Przedmiot demografii

Transkrypt

1 Temat 5 Demografia

2 Przedmiot demografii Struktura osobnicza populacji: gdzie i ile jest osobników różnych kategorii (np. płci, wieku). Dynamika tej struktury: przybywanie i ubywanie osobników poszczególnych kategorii. Ruch naturalny: urodzenia i zgony. Ruch wędrówkowy: imigracja i emigracja. dynamika

3 Zasięg i rozmieszczenie ludności Dzięki rozwojowi kultury (technologii, organizacji) człowiek zamieszkuje niemal wszystkie lądy. Rozmieszczenie ludności jest jednak nadal zależne od warunków środowiskowych: duża gęstość zaludnienia: wzdłuż rzek i wybrzeży morskich, mała gęstość zaludnienia: pustynie, lasy równikowe, góry, bagna, klimat niesprzyjający rolnictwu. Przyczyny nierównomierności zaludnienia: dostępność fizyczna: zależna od środków transportu, np. tereny zamorskie, dostępność pokarmu i wody: zależą od typu gospodarki i handlu, klimatyczne: ograniczenia minimalizowane przez schronienia, ogrzewanie, odzież. Wielkość populacji oraz gęstość zaludnienia zależą od poziomu rozwoju kultury oraz sprzyjających warunków środowiskowych.

4 Rozmieszczenie ludności na świecie Podano gęstość zaludnienia w osobach na kilometr kwadratowy.

5 Struktura populacji Strukturę populacji najczęściej opisuje się pod względem płci i wieku. Proporcja płci: stosunek liczby osobników męskich do żeńskich. Wiek Proporcja płci Odsetek osobników płci męskiej Moment poczęcia: >200:100 >67% Moment urodzenia: 105:100 52,5% lat: 100:100 50% 80 lat: 50:100 33% Piramida płci i wieku: częstości kategorii wieku, osobno dla i. Kształt piramidy informuje o natężeniu urodzeń i częstości zgonów w różnym wieku oraz o innych wydarzeniach demograficznych. Np. wyłom informuje o krótkotrwałym, ale znacznym ubytku ludności w danym wieku (wojna).

6 Piramidy płci i wieku Populacje europejskie w różnych okresach historycznych.

7 Piramidy wieku sytuacje teoretyczne

8 Skrzywiona proporcja płci Bahrajn w 2005r. skutki polityki imigracyjnej przyjmowanie pracowników płci męskiej.

9 Ruch migracyjny Migracje zależą od czynników: fizycznych: odległość i naturalne przeszkody (góry, morza), atrakcyjność przyrodnicza, kulturowych: społeczno-ekonomiczne warunki życia, bariery kulturowe (język, religia). Typowy kierunek migracji ku populacjom zamożniejszym: wieś miasto, kraje biedne kraje zamożne.

10 Ruch naturalny N UR = liczba urodzeń (w danej populacji w danym okresie). N ZG = liczba zgonów (w danej populacji w danym okresie). N = liczebność populacji. Przyrost naturalny = N UR N ZG. Przyrost naturalny może być ujemny ubytek naturalny. Współczynnik urodzeń = N UR / N. Współczynnik zgonów = N ZG / N. Współczynnik przyrostu naturalnego (r) = N UR / N N ZG / N = (N UR N ZG ) / N.

11 Ruch naturalny na świecie

12 Płodność i reprodukcja Płodność odnosi się do liczby pozostawionego potomstwa (bez względu na płeć). Reprodukcja odnosi się do liczby potomstwa, które zastąpi rodzica (czyli tej samej płci). Całkowity współ. płodności (TFR) = ile (przeciętnie) dzieci rodzi kobieta dożywająca menopauzy. Współ. reprodukcji brutto (GRR, R) = ile (przeciętnie) córek rodzi kobieta dożywająca menopauzy. Współ. reprodukcji netto (NRR) = ile (przeciętnie) córek rodzi kobieta w ciągu życia (część kobiet umiera przed menopauzą). Miary te odnoszą się też do mężczyzn, ale w praktyce trudniej dla nich dokonać tych obliczeń. NRR przez ile osób kolejnego pokolenia zostanie zastąpiona osoba z danego pokolenia.

13 Współczynniki cząstkowe Współczynniki cząstkowe odnoszą się do określonego zakresu wieku (nie do całego życia). Cząstkowy współ. płodności dla wieku X (f X ) = ile (przeciętnie) dzieci rodzi w ciągu roku kobieta w tym wieku. Cząstkowy współ. reprodukcji dla wieku X (b X ): to samo, ale dla córek. Całkowity współ. płodności = suma f X dla wieku od 0 do np. 50 (do wieku ustania reprodukcji). Współ. reprodukcji brutto = suma b X dla wieku od 0 do np. 50 (do wieku ustania reprodukcji).

14 Etapy reprodukcji (1) Etap Młodzieńcza bezpłodność Potencjalne ryzyko ciąży Rzeczywiste ryzyko ciąży Ciąża Poporodowa bezpłodność Trwała sterylność Zdarzenie Poczęcie / narodziny Osiągnięcie dojrzałości rozrodczej Rozpoczęcie pożycia płciowego Zapłodnienie Poród (lub poronienie) (ewentualne kolejne ciąże) Zanik zdolności rozrodczych Zgon

15 Etapy reprodukcji (2) Wiek pierwszej miesiączki: ok. 13 lat w populacjach uprzemysłowionych, ok. 16 w tradycyjnych. Wiek pierwszego wytrysku: ok. 13 lat u populacjach uprzemysłowionych, ok. 14 w tradycyjnych. Zdolność rozrodcza pojawia się: ok. 3 lata po pierwszej miesiączce u dziewcząt, 1-2 lata po pierwszym wytrysku u chłopców. Dojrzałość społeczna (kompetencje rodzicielskie) rozwija się jeszcze później. Tradycyjnie, rozmnażanie na ogół zachodziło w obrębie pary małżeńskiej. Obecnie coraz częstsze są konkubinaty. Też sztuczne zapłodnienia (in vitro). Związki przelotne (np. zdrady) zawsze odpowiadały za część zapłodnień (5-20%).

16 Etapy reprodukcji (3) Poronienie: naturalne: wady genetyczne płodu, choroba, uraz, stres matki, sztuczne: metody chirurgiczne, farmakologiczne (w tym zioła), mechaniczne. Poporodowa (tymczasowa) bezpłodność: Karmienie piersią bezpłodność kobiety (brak miesiączek, brak produkcji komórek jajowych). Jest to naturalny mechanizm regulujący odstępy między ciążami. Trwała utrata zdolności rozrodczych: menopauza u kobiet: 50 lat w populacjach uprzemysłowionych, lat w pierwotnych, u mężczyzn: powolny spadek między 40 a 80 lat.

17 Prawdopodobieństwo ciąży Prawdopodobieństwo zajścia w ciążę (przy stosunku dorosłego i ) zależy od: stanu biologicznego kobiety i mężczyzny, np. wycieńczenie, silny stres utrata płodności, fazy w cyklu miesiączkowym, stosowania antykoncepcji, raczej nie zależy od pory roku. krwawienie miesiączkowe owulacja kolejne krwawienie średnio 14 dni, ale bywa różnie 14 dni Owulacja wydostanie się komórki jajowej z jajnika możliwość jej zapłodnienia. Do zapłodnienia może dojść, gdy stosunek płciowy nastąpił w okresie: [5 dni przed owulacją 1 dzień po owulacji].

18 Typy kontroli urodzeń Kontrola maltuzjańska: kontrolowana jest liczba potomstwa (zwykle przez rodziców), po spłodzeniu docelowej liczby dzieci, zapobiega się kolejnym urodzeniom, stosowana we współczesnych populacjach uprzemysłowionych. Kontrola niemaltuzjańska: kontrolowane są odstępy między ciążami (przez normy społeczne) czas na rozwój dzieci, stosowana w społeczeństwach tradycyjnych, metody kontroli: zakaz współżycia (osobne noclegi małżonków), aborcje przedwczesnych ciąż (preparaty ziołowe, metody mechaniczne), dzieciobójstwo (Eskimosi, Aborygeni), wymagany odstęp to ok. 4 lata; skracany w przypadku śmierci dziecka lub klęski demograficznej.

19 Krzywa płodności Krzywa płodności = zależność cząstkowego współczynnika płodności od wieku. Zależy od zmian w biologicznej sprawności rozrodczej oraz od kontroli urodzeń. Kształt wypukły w populacjach niemaltuzjańskich i wklęsły w maltuzjańskich.

20 Umieralność W demografii pomija się zgony przed narodzinami osobnik nie urodził się i nie zmarł. Frakcja zmarłych w wieku X (d X ) = spośród wszystkich urodzonych, jaka część umiera w wieku X. Frakcja dożywających wieku X (l X ) = spośród wszystkich urodzonych, jaka część dożywa wieku X. Prawdopodobieństwo zgonu w wieku X (q X ) = spośród tych, którzy dożyli wieku X, jaka część umrze w tym wieku. Przeciętne dalsze trwanie życia dla wieku X (e X ) = ile (przeciętnie) lat będzie jeszcze żyć osobnik będący w wieku X. l X = 1,0 (suma od d 0 do d (X-1) ) l X = l (X-1) d (X-1) q X = d X / l X

21 Krzywe umieralności

22 Średnia długość życia Średnia długość życia (w latach)

23 Stan biologiczny populacji Stopień przystosowania populacji do środowiska może być szacowany wielkością populacji, gęstością zaludnienia lub współczynnikiem przyrostu naturalnego. Miary te są dobre dla innych gatunków, ale nie dla człowieka, który świadomie ogranicza swą reprodukcję. U człowieka miarą przystosowania populacji może być wskaźnik stanu biologicznego. Współczynnik straty rozrodczej (s X ): jaka część możliwości reprodukcyjnych osobnika nie zostanie zrealizowana wskutek jego śmierci w wieku X. s X = (suma od f X+1 do f 100 ) / całk. współ. płodności. Wskaźnik stanu biologicznego (I BS ): jaka część możliwości reprodukcyjnych populacji nie zostanie zrealizowana wskutek tego, że niektóre osobniki umierają przed zakończeniem reprodukcji. I BS = 1,0 (suma od d 0 s 0 do d 100 s 100 ) (zamiast 100 może być inna wartość niemniejsza od maksymalnego wieku reprodukcji).

24 Ewolucja dynamiki populacji przejścia demograficzne Współ. urodzeń wysoki wysoki spada niski bardzo niski Współ. zgonów wysoki szybko spada powoli spada niski niski Wsp. przyrostu nat. niski lub 0 rośnie spada niski lub 0 ujemny Okres w Europie przed 18w w. 19/20w. po 2 wojnie św. Przykłady obecne łowcy-zbieracze kraje 3. świata Brazylia kraje rozwinięte Niemcy

25 Przyczyny przejść demograficznych Przyczyny spadku współczynnika zgonów: lepsze odżywianie dzięki rozwojowi rolnictwa, lepsza opieka medyczna i higiena, np. uzdatnianie wody, kanalizacja, świadomość społeczna. Przyczyny spadku współczynnika urodzeń: świadomość rodziców, że nie trzeba płodzić wielu dzieci, bo (niemal) wszystkie przeżyją, nowe, skuteczne techniki antykoncepcji, rozwój produkcji przemysłowej konsumpcjonizm pieniądze ważniejsze od dzieci, wzrost kosztów wychowania dziecka wydłuża się edukacja (obowiązkowa i dobrowolna), a praca zarobkowa dzieci jest zakazana, emancypacja kobiet wybierają edukację i pracę zawodową zamiast roli matki, częstsze małżeństwa osób daleko spokrewnionych częstsze problemy z płodnością.