stała się bestsellerem poza granicami Polski. Przed przystąpieniem do pracy nad filmem współautor scenariusza Keith Clarke postanowił dogłębnie zbadać losy Sławomira Rawicza, ponieważ wokół jego książki nagromadziło się wiele niejasności, podważających autentyczność opisanych wydarzeń. Reporterzy BBC dotarli do informacji, z których wynikało, iż Rawicz nie był bohaterem opisywanych przez siebie wydarzeń, a swoją książkę oparł na relacjach innych więźniów. Clarke przeprowadził badania na wielką skalę, analizując archiwalne materiały z całego świata, m.in. z Rosji, Indii, Anglii, Nowej Zelandii, Polski, Australii i USA. Spotkał się kilkukrotnie z dorosłymi dziećmi Rawicza, a także z byłymi więźniami sowieckich łagrów. 10

11 Z moich ustaleń wynika mówi Clarke iż Rawicz istotnie był polskim żołnierzem, którego Sowieci aresztowali, torturowali i zesłali do łagru. Nie uciekł on jednak, a został zwolniony na mocy amnestii. Według Clarke a Rawicz nie odbył wędrówki z Syberii do Indii, ale musiał dotrzeć z łagru na Bliski Wschód, by dołączyć do formującej się tam armii Andersa. Droga z Syberii do Persji również była mordercza. Tysiące polskich mężczyzn, kobiet i dzieci zginęły w koszmarnych warunkach, próbując dotrzeć do wolnego świata poza granicami Rosji. Znalazłem jednak dowody na to, że czterech polskich więźniów rzeczywiście dokonało tej nieprawdopodobnej ucieczki z Syberii do Indii. relacjonuje Clarke. Zostali oni przewiezieni z Indii na Bliski Wschód, gdzie wstąpili do polskiej armii. Według ustaleń Clarke a, dwaj oficerowie polski i brytyjski potwierdzili ucieczkę czterech polskich więźniów, ale zaprzeczyli jakoby był wśród nich ktoś o nazwisku Rawicz. Uważamy, że Sławomir Rawicz (który zmarł w Anglii w 2004 roku) poznał historię czterech uciekinierów, podczas swego pobytu na Bliskim Wschodzie. mówi Clarke. Jesteśmy przekonani, że Rawicz kierując się uczciwymi pobudkami postanowił opisać okrucieństwa stalinowskiego reżimu, których sam doświadczył. Połączywszy własne przeżycia z losami innych więźniów i uciekinierów, stworzył relację zapisaną w formie pierwszoosobowej narracji. Książka Sławomira Rawicza stała się dla twórców filmu Niepokonani inspiracją do stworzenia poruszającej opowieści o odwadze i determinacji więźniów sowieckich łagrów w walce o wolność. Długi marsz to równocześnie wspaniała opowieść przygodowa, jak i poruszający testament, który w błyskotliwy sposób opisuje cierpienia milionów ofiar stalinowskiego reżimu. podsumowuje Clarke. Źródło: The Way Back Production Information. 11

12 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 1 MATERIAŁY DO ZAJĘĆ SZKOLNYCH : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD ALEKSANDER PAWLICKI JAK KORZYSTAĆ Z MATERIAŁÓW? Materiał składa się z zestawu dwiczeo, które nauczyciel może skomponowad według własnego uznania, z uwzględnieniem specyfiki zespołu, z którym pracuje. Niezależnie od tego proponujemy poniżej dwa układy treści. Żaden z nich skądinąd nie wykorzystuje pełnego zestawu zaproponowanych zadao. Pierwszy i drugi zakłada 45-minutową lekcję w młodszych klasach gimnazjalnych, drugi dwugodzinny blok zajęd w liceum (albo też zajęcia koła historycznego w gimnazjum). Nie trzeba dodawad, że rozmowa nauczająca czy miniwykład nauczyciela są nieujętymi w tabeli elementami wszystkich zajęd. GIMNAZJUM, 45 MINUT, wariant 1 GIMNAZJUM, 45 MINUT, wariant 2 LICEUM, 90 MINUT Dwiczenie C Dwiczenie B Dwiczenie A Dwiczenie D Dwiczenie C Dwiczenie B ew. Dwiczenie E Dwiczenie E Dwiczenie C Dwiczenie E Praca domowa: Dwiczenie F Praca domowa: Dwiczenie F Praca domowa: Dwiczenie F i/lub G Nie ma tu miejsca na szersze rozważenie problemów metodycznych. Zasygnalizujmy tylko dwie kwestie. Pierwsza dotyczy terminologii przyjęliśmy w poniższych zadaniach formułę obywatele Rzeczpospolitej, chociaż dośd powszechny usus językowy w kontekście wywózek lat koncentruje się na Polakach. Zróżnicowany skład etniczny deportowanych nie ulega jednak wątpliwości i źle byłoby zamazywad wielonarodowy charakter zarówno II Rzeczpospolitej, jak i dramatu wywózek. Zwródmy uwagę, że podobna intencja (w tym przypadku w kontekście religijnym) przyświecała autorom warszawskiego pomnika Poległym, pomordowanym na Wschodzie. Drugi problem to kwestia przekazywania wiedzy o tragedii deportowanych (np. w kontekście masowych mordów, sieroctwa dzieci czy śmierci głodowej). Prowadzący zajęcia zawsze powinien mied w pamięci wyzwanie, jakim jest opowiadanie o rzeczach nie do opowiedzenia. Zwłaszcza popadanie w patos, do czego tendencję miewamy na lekcjach dotyczących polskiej historii, wydaje się tu drogą kuszącą, ale prowadzącą na manowce trywializacji. 12 Materiały do pobrania na stronie

13 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 2 ĆWICZENIE A Czas trwania: 10 minut (z lekturą tekstu nr 3-20 minut) Przeczytajcie tekst 1. Uzgodnijcie rozumienie pojęcia deportacja (wysiedlenie): kogo dotyczy? czy jest dobrowolna? jakie są jej przyczyny? Następnie w krótkiej dyskusji spróbujcie ustalid, jakie fakty z historii XX wieku uzasadniają cytowane poniżej stwierdzenie niemieckiego pisarza Heinrich Bölla, który określił, że wiek XX to stulecie wypędzonych i uchodźców. Tekst 2 może stanowid dla was pomoc w dyskusji. Zwródcie uwagę na to, że autor mówi zarówno o działaniach motywowanych ideologiami narodowymi (np. nazim), jak i klasowymi (np. komunizm), nawet jeśli w części analitycznej skupia się w pierwszym rzędzie na aktywności nacjonalistów. Tekst 1...Ruchy ludności przymusowe lub wymuszone czynnikami pozaekonomicznymi: wojną, rewolucją, prześladowaniami, zmianą granic sięgają zarania dziejów, były następstwem antagonizmów rasowych, religijnych, ideologicznych. Ich podłoże stanowiła wrogośd wobec innych postrzegano ich jako obcych i zagrażających wspólnocie, generujących agresję. Tekst 2 Krystyna Kersten, Przymusowe przemieszczenia ludności próba typologii [w:] Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, red. H. Orłowski i A. Sakson, Poznao 1996, s. 20. Migracje przymusowe (...) *to te+ niebędące wynikiem wolnego wyboru migrantów, ale dokonywane pod naciskiem władz, z przyczyn politycznych, narodowościowych i religijnych. (...) Używam tu pojęd znanych, aczkolwiek nie powszechnie akceptowanych, z literatury przedmiotu: narodowa homogenizacja i czystka etniczna/czystka klasowa. Czystka etniczna i klasowa powiązane są z dwoma wielkimi projektami inżynierii społecznej: ukształtowania społeczeostwa jednolitego narodowo (paostwo narodowe, rasizm); czystki etniczne, stworzenia społeczeostwa, w którym nie będzie klas uznanych za pasożytnicze; czystki klasowe. Zdaję sobie sprawę z problematyczności tych pojęd. Czystka klasowa nie jest określeniem będącym w szerszym obiegu. Dla części czytelników może brzmied dziwnie. Pojęcie czystka etniczna budzi kontrowersje, także wskutek politycznego uwikłania w konflikty narodowościowe w wyniku rozpadu Jugosławii w latach 90. XX w. (...) Pojęcie czystka etniczna ma [jednak] także przekonanych zwolenników, uważających, że jest ono jedynym dobrze opisującym przemiany towarzyszące procesowi narodowego ujednolicania (homogenizacji) paostw narodowych. Narodowa homogenizacja obejmuje całośd działao służących ujednoliceniu struktury narodowościowej paostwa. Postrzegam ją jako wszelkie formy polityki paostwa, odwołującej się zazwyczaj do obowiązujących w danym społeczeostwie i w danym czasie kryteriów wykluczania ze wspólnoty narodowej, a służącej narodowemu ujednoliceniu społeczeostwa. Aby je osiągnąd, konieczna jest asymilacja/integracja odmiennych grup etnicznych lub usunięcie ich z granic paostwa narodowego, jeżeli nie poddają się asymilacji. (...) (...) Pierwszą fazą czystek etnicznych jest, dokonywane w różnej formie, wykluczanie ze wspólnoty narodowej osób i grup ludności uznanych za nienależące do niej. Następnie wprowadzane są rożnego rodzaju regulacje prawne lub pozaprawne, mające utrudnid im życie Materiały do pobrania na stronie 13

14 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 3 i skłonid do opuszczenia danych ziem. Można im zezwolid na samodzielny wyjazd, można zorganizowad przymusowe przesiedlenia z jednego kraju do drugiego. Tym samym widzimy szeroki zakres działao: na jednym kraocu mamy politykę wspierającą integrację i asymilację (także poprzez szkołę, wojsko); do jej realizacji władze włączają następnie w coraz większym zakresie środki przymusu, bardziej radykalne w systemach autorytarnych i totalitarnych; dalej znajduje się formalnie dobrowolna, ale dokonana pod naciskiem (dyskryminacja), deklaracja chęci wyjazdu; po środku mamy wymianę ludności, dokonywaną na podstawie indywidualnej opcji narodowości; dalej przesuwamy się w stronę przymusu: przymusowe wysiedlenie tych, którzy dobrowolnie przesiedlid się nie chcą, podczas gdy są definiowani jako będący odmiennej narodowości; następnie widzimy deportacje, rozpowszechnioną formę przesiedleo do konkretnego miejsca, którego nie wolno było opuścid bez pozwolenia. Charakter deportacji miało zdobywanie robotników przymusowych do III Rzeszy, aczkolwiek w początkowym okresie starano się także stosowad go w formie nierepresyjnej. Taką metodą było połączenie werbunku z trudnymi warunkami życia pod okupacją, zaostrzanymi jeszcze, aby skłonid odpowiednią liczbę ludzi do wyjazdu. Z czasem punkt ciężkości przesuwał się coraz bardziej w stronę formy represyjnej, która dominowała także w polityce sowieckiej. Nie dziwi dlatego, że podczas deportacji do pracy przymusowej władze sowieckie używały przymusu, zarówno przy skłanianiu do powrotu do ZSRR, jak i przy ponownej deportacji do pracy przymusowej w ZSRR i do obozów (około 20% powracających po zakooczeniu wojny do ZSRR); przesiedlenia w ramach granic danego paostwa używam tu określenia przesiedlenia wewnętrzne ; na samym koocu znajduje się eksterminacja, czyli ludobójstwo (w tym holocaust), które jest ekstremalną formą czystek etnicznych. Piotr Madajczyk, Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku. Szkice do problemu, Warszawa ĆWICZENIE B Czas trwania 10 minut. Przeanalizujcie mapę przedstawiającą deportacje ludności z terenów II RP pod okupacją radziecką w latach (Załącznik nr 1) i odpowiedzcie na pytania: 1. Z jakich obszarów dokonano deportacji? 2. Kiedy przeszły kolejne fale deportacyjne? 3. Jaka była liczebnośd poszczególnych wywózek? Ile osób w sumie deportowano? 4. Jaką częśd deportowanych obywateli Rzeczpospolitej stanowili etniczni Polacy? Jakie nacje stanowiły resztę deportowanych obywateli? 5. Czy deportacje były jedyną zastosowaną formą czyszczenia etnicznego/klasowego? 14 Materiały do pobrania na stronie

15 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 4 ĆWICZENIE C Czas trwania 20 minut Zapoznajcie się z fragmentami tekstów źródłowych. Wskażcie powody, dla których dokonywano deportacji obywateli Rzeczpospolitej na Wschód: 1. Jaką rolę odgrywały interesy polityczne i gospodarcze paostwa sowieckiego? 2. Jak wpływały na podejmowane działania przesłanki o charakterze ideologicznym? 3. Czy miały znaczenie napięcia narodowościowe na Kresach? 4. W jakim stopniu w selekcji deportowanych mogły odgrywad rolę sąsiedzkie animozje? Interpretację tekstów, w tym odpowiedzi na pytania, uzgodnijcie najpierw w parach, a następnie połączcie się w czwórki i wspólnie ustalcie odpowiedź, którą przedstawicie na forum klasy. Tekst 1 Osadnicy dzielą się na 4 kategorie. Pierwsza kategoria osadników to, ci których rząd polski obdzielił ziemią i osiedlił w określonych miejscach. Druga kategoria to osadnicy legioniści, wojskowi osadnicy. 3-cia kategoria osadników to ci, którzy nie otrzymali ziemi za darmo, tylko spłacają ja w ratach rozłożonych na lat. 4-ta kategoria osadników to ci, którzy opuścili główne gospodarstwo i zamieszkali w innych wsiach. Sprawa dotyczy osadników. Wszystkie te cztery kategorie (...) wysiedla się (...). Teraz w sprawie pracowników straży leśnej. (...) Zaliczamy do niej gajowych, leśniczych, dozorców i inspektorów. Właśnie ta kategoria podlega wysiedleniu. Tekst 2 Gen. NKWD Ł. Canawa podczas narady w białoruskim KC, styczeo Cyt za:. Deportacje Polaków z północno-wschodnich ziemi II Rzeczpospolitej , Warszawa 2001, ss Informacja Polit*yczna+ o działaniach prowadzonych w gminie Tuchowicze. 9-go lutego 1940 o godzinie 8 wieczorem rozpoczęto prowadzenie zajęd z zebranym aktywem. (...) O godzinie 12 podano do wiadomości uchwałę rządu o wysiedleniu gospodarstw osadniczych (...). Decyzję rządu zebrani przyjęli z wielką radością i entuzjazmem. (...) Po ogłoszeniu listy osadników aktyw zaproponował, by wysiedlid też jeszcze inne gospodarstwa, przede wszystkim gospodarstwo Oleszowiczów. Tekst 3 Cyt za:. Deportacje Polaków..., Warszawa 2001, s Gdy my się dowiedzieli że Bolszewicy wkraczają do Polski do naszej wsi Białouszy to wszyscy prawie płakali a ci niektórzy co nie mieli ani nic ziemi to ci radowali się (...). Gdy Bolszewicy wkroczyli do naszej si to przez jeden dzieo było cicho a na drógi dzieo zaczęli rabowad bogatrzych Polaków i Ukraioców i Żydów, a ci co byli złodziejami do zabijali ludzi i okradywali to di chodzili z bolszewikami i rabowali i palili domy (...) A potem przez trzy dni zaczęli zbierad ludzi (...) i do towarowych wagonów... Relacja Leona B. Cyt. za: W czterdziestym nas Matko na Sybir zesłali. Polska a Rosja , Warszawa 1989, ss Materiały do pobrania na stronie 15

16 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 5 Tekst 4 1. Wysiedlenie rodzin byłych oficerów wojska polskiego, policjantów, strażników więziennych, żandarmów, pracowników wywiadu, byłych obszarników, fabrykantów, urzędników byłego polskiego aparatu paostwowego i członków kontrrewolucyjnych organizacji powstaoczych przebywających w obozach dla jeoców wojennych oraz w więzieniach (...) ma zostad przeprowadzone jednocześnie w USSR i BSSR w dniu wyznaczonym przez NKWD ZSRR. 2. Podczas wysiedlania rodzin wymienionych w p.1 nieruchomości oraz przedsiębiorstwa przemysłowe i handlowe wysiedleoców zostają skonfiskowane i przekazane miejscowym organom władzy. (...) Uchwała RKL ZSRR z 2 marca 1940 r. Cyt za:. Deportacje Polaków..., s Tekst 5 Przybycie Rosjan do Polskiej ziemi było smutne, i wesołe. Dla niektórych Żydów, Ukraioców i Białorusinów było wesoło. A Polakom smutno i ciężko. Robili zebrania bolszewicy wszystkich gospodarzy i kazali uchwalid im podatkiu i poodawad krowy, konie, świnie, kury iw iele innych żeczy (...). Kto się nie zgadzał i nie chciał oddad to brali przymusem i gospodarza do aresztu lub zabijali. Dużo Polaków zostało skazanych na więzieo. 10 lutego 1941 zaczęli wywozid ludnośd na pracę w nieznaną krainę. Relacja Stanisława R., Cyt. za: W czterdziestym nas Matko..., ss Tekst 6 (...) Ojciec mój był rabinem miejskim. (...) Ojciec zorganizował nabożeostwa w naszym mieszkaniu. W ciągu dnia przychodziły starsze dzieci i przy zamkniętych okiennicach ojciec nauczał je z ksiąg świętych Wieczorem przychodzili starsi obywatele, którzy razem z ojcem siedzieli nad księgami. O tych praktykach dowiedziało się NKWD, rozpoczęli prześladowad ojca. (...) Pewnego dnia wezwało NKWD ojca i matkę i oświadczyła im, że ponieważ uważa działalnośd ojca za szkodliwą, daje im do wyboru: paszport rosyjski i przeniesienie się o 200 km w głąb Rosji, lub powrót do Niemców. Relacja Zeewa F., Cyt. za: W czterdziestym nas Matko..., ss ĆWICZENIE D Czas trwania zależny od wybranej techniki, minimum 30 minut. Nauczyciel powinien udostępnid fragmenty relacji. Zapoznajcie się z relacjami dotyczącymi warunków, w jakich wieziono deportowanych na Wschód, np. tymi, które zamieszczono na stronie internetowej Ośrodka Karta W literacko opracowanym wspomnieniu jednego z wywiezionych znajdujemy taki oto opis: 16 Materiały do pobrania na stronie

17 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 6 Po paru dniach, gdy wyrzucaliśmy ciała zamarłych, a głód i wycieoczenie mąciły mi zmysły, majaczyło mi się w gorączkowych halucynacjach, że do celu dojadą tylko puste wagony, że wszyscy jadący pozostaną po drodze, swoimi ciałami znacząc trasę podróży. Że na koocowej stacji ktoś otworzy drzwi wagonów i zobaczy, iż są puste. Jeśli będzie wierzący, przeżegna się ze strachu. Pociąg widmo Latający Holender na kołach. Romuald Wiernik, Białe noce i czarne dni, Londyn 1987, s. 7. W dowolnej technice (kolaż, rysunek, rzeźba, grafika komputerowa czy żywy obraz) stwórzcie wizję Latającego Holendra na kołach. ĆWICZENIE E Czas trwania około 15 minut. Po lekturze poniższych fragmentów przedyskutujcie w klasie, na czym polega fenomen pułapki przestrzeni, w której zostali zatrzaśnięci ludzie wywiezieni w głąb Związku Sowieckiego. Jeśli czas i warunki na to pozwolą, warto porównad [w liceum] obrazowanie relacji dwudziestowiecznych z opisami z Drogi do Rosji Mickiewicza czy z Anhellego Słowackiego. *Przed deportowanymi i uwięzionymi na Syberii+ bezosobowy, zachłanny Potwór Przestrzeni, który ich łyka, wsysa i rozpuszcza bez śladu w Niewiadomym. (...) Zmora nie świat. Kilometrami, milami tajga i nic. Przestrzeo opuszczona przez Boga i ludzi. Młaki, bajora, oparzeliska, torfy, karłowate laski, a wszystko utopione w bagnach i w białych nijakich nocach. Beata Obertyoska, W domu niewoli, Warszawa 1991, ss.22, 127. A może najstraszniejsze jest poczucie beznadziejności bezkres lasu, czy bezkres stepu, gdzie wzrok nie sięga widnokręgu. I ma się wrażenie, ze się tonie w przestrzeni, że się w niej rozpływ, jak przedmioty w zmroku, zatracając kontury, indywidualnośd. Każdy chce byd kimś, każdy chce by gdzieś. Każdy chce się jakoś określid. A przestrzeo go niszczy Wielikaja Matuszka Rosija. Danuta Irena Bieokowska, Między brzegami. Poezja i proza, Londyn 1979, ss Cyt. za: I. Sariusz-Skąpska, Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa , Kraków ĆWICZENIE F Podzielcie się na zespoły. Niech każda z grup wybierze z mapy przedstawiającej rozmieszczenie obywateli Polskich na terenie Związku Sowieckiego (Załącznik nr 2) jedno z miejsc, do których trafiły ofiary deportacji. W domu zgromadźcie informacje o losach Polaków w wybranym miejscu i przygotujcie prezentację dla klasy na ten temat. Materiały do pobrania na stronie 17

18 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 6 Po paru dniach, gdy wyrzucaliśmy ciała zamarłych, a głód i wycieoczenie mąciły mi zmysły, majaczyło mi się w gorączkowych halucynacjach, że do celu dojadą tylko puste wagony, że wszyscy jadący pozostaną po drodze, swoimi ciałami znacząc trasę podróży. Że na koocowej stacji ktoś otworzy drzwi wagonów i zobaczy, iż są puste. Jeśli będzie wierzący, przeżegna się ze strachu. Pociąg widmo Latający Holender na kołach. Romuald Wiernik, Białe noce i czarne dni, Londyn 1987, s. 7. W dowolnej technice (kolaż, rysunek, rzeźba, grafika komputerowa czy żywy obraz) stwórzcie wizję Latającego Holendra na kołach. ĆWICZENIE E Czas trwania około 15 minut. Po lekturze poniższych fragmentów przedyskutujcie w klasie, na czym polega fenomen pułapki przestrzeni, w której zostali zatrzaśnięci ludzie wywiezieni w głąb Związku Sowieckiego. Jeśli czas i warunki na to pozwolą, warto porównad [w liceum] obrazowanie relacji dwudziestowiecznych z opisami z Drogi do Rosji Mickiewicza czy z Anhellego Słowackiego. *Przed deportowanymi i uwięzionymi na Syberii+ bezosobowy, zachłanny Potwór Przestrzeni, który ich łyka, wsysa i rozpuszcza bez śladu w Niewiadomym. (...) Zmora nie świat. Kilometrami, milami tajga i nic. Przestrzeo opuszczona przez Boga i ludzi. Młaki, bajora, oparzeliska, torfy, karłowate laski, a wszystko utopione w bagnach i w białych nijakich nocach. Beata Obertyoska, W domu niewoli, Warszawa 1991, ss.22, 127. A może najstraszniejsze jest poczucie beznadziejności bezkres lasu, czy bezkres stepu, gdzie wzrok nie sięga widnokręgu. I ma się wrażenie, ze się tonie w przestrzeni, że się w niej rozpływ, jak przedmioty w zmroku, zatracając kontury, indywidualnośd. Każdy chce byd kimś, każdy chce by gdzieś. Każdy chce się jakoś określid. A przestrzeo go niszczy Wielikaja Matuszka Rosija. Danuta Irena Bieokowska, Między brzegami. Poezja i proza, Londyn 1979, ss Cyt. za: I. Sariusz-Skąpska, Polscy świadkowie GUŁagu. Literatura łagrowa , Kraków ĆWICZENIE F Podzielcie się na zespoły. Niech każda z grup wybierze z mapy przedstawiającej rozmieszczenie obywateli Polskich na terenie Związku Sowieckiego (Załącznik nr 2) jedno z miejsc, do których trafiły ofiary deportacji. W domu zgromadźcie informacje o losach Polaków w wybranym miejscu i przygotujcie prezentację dla klasy na ten temat. 18 Materiały do pobrania na stronie

19 : OBYWATELE RZECZPOSPOLITEJ DEPORTOWANI NA WSCHÓD 7 ĆWICZENIE G Wielu z deportowanych, nawet jeśli wydostało się z Rosji, nigdy nie powróciło do Polski. Wobec zaprowadzenia w Polsce komunizmu pozostali na emigracji i tam umarli. Rozważ ich historię w krótkim wypracowaniu zatytułowanym: Odyseusz nie wraca do Itaki. Los obywateli Rzeczpospolitej, którzy na zawsze utracili ojczyznę. Załącznik nr 1 Materiały do pobrania na stronie 19

20 luty 1940 luty 1940 luty 1940 czerwiec 1940 czerwiec 1 czerwiec 1940 czerwiec 1940 kwiecieñ 1940 czerwiec 1941 kwiecieñ 1940 czerwiec 1941 kwiecieñ 1940 czerwiec 1941 kwiecieñ 1940 czerwiec 1941 Załącznik nr 2 20 czerwiec 1940 czerwiec 1940 czerwiec 1941

21 czerwiec 1940 czerwiec luty 1940 czerwiec 1940 czerwiec 1941 luty 1940 czerwiec 1940 luty 1940 kwiecieñ 1940 czerwiec 1940 czerwiec

22 Najnowszy film Petera Weira, reżysera takich filmów jak Stowarzyszenie Umarłych Poetów, Piknik pod Wiszącą Skałą, Truman Show, Pan i władca: Na krańcu świata. Największa międzynarodowa koprodukcja w historii polskiej kinematografii! Gwiazdy światowego kina w epickiej opowieści o przetrwaniu, solidarności i potędze ludzkiej woli. Ogromny rozmach realizacji, antastyczne zdjęcia, znakomite aktorstwo w opowieści, o polskich bohaterach, którzy wyrwali się z sowieckiego łagru mil przez syberyjską tajgę, bezkresne stepy Mongolii, pustynię Gobi i szczyty Himalajów, aż do Indii. Film inspirowany najpopularniejszą na świecie polską książką p.t. Długi marsz Sławomira Rawicza. Jej bohaterowie nawet w obliczu totalitaryzmu okazują się NIEPOKONANI. 22

23 23

24 4 000 MIL DO WOLNOŚCI 24