Rozwój konkurencji na rynku naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach

Transkrypt

1 GOSPODARKA SUROWCAMI MINERALNYMI Tom Zeszyt 4/4 MAGDALENA SMAKOWSKA-FILIPEK*, TADEUSZ SMAKOWSKI** Rozwój konkurencji na rynku naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach Wprowadzenie Konkurencja na krajowym rynku naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych wynika z geologicznych warunków wystêpowania z³ó, jakoœci i iloœci kopalin, struktury w³asnoœciowej gruntów nad z³o ami, po³o enia obszarów Natura 2000, lokalizacji w stosunku do rynku zbytów, rynkowej pozycji przedsiêbiorców górniczych wynikaj¹cej z iloœci eksploatowanych z³ó, ich potencja³u zasobowego i jakoœciowego, zdolnoœci produkcyjnych, asortymentów produkcji oraz cen loco. St¹d o warunkach konkurencji decyduj¹ czynniki organizacyjne, techniczne, i przede wszystkim finansowe. Warunki te ukszta³towa³y i kszta³tuj¹ nadal rynek naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce, która stosunkowo szczodrze wyposa ona jest przez naturê w z³o a tych kopalin. Ich wystêpowanie przypomina literê C, wpisan¹ w kontur Polski. W centrum kraju obecne s¹ przede wszystkim z³o a piasków, a jedynie sporadycznie z³o a z wiêksz¹, rzêdu 30 40% domieszk¹ frakcji wirowej. Pozyskiwanie naturalnych kruszyw piaskowo- - wirowych od 3 lat stanowi najwiêkszy pod wzglêdem wielkoœci produkcji dzia³ górnictwa (od 2005 r. ponad 100 mln ton/r). W latach wydobyto ³¹cznie ponad 600 mln ton tych kruszyw, a stan zasobów bilansowych i przemys³owych nie zmieni³ siê w tym czasie, a nawet w niewielkim stopniu wzrós³, wynosz¹c odpowiednio oko³o 14,5 mld ton zasobów bilansowych i ponad 2 mld ton zasobów przemys³owych. ** Mgr, Smakowski Consulting, Kraków. ** Mgr in., Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹ PAN, Kraków; Pañstwowy Instytut Geologiczny Warszawa.

2 350 Powszechnoœæ wystêpowania z³ó kruszyw piaskowo- wirowych ró nej jakoœci i wielkoœci powoduje, e ponad 2/3 z³ó eksploatowanych stanowi¹ z³o a ma³e i niewielkie o ma³ym poziomie wydobycia rocznego (rzêdu kilku tysiêcy ton), wykorzystywane przez osoby prywatne lub ma³e firmy. Mimo bardzo du ej ich iloœci nie stanowi¹ praktycznie adnej konkurencji dla du ych z³ó i przedsiêbiorstw, dostarczaj¹c tylko do 25% rocznej krajowej poda y tych kruszyw. Na przeciwleg³ym biegunie s¹ przedsiêbiorstwa wielkie i ogromne, dostarczaj¹ce minimum 1 mln ton/rok kruszyw, na które przypada niemal 45% produkcji tego sektora. Stanowi je grono 16 przedsiêbiorców, z których czêœæ ma znaczenie krajowe, a czêœæ regionalne. Istotne znaczenie maj¹ równie firmy du e ( tys. ton/rok) oraz œrednie ( tys. ton/rok), które w wiêkszoœci maj¹ znaczenie regionalne b¹dÿ nawet lokalne i dostarczaj¹ pe³ny asortyment kruszyw klasyfikowanych. Poziom techniczny górnictwa kruszyw piaskowo- wirowych jest bardzo zró nicowany, od prostych wyrobisk z kopark¹ lub ³adowark¹ o wydobyciu 1 5 tys. ton/rok piasku lub pospó³ki po nowoczesne kopalnie z wysokowydajnymi koparkami ss¹cymi i nowoczesnymi zak³adami przeróbczymi o wydajnoœci 500 ton/h lub wiêcej, dostarczaj¹cych ponad 1 mln ton/rok kruszyw. Tak du e jednostki produkcyjne dzia³aj¹ w zak³adach nale ¹cych do kapita³u zagranicznego, m.in. Lafarge, CRH, Góra d e, Tarmac, Cemex i inne, ale tak e w zak³adach z kapita³em polskim, np.: Kruszgeo Rzeszów, producenci pomorscy Szczepañski-Danilewicz-Dura³, JD Trade Opole i inne. Rozwój wydobycia i produkcji kruszyw odzwierciedla dobrze koniunkturê w budownictwie i drogownictwie, która od 2003 roku jest bardzo pozytywna. Dokona³ siê on w sposób ekstensywny (zagospodarowanie nowych z³ó, co obrazuje wzrost iloœci z³ó zagospodarowanych z 1754 w 2000 r. do 2598 w 2006 r.), a tak e intensywny wskutek modernizacji czy te uruchomienia nowych, wydajnych zak³adów. Uruchamiane programy pomocowe Unii Europejskiej przeznaczone na infrastrukturê i œrodowisko, organizacja EURO 2012, a tak e dobra koniunktura gospodarki polskiej, w tym budownictwa, spowoduj¹ dalszy wzrost wydobycia i produkcji naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych, które w latach powinny kszta³towaæ siê odpowiednio na poziomie 170 i 150 mln ton/rok i pozostaæ na tych wielkoœciach do po³owy przysz³ej dekady. 1. Struktura zasobów kruszyw naturalnych wirowo-piaskowych Warunki geologiczne wystêpowania i pochodzenie z³ó kruszyw piaskowo- wirowych determinuj¹ ich jakoœæ oraz wielkoœæ produkcji. Do najlepszych jakoœciowo, ze wzglêdu na punkt piaskowy oraz sk³ad petrograficzny frakcji wirowej, nale ¹ z³o a aluwialne w dolinach rzecznych Polski po³udniowej. Znacznie lepsze s¹ kruszywa zwi¹zane z dolinami rzek sudeckich na terenie Dolnego Œl¹ska, Opolszczyzny i czêœciowo Ziemi Lubuskiej ( wiry zbudowane z ró norodnych ska³ magmowych i metamorficznych lub minera³ów je tworz¹cych). Frakcje wirowe z tych z³ó nadaj¹ siê do produkcji betonów marek 25 i 30, czego nie zapewni¹ wiry g³ównie piaskowcowe ze z³ó karpackich (betony maksy-

3 351 malnie marki 20). Podobne ze wzglêdu na punkt piaskowy oraz wielkoœæ zasobów s¹ z³o a polodowcowe lub lodowcowo-rzeczne Polski NE. Frakcje wirowe charakteryzuje zró nicowany sk³ad petrograficzny (zwykle ok. 50% ska³y magmowe, reszta ska³y metamorficzne i osadowe). Z³o a tego typu dominuj¹ na Podlasiu oraz Warmii i Mazurach, w mniejszym zakresie na Pomorzu. W z³o ach zagospodarowanych, z których urobek podlega przeróbce, w ostatnich latach œredni punkt piaskowy zmienia siê w granicach 65 68% z tendencj¹ wzrostow¹, która niestety bêdzie postêpowa³a z czasem wskutek wyczerpywania siê zasobów z³ó o niskim punkcie piaskowym. Bêdzie to rzutowa³o na poda wirów w przysz³oœci, a utrzymanie odpowiedniego jej poziomu bêdzie wymaga³o ekstensywnego rozwoju wydobycia i produkcji, g³ównie przez wielkie i du e przedsiêbiorstwa. Potencja³ zasobowy z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce, pomimo intensywnej, rosn¹cej eksploatacji praktycznie siê nie zmieni³ w okresie , wynosz¹c obecnie oko³o 14,6 mld ton (tab. 1 i 2), a wrêcz odnotowano minimalny przyrost na koniec 2006 roku o oko³o 27 mln ton zasobów bilansowych i oko³o 94 mln ton zasobów przemys³owych (Bilans Zasobów ). Zwiêkszy³a siê za to istotnie iloœæ z³ó o niemal 1600, a powodem tego by³y przede wszystkim podzia³y z³ó na pola lub partie w zale noœci od dostêpnoœci terenu przez przedsiêbiorców lub osoby fizyczne, w tym g³ównie dla koncesji udzielanych przez starostów. W mniejszym stopniu na stan bazy zasobowej wp³ynê³y nowe udokumentowania z³ó, a bardziej dodatkowe rozpoznanie w obszarach znanych, g³ównie z³ó piasków. W latach wzros³a iloœæ z³ó zagospodarowanych o ponad 840 (tab. 1 i 2), a ich zasoby przemys³owe o oko³o 14 mln ton, zaœ bilansowe o 126 mln ton. Wzros³a tak e o 750 liczba z³ó niezagospodarowanych, Sta³o siê tak g³ównie wskutek podzia³ów wiêkszych z³ó na z³o a o powierzchni nie wiêkszej ni 2 ha (podlegaj¹ staroœcie jako organowi koncesyjnemu), a tak e w wyniku wykonywania dodatków dla wielu z³ó zagospodarowanych, w przypadku których prowadz¹cy eksploatacjê nie maj¹ dostêpu do ca³oœci gruntów i jest zmuszony wydzielaæ mniejsze z³o a w obrêbie swojej w³asnoœci gruntowej. Dla z³ó niezagospodarowanych odnotowano spadek zasobów bilansowych o oko³o 100 mln ton (tab. 1 i 2) oraz wzrost zasobów przemys³owych o ponad 80 mln ton. Najwiêkszymi zasobami z³ó niezagospodarowanych w iloœci ponad 1 mld ton, dysponuj¹ 3 województwa, w kolejnoœci: dolnoœl¹skie, ma³opolskie i opolskie (tab. 2). Zasoby nieco poni ej 1 mld ton posiada województwo podkarpackie. Z kolei najmniejszymi zasobami cechuj¹ siê województwa: kujawsko-pomorskie, ³ódzkie i pomorskie. Analiza stanu zasobów w poszczególnych województwach w latach wskazuje wzrost ich iloœci we wszystkich województwach (tab. 3). Najwiêksz¹ liczb¹ z³ó dysponuj¹ dwa najwiêksze terytorialnie województwa mazowieckie i wielkopolskie, odpowiednio: 752 i 734. Wynika to m.in. z rozdrobnionej struktury w³asnoœci gruntów. Jednak mimo tak du ej iloœci z³ó ich zasoby nie nale ¹ do najwiêkszych, ponadto cechuj¹ siê znaczn¹ przewag¹ z³ó piasków. Najwiêkszymi zasobami charakteryzuje siê województwo dolnoœl¹skie, lecz z tendencj¹ malej¹c¹ od 2000 roku (tab. 3). Tak¹ sam¹ tendencjê obserwuje siê w województwach dysponuj¹cych najwiêkszymi zasobami, tj. ma³opolskim, opolskim i podlaskim, natomiast

4 352 TABELA 1 Zasoby z³ó kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych wg stanu na r. [tys. ton] TABLE 1 Reserves of natural sand&gravel aggregates deposits as of 31 st December 2000 [ 000 tons] Województwo liczba Z³o a zagospodarowane Z³o a niezagospodarowane Razem zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe Dolnoœl¹skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Obszar morski Polska ród³o: Bilans Zasobów Kopalin...

5 353 TABELA 2 Zasoby z³ó kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych wg stanu na r. [tys. ton] TABLE 2 Reserves of natural sand&gravel aggregates deposits as of 31 st December 2006 [ 000 tons] Województwo liczba Z³o a zagospodarowane Z³o a niezagospodarowane Razem zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe liczba zasoby bilansowe zasoby przemys³owe Dolnoœl¹skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Obszar morski Polska ród³o: Bilans Zasobów Kopalin...

6 354 TABELA 3 Zmiany zasobów z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach [tys. ton] TABLE 3 Changes of reserves of sand&gravel aggregates deposits in Poland in the years [ 000 tons] Województwo Dolnoœl¹skie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Kujawsko-pomorskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Lubelskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Lubuskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe ódzkie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Ma³opolskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Mazowieckie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Opolskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe

7 355 TABELA 3 cd. TABLE 3 cont Podkarpackie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Podlaskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Pomorskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Œl¹skie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Œwiêtokrzyskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Warmiñsko-mazurskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Wielkopolskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Zachodniopomorskie Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Razem Liczba z³ó Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje

8 356 wzrost odnotowuje siê w podkarpackim (tab. 3). Taka sam¹ tendencjê jak w podkarpackim zanotowano w województwie kujawsko-pomorskim, warmiñsko-mazurskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim (tab. 3). Spoœród z³ó zagospodarowanych najwiêksze zasoby bilansowe i przemys³owe wystêpuj¹ w z³o ach województwa dolnoœl¹skiego, podlaskiego i opolskiego, najmniejsze zaœ w kujawsko-pomorskim i œwiêtokrzyskim. Stan zasobów w tych z³o ach w latach wskazuje na systematyczne zmniejszanie siê zasobów bilansowych i przemys³owych w najwa niejszych województwach: dolnoœl¹skim, ma³opolskim, opolskim i podlaskim (tab. 4). Tendencje takie zaznaczaj¹ siê tak e w województwie lubelskim, lubuskim, ³ódzkim, mazowieckim, podkarpackim, pomorskim, warmiñsko-mazurskim (tab. 4). Natomiast wzrost zasobów, zarówno bilansowych jak i przemys³owych, notowano w okresie w województwie kujawsko-pomorskim, lubelskim (du a zmiennoœæ), mazowieckim (z du ymi fluktuacjami), podkarpackim, œl¹skim (wyraÿny wzrost), œwiêtokrzyskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim (bardzo wyraÿny wzrost w ostatnich latach) tab. 4. Istniej¹ca baza zasobowa, jak i jej rozwój w ostatnich latach, gwarantuj¹ dalszy wzrost wydobycia kruszyw piaskowo- wirowych, który bêdzie konieczny m.in. ze wzglêdu na potrzebê zapewnienia poda y wirów w granicach mln ton/rok. 2. Trendy rozwoju i struktura geograficzna wydobycia kruszyw piaskowo- wirowych Wydobycie naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych w latach , po osi¹gniêciu rekordowej wielkoœci ponad 88 mln ton w 2000 roku, w nastêpnych dwóch latach spada³o, do 66 mln ton w 2002 roku (tab. 5). Obrazowa³o to zapaœæ na rynku krajowym, zw³aszcza w sektorze budowlanym. Od 2003 roku wydobycie roœnie bardzo dynamicznie, przekraczaj¹c 115 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Spadki i wzrosty wydobycia bardzo ró nie rozk³ada³y siê w poszczególnych województwach. Tendencje podobne do krajowych notowano w województwach dolnoœl¹skim, podkarpackim, podlaskim, warmiñsko-mazurskim i zachodniopomorskim. D³u sze tendencje spadkowe utrzymywa³y siê z kolei w województwie lubuskim, opolskim, pomorskim i œwiêtokrzyskim. W pozosta³ych wydobycie zmienia³o siê w inny sposób, co wynika³o z prowadzonych tam e robót drogowych, dla potrzeb których jako podbudowa dróg u ywane s¹ piaski surowe i pospó³ki (Bilans Gospodarki ). Szczególnie dobrze widoczne jest to na przyk³adzie województw ³ódzkiego i wielkopolskiego (budowa autostrady A2), œl¹skiego (budowa autostrady A4 i A1), a ostatnio mazowieckiego (przebudowa odcinków dróg S7 i S8). A zatem potrzeby drogownictwa w ostatnich latach by³y podstawowym powodem dynamicznego wzrostu wydobycia naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych. Wydobycie ponad 10 mln ton/rok odnotowano po raz pierwszy w 2003 roku w Wielkopolsce (budowa A2), a nastêpnie tam e w 2005 roku nieco ponad 14 mln ton (tab. 5). W tym samym roku niemal 11 mln ton

9 357 TABELA 4 Zmiany zasobów zagospodarowanych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce w latach [tys. ton] TABLE 4 Changes of reserves of developed sand&gravel aggregates deposits in Poland in the years [ 000 tons] Województwo Dolnoœl¹skie Liczba z³ó 113/81 119/88 122/80 123/79 118/79 126/83 136/81 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Kujawsko-pomorskie Liczba z³ó 114/80 121/83 120/79 121/68 129/76 130/72 152/81 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Lubelskie Liczba z³ó 172/99 177/ / / / / /141 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Lubuskie Liczba z³ó 34/18 29/16 31/17 29/16 35/21 39/27 58/42 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe ódzkie Liczba z³ó 135/99 160/ / / / / /169 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Ma³opolskie Liczba z³ó 88/66 91/66 94/67 100/79 102/75 110/88 119/82 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Mazowieckie Liczba z³ó 230/ / / / / / /227 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Opolskie Liczba z³ó 40/32 39/28 42/31 41/27 45/29 43/32 51/35 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe

10 358 TABELA 4 cd. TABLE 4 cont Podkarpackie Liczba z³ó 145/92 144/89 154/85 157/83 155/85 154/87 173/95 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Podlaskie Liczba z³ó 113/83 115/75 124/71 132/76 119/68 120/94 161/100 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Pomorskie Liczba z³ó 101/74 102/74 114/78 114/74 119/74 120/64 129/49 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Œl¹skie Liczba z³ó 44/34 46/34 48/32 55/36 56/39 58/42 62/43 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Œwiêtokrzyskie Liczba z³ó 34/23 37/27 40/26 41/27 45/31 49/32 55/26 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Warmiñsko-mazurskie Liczba z³ó 96/71 97/69 101/69 106/62 104/66 108/61 113/69 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Wielkopolskie Liczba z³ó 231/ / / / / / /231 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Zachodniopomorskie Liczba z³ó 64/40 59/38 48/33 57/39 63/40 64/45 76/56 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe Razem Liczba z³ó 1754/ / / / / / /1527 Zasoby przemys³owe Zasoby bilansowe ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje ; 64/40 iloœæ z³ó zagospodarowanych/eksploatowanych

11 TABELA 5 Wydobycie kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych w Polsce w latach [tys. ton] TABLE 5 Mining output of natural sand&gravel aggregates in Poland in the years [ 000 tons] 359 Województwo Dolnoœl¹skie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie ódzkie Ma³opolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Œl¹skie Œwiêtokrzyskie Warmiñsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Polska ród³o: Bilans Zasobów Kopalin..., edycje ; Bilans Gospodarki Surowcami..., ; obliczenia w³asne wydobyto w województwie ³ódzkim, g³ównie dla tych samych potrzeb. Natomiast w 2006 roku wydobycie ponad 10 mln ton/rok odnotowano w 3 województwach rekordowe w dotychczasowej historii ponad 15 mln ton w mazowieckim (tab. 5) g³ównie piaski surowe dla potrzeb przebudowy S7 i S8, oraz po niemal 12 mln ton w dolnoœl¹skim i zachodniopomorskim; tam jednak przede wszystkim dla potrzeb produkcji wirów i mieszanek. Równie g³ównie dla tych potrzeb notowane s¹ wzrosty wydobycia w województwie opolskim, œl¹skim (uruchomienie nowych du ych wirowni, m.in. przez Góra d e Kruszywa i JD Trade Opole), ma³opolskim, podlaskim i warmiñsko-mazurskim. Najmniejsze wydobycie notowane jest w województwie œwiêtokrzyskim (wy³¹cznie piaski) oraz lubelskim (g³ównie piaski). Dok³adn¹ strukturê wydobycia kruszyw naturalnych w Polsce w ostatnich latach dobrze dokumentuje zestawienie struktury produkcji (tab. 6). Dobrym jej uzupe³nieniem jest informacja o iloœci z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych w poszczególnych latach (tab. 4). Wykazuje ona, e w ostatnim okresie wzros³a, i to niekiedy znacznie, liczba z³ó

12 360 zagospodarowanych, jak i eksploatowanych, w skali kraju, odpowiednio do ponad 2500 i ponad 1500 w 2006 roku (tab. 4). Obrazuje to dobrze istotny postêp w budownictwie i drogownictwie w ostatnich latach. Najwiêksze iloœci z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych wystêpuj¹ w dwóch najwiêkszych województwach, tj. mazowieckim i wielkopolskim; odpowiednio 382 i 227 oraz 382 i 231 (tab. 4). Najmniej z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych znajduje siê w województwach opolskim, lubuskim i zachodniopomorskim. Taki rozk³ad iloœci z³ó kruszyw dobrze obrazuje strukturê w³asnoœci gruntów w obszarach z³o owych; w województwach zachodnich zdecydowanie dominuj¹ du e w³asnoœci gruntowe, g³ównie Skarbu Pañstwa lub te przezeñ dzier awione b¹dÿ zbywane. Wydobycie na Dolnym Œl¹sku w ostatnich 4 latach zwiêkszy³o siê dwukrotnie i osi¹gnê³o rekordowa wielkoœæ niemal 12 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Pochodz¹ stamt¹d najlepsze jakoœciowo kruszywa wirowe, a wiêkszoœæ producentów du ych i œrednich nastawiona jest na ich pozyskiwanie. Produkcja zdominowana jest przez dwóch wielkich producentów, tj. Góra d e Kruszywa (Rakowice Zbiornik i Szczytniki) oraz Tarmac Polska (Domanice, Przy³êk Pilce i Topola Zbiornik), na które przypada ³¹cznie 37% poda y tego regionu. Du ymi producentami s¹ KAM Sp. z o.o., Transpiach s.c., KSM Byczeñ s.c. oraz Bielinex Beton Sp. z o.o. Na Dolnym Œl¹sku zlokalizowanych jest te kilkunastu producentów œredniej wielkoœci, wydobywaj¹cych tys. ton /rok. W województwie kujawsko-pomorskim zagospodarowanych jest a 135 z³ó, a wydobycie stopniowo wzrasta³o od 2003 roku do 3,2 mln ton w 2006 roku (tab. 5). Rozk³ad producentów jest bardzo rozproszony. Jest to wynikiem braku wiêkszych z³ó, a tak e rozdrobnieniem w³asnoœci gruntowych. Dominuj¹ zdecydowanie ma³e kopalnie o wydobyciu od kilku do kilkudziesiêciu tys. ton/rok, dostarczaj¹ce piasek surowy lub pospó³ki. Najwiêkszym producentem jest Kamal z Bydgoszczy, który przej¹³ kopalnie po b. Bydgoskich KSM, produkuj¹c wiry i mieszanki. Wydobycie w województwie lubelskim w ostatnich latach wzrasta³o systematycznie, za wyj¹tkiem 2005 roku (tab. 5). W ostatnim roku osi¹gnê³o rekordow¹ wielkoœæ oko³o 3 mln ton (tab. 6). Dzia³a tu wielu ma³ych producentów, eksploatuj¹cych ma³e z³o a, przewa nie piasków (tab. 5 i 6) Na tym tle zdecydowanie wyró niaj¹ siê Lubelskie KSM Sp. z o.o., jako jedyne dostarczaj¹ce na LubelszczyŸnie niewielkie iloœci wirów (32% udzia³u w wydobyciu województwa). Województwo lubuskie posiada najmniejsz¹ liczbê z³ó zarówno zagospodarowanych, jak i eksploatowanych, ale wielkoœæ zasobów tych z³ó jest znacz¹ca. Pod tym wzglêdem wyprzedza je jedynie Opolszczyzna. Po zapaœci trwaj¹cej do 2004 roku, od 2005 roku nastêpuje rozwój wydobycia, które w ostatnim roku przekroczy³o 4 mln ton (tab. 5). Zdominowane jest przez dwóch wielkich producentów, tj. Góra d e Kruszywa, dzia³aj¹ce pod tradycyjnym szyldem Zielonogórskie KSM S.A. oraz Szczeciñskie KSM SA., na które przypada ³¹cznie 42% poda y. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam Tarmac, IMG Sp. z o.o. i Sandex Sp. z o.o. Cech¹ charakterystyczn¹ tego regionu by³o uruchomienie w 2006 roku eksploatacji a 11 nowych z³ó, g³ównie pod k¹tem nowych inwestycji drogowych, tj. dróg S3 i A2.

13 361 TABELA 6 Struktura asortymentowa produkcji kruszyw naturalnych piaskowo- wirowych w Polsce w latach [tys. ton] TABLE 6 Assortment structure of natural sand&gravel aggregates in Poland in the years [ 000 tons] Województwo/Asortyment Dolnoœl¹skie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Kujawsko-pomorskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Lubelskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Lubuskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany ódzkie Piasek surowy Pospó³ki wiry

14 362 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Ma³opolskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Mazowieckie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Opolskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Inne Podkarpackie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Podlaskie Piasek surowy Pospó³ki wiry

15 363 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Pomorskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Œl¹skie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Inne Œwiêtokrzyskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane 65 Piasek klasyfikowany Warmiñsko-mazurskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Wielkopolskie Piasek surowy Pospó³ki wiry

16 364 TABELA 6 cd. TABLE 6 cont Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Zachodniopomorskie Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Razem Piasek surowy Pospó³ki wiry Mieszanki klasyfikowane Piasek klasyfikowany Inne Zród³o: Bilans Gospodarki Surowcami..., , obliczenia i Ÿród³a w³asne Województwo ³ódzkie w 2005 roku odnotowa³o rekordowe wydobycie niemal 11 mln ton kruszyw piaskowo- wirowych (tab. 5), które w roku nastêpnym zmniejszy³o siê o oko³o 33%. Taki okresowy wzrost spowodowany zosta³ budow¹ autostrady A2 na terenie tego województwa. Typowym przyk³adem dzia³ania dla tych potrzeb by³a Markbud Sp. z o.o. z Poddêbic, która eksploatowa³a kilkanaœcie z³ó z wydobyciem ponad 2 mln ton piasku surowego do podbudowy. W znacznie mniejszym stopniu dotyczy to innych firm. G³ównym producentem kruszyw w pe³nym asortymencie w województwie ³ódzkim jest KSM Kosmin Sp. z o.o. (Tarmac Polska): 40% poda y województwa, w tym niemal ca³oœæ pozyskiwanych wirów (tab. 6). Poda kruszyw piaskowo- wirowych w Ma³opolsce wzrasta systematycznie od 2002 roku i w ostatnim roku osi¹gnê³a ponad 9 mln ton (tab. 5). Zdominowana jest przez Kruszgeo Rzeszów S.A. (7 eksploatowanych z³ó ) i Krakowskie ZEK S.A. (12 eksploatowanych z³ó ), na które przypada ³¹cznie 38% wydobycia. Istotna rolê odgrywaj¹ te Lafarge Kruszywa (po przejêciu KOSD Rudawa) oraz Cemex Polska. Œredniej wielkoœci producentami s¹ Poldim S.A., Wolimex, PPH Egbud, ZEKN Kupisz, Wienerberger Elewacje Polska Sp. z o.o., Bero Sp. z o.o., Super Krusz Sp. z o.o., wir-sprzêt s.c., RSP Têcza Bielany,

17 365 ZPU Polwood oraz S¹deckie ZEK S.A. Coraz mniejsz¹ rolê odgrywaj¹ mali producenci o wydobyciu do 50 tys. ton/rok. Opolszczyzna dysponuje bardzo du ymi zasobami kruszyw naturalnych dobrej jakoœci, a jednoczeœnie jest tam najmniej z³ó zagospodarowanych i eksploatowanych. Poda kruszyw do 2005 roku wykazywa³a zmiany w granicach 2,6 3,3 mln ton/rok, wyraÿnie wzrastaj¹c w 2006 roku do ponad 4,3 mln ton (tab. 5 i 6). Zdecydowanym liderem s¹ tam Góra d e Kruszywa dzia³aj¹ca pod tradycyjnym szyldem Opolskie KSM, na które przypada ponad 50% poda y. Drugim producentem by³a KP Kotlarnia S.A., zdystansowana w 2006 roku przez JD Trade Sp. z o.o., którego potencja³ dwóch nowych kopalñ (G³êbocko, Sarny) wynosi 1,6 mln ton/rok, co pozwoli wejœæ do czo³owej dziesi¹tki najwiêkszych krajowych producentów tych kruszyw. Cech¹ charakterystyczn¹ tego regionu jest produkcja wirów i piasków filtracyjnych ze z³ó kruszyw naturalnych przez SP Surowce Mineralne z Opola oraz piasków odlewniczych przez PPHU Piaski Techniczne z Myœliny (tab. 5 i 6). Wydobycie kruszyw naturalnych na Mazowszu wzrasta³o systematycznie do 2005 roku, a skokowo w 2006 roku, do rekordowej wielkoœci ponad 15 mln ton (tab. 5). Powodem tak istotnego wzrostu by³o uruchomienie wielu nowych zak³adów górniczych (drugie miejsce po Wielkopolsce, je eli chodzi o liczbê eksploatowanych z³ó ), przewa nie piasków (udzia³ piasku surowego i pospó³ki wyniós³ ok. 35%) oraz intensyfikacja wydobycia dla potrzeb produkcji wirów i mieszanek w pó³nocnej czêœci Mazowsza. Wskutek tego region ten w 2006 roku sta³o siê trzecim producentem wirów w Polsce, dziêki funkcjonowaniu takich przedsiêbiorców jak Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. (13% poda y w 2006 roku) oraz Lafarge Kruszywa Sp. z o.o. Na jednym z najwiêkszych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych w Polsce Rostki Borowce dzia³a kilku wielkich i du ych producentów kruszyw klasyfikowanych, m.in. Cemex Polska Sp. z o.o. (ponad 1 mln ton/rok), Polkrusz Sp. z o.o., KK Ostro³êka Sp. z o.o. i Agro-Krusz Sp. z o.o. Wzrost poda y piasków surowych i pospó³ki wi¹ e siê z inwestycjami drogowymi na Mazowszu: modernizacj¹ i przebudow¹ dróg ekspresowych S7 i S8 oraz innych. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam tak e PPH Piaskarz S.A. z Warszawy, PPHU Transkrusz, PPHU Techno- wir s.j., WKN Janusz Jeleñ, Budokrusz Sp. z o.o., M. M³ynarczyk z D¹browy, Krzysztof Jasiñski z Trablic oraz wirko Sp. z o.o. z Piaseczna. Dalszy rozwój inwestycji drogowych bêdzie skutkowa³ prawdopodobnie utrzymaniem poziomu wydobycia przy zmianie lokalizacji eksploatowanych z³ó regionu. Natomiast dla poda y wirów Mazowsze osi¹gnê³o apogeum oko³o 3 mln ton/rok i poziom ten mo e byæ utrzymany przez kilka najbli szych lat wobec bardzo du ego zapotrzebowania ze strony aglomeracji warszawskiej. Wydobycie kruszyw naturalnych w województwie podkarpackim mia³o woln¹ tendencjê wzrostow¹ w okresie , a w ostatnich latach fluktuuje wokó³ 4 mln ton/rok (tab. 5). Zdominowane jest ono przez Kruszgeo S.A. Rzeszów, na które przypada niemal 60% poda y tego regionu oraz niemal 90% produkcji wirów. Niewielk¹ konkurencj¹ jest kilku producentów œredniej wielkoœci jak Kopalnia Kruszywa Wysocko Brzeg, Murpol Zbigniew Muras, KPi J. Stró a oraz ZEKiWB Sp. z o.o. Nozdrzec. Podkarpacie posiada du y potencja³ zasobowy, gwarantuj¹cy istotny wzrost wydobycia i produkcji, który prawdopo-

18 366 dobnie uwidoczni siê po przesuniêciu inwestycji drogowych i budowlanych w kierunku wschodnim. Na Podlasiu wydobycie kruszyw piaskowo- wirowych, po stagnacji w latach , zaczê³o wzrastaæ i to bardzo wyraÿnie: w 2006 roku o ponad 2 mln ton (tab. 5 i 6). Powodem tego by³a znaczna intensyfikacja wydobycia w istniej¹cych ju kopalniach przez g³ównych producentów regionu; najwiêkszym s¹ Suwalskie KSM Sp. z o.o. dostarczaj¹ce 30% poda y (w latach poprzednich nawet do 50%). Od 2005 roku wydobycie prowadzi tam inny wielki producent Góra d e Kruszywa po przejêciu Bia³ostockich KSM (przypada na nie ok. 10%). Bardzo wa n¹ rolê w regionie odgrywa ZPK Kazimierz Rupiñski w ostatnich latach 16 20% poda y (tab. 5 i 6). Prócz wymienionych dzia³a tam jeszcze kilku œredniej wielkoœci prywatnych producentów: Zygmunt Chomicz, Polkrusz Zdzis³aw Wojno, ZWiS W. Lutostañski, Ryszard Gosk, Rados³aw Zieliñski, Lech Ambro ewski i wirownia Siemiatycze Sp. z o.o. Poda kruszyw z Podlasia wzroœnie w najbli szym czasie m.in. wskutek zwiêkszenia wydobycia przez Suwalskie KSM na z³o u Potasznia II do ponad 1 mln ton/rok, Góra d e Kruszywa na z³o ach Racewo i Zadworzany oraz uruchomieniu przez Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. eksploatacji z³o a Drahle-Kamionka. A zatem jest to kolejne województwo po dolnoœl¹skim i zachodniopomorskim, w którym wydobycie przekroczy istotnie 11 mln ton/rok. Województwo pomorskie nie nale y do najzasobniejszych w kruszywa naturalne regionów, jednak budowa autostrady A1 oraz wysokie zapotrzebowanie Trójmiasta na wiry i inne kruszywa klasyfikowane spowodowa³o, e wydobycie w latach wzros³o do ponad 7 mln ton/rok (tab. 5). Najwiêkszym producentem w regionie zosta³ Lafarge Kruszywa Sp. z o.o., dziêki uruchomieniu eksploatacji i przeróbki na wielk¹ skalê na z³o u Ostrowite. Zbli ony poziom wydobycia ma te PPH Polgravel Sp. z o.o. Gdañsk. Œredniej wielkoœci producentami s¹ tam Olsztyñskie KSM Sp. z o.o., PPU Kruszywo Sp. z o.o. Linia, PUH Nobas, Skanska O/Mieszanek Drogowych, ZEiPK Delów Sp. z o.o. oraz Kamal Bydgoszcz. Prawdopodobnie w najbli szych latach poziom wydobycia powróci tam do oko³o 5 mln ton/r wskutek zakoñczenia budowy autostrady A1 na tym terenie oraz skupienia siê du ych i œrednich producentów na pozyskiwaniu wirów. W województwie œwiêtokrzyskim pozyskuje siê najmniej kruszyw piaskowo- wirowych: 1,0 1,5 mln ton/r (tab. 5), i to wy³¹cznie piasków, co jest wynikiem budowy geologicznej regionu. Oko³o po³owa wydobycia piasków podlega prostemu wzbogacaniu, skutkuj¹c produkcj¹ piasków klasyfikowanych. Produkcja zdominowana jest przez kilku producentów œredniej wielkoœci, jak Kieleckie KSM S.A., PW Geomex Sp. z o.o. Kielce i ZWP Mosty Sp. z o.o. Chêciny. Reszta pochodzi od ma³ych producentów z niewielkich z³ó, przy czym czêœæ z nich eksploatuje 2 3 takie z³o a. Wydobycie kruszyw naturalnych na Górnym Œl¹sku, po skokowym wzroœcie w 2004 roku, wskutek pozyskania ponad 1,3 mln ton piasku ze z³o a Chech³o I dla potrzeb podbudowy autostrady A4 k. Gliwic, ponownie poziom ten osi¹gnê³o w 2006 roku. Za wzrost ten odpowiada rozwój wydobycia dla potrzeb produkcji wirów, mieszanek i innych klasyfikowanych produktów. Mo liwe to by³o m.in. dziêki zwiêkszeniu wydobycia przez

19 367 Góra d e Kruszywa, Utex-Terra Sp. z o.o. Eksploatacja skupiona jest w dolinie Odry k. Raciborza oraz jej dop³ywów. Najwiêkszym producentem jest PPKMiL Katowice SA. dostarczaj¹ce oko³o 1/3 poda y tego regionu. Œredniej wielkoœci producentami s¹ Las-Form Sp. z o.o., H. Klyta, HS Gola Orzesze, Dekbud S.J., Ceramot S.J., WPBP Wodzis³aw Œl¹ski, KZEK Kruszywo S.A. Kraków, PWGFG Sp. z o.o. i Dud-Toror S.J. dostarczaj¹cy wiry, mieszanki i piaski wzbogacone. W województwie warmiñsko-mazurskim, po spadku w latach , wydobycie gwa³townie wzros³o w 2006 roku o oko³o 2,5 mln ton (tab. 5). Zdominowane jest ono przez Olsztyñskie KSM Sp. z o.o., na które przypada ponad 50% poda y. Ze z³o a Kalbornia Mosznica pozyskano niemal 2 mln ton, a ze z³ó abi Róg i abiny ponad 1 mln ton/rok. Na terenie tego regionu dzia³a jeszcze paru producentów œredniej wielkoœci, wœród których na czo³o wybija siê PPK Dzia³dowo Sp. z o.o., a w dalszej kolejnoœci General wir Sp. z o.o., PRDI SA. M³awa, PPMD Kruszbet SA. Suwa³ki oraz Eco-Ter Sp. z o.o. Olsztyn. Region ten dysponuje du ym potencja³em zasobowym z³ó, zapewniaj¹cym dalszy rozwój wydobycia, który bêdzie korygowany jednak przez ostateczne granice obszarów Natura Wielkopolska charakteryzuje siê w ostatnich latach du ¹ zmiennoœci¹ wydobycia w przedziale 5,4 14,2 mln ton/rok (tab. 5), spowodowan¹ pozyskiwaniem g³ównie piasków dla potrzeb budowanej autostrady A2. Piaski surowe w rekordowych dla wydobyciach latach 2003 i 2005 stanowi³y odpowiednio 64 i 48%, a wraz z pospó³k¹ w 2005 roku 67%. Wystêpuje tu najwiêcej zagospodarowanych z³ó kruszyw piaskowo- wirowych 382 (taka sama iloœæ na Mazowszu), z których w 2006 roku by³o eksploatowanych a 231, najwiêcej w Polsce. Wydobycie zdominowanie jest przez Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. Poznañ, operuj¹ce wy³¹cznie na terenie regionu. W ostatnim roku na spó³kê tê przypada³o nieco ponad 37% poda y województwa (w rekordowych latach 2003 i 2005 odpowiednio 61 i 43%). Funkcjonuje tu jeszcze kilku œredniej wielkoœci producentów, m.in. Jastimpex Jastrowie, WPUH D¹browa (kilka eksploatowanych z³ó ), KKN D¹browa (kilka eksploatowanych z³ó ), WiS M. Staszak, wirownie K. Janik i Z. Kurkiewicz, wirkop S.J. Reszta pochodzi od ma³ych producentów eksploatuj¹cych niewielkie z³o a. Wydobycie kruszyw piaskowo- wirowych w województwie zachodniopomorskim w ostatnim piêcioleciu wykaza³o najwiêksz¹ dynamikê wzrostu w ca³ym kraju i w 2006 roku osi¹gnê³o niemal 12 mln ton (tab. 5). Mimo niezbyt dobrych jakoœciowo ze wzglêdu na wartoœæ punktu piaskowego z³ó, wydobycie nastawione jest na produkcjê wirów i mieszanek. Zdominowane jest przez dwie grupy: Szczeciñskie KSM S.A. (34%) i Szczepañski- -Danilewicz-Dura³ (35% w 2006 r.). Du ym producentem jest tam tak e Lafarge Kruszywa (Sêpólno). Œredniej wielkoœci producentami s¹ PH Wêglobud S.A. Szczecin, Torpom Sp. z o.o. Mokrzyca, Euroinsbud Sp. z o.o. Mosty, Jantra Sp. z o.o. Przec³aw, Bonitex Sp. z o.o. Che³m Górny, Polbeton Sp. z o.o. Ognica i Pol-Rek Sp. z o.o. Skotnica. Mali producenci nie maj¹ wiêkszego znaczenia.

20 Struktura asortymentowa produkcji kruszyw piaskowo- wirowych Na podstawie danych o wydobyciu oraz wartoœciach punktów piaskowych i stanie wyposa enia technicznego zak³adów, oszacowano wielkoœæ produkcji poszczególnych asortymentów kruszyw naturalnych z podzia³em na produkty nie wzbogacone: piasek surowy i pospó³kê oraz produkty wzbogacone: wiry, mieszanki klasyfikowane i piaski wzbogacone, a tak e produkty maj¹ce inne zastosowania, jak wirki i piaski filtracyjne, piaski podsadzkowe, niekiedy pozyskiwane ze z³ó kruszyw piaskowo- wirowych. Tak oszacowana produkcja ³¹czna po spadku o niemal 20 mln ton w latach , od 2003 roku wykazuje dynamiczny wzrost (Smakowski, Galos 2001; Galos, Smakowski 2007). W 2006 roku osi¹gnê³a ona po raz pierwszy w historii 110 mln ton (tab. 6). O tej wielkoœci decyduj¹ przede wszystkim piaski, wzbogacone i surowe, stanowi¹ce ³¹cznie niemal 50% produkcji. Na piaski surowe przypada 20% poda y, a s¹ one w oko³o 90% konsumowane przez drogownictwo jako podbudowa dróg. Z kolei piaski wzbogacone zu ywane s¹ tylko w 30 50% w stosunku do wykazywanej ich produkcji rocznej. Najwiêkszy problem z ich zagospodarowaniem maj¹ producenci z pó³nocnowschodniej oraz zachodniej i po³udniowo-zachodniej Polski, gdzie zbywane jest 10 20% ich produkcji, a reszta jest sk³adowana lub topiona w wyrobiskach. W podobnych celach w drogownictwie stosowane jest te oko³o 90% pozyskiwanej pospó³ki o bardzo zró nicowanej jakoœci (Galos, Smakowski 2007). Jej udzia³ w ³¹cznej produkcji osi¹gn¹³ w ostatnim okresie oko³o 8% (tab. 6) i prawdopodobnie bêdzie spada³ wskutek przesuwania siê frontu robót drogowych ku wschodowi, gdzie dominuj¹ z³o a piaskowe. Najwa niejszy produkt ze wzbogacania kruszyw naturalnych wiry frakcji 2 8, 8 16 lub 2 16 mm, stosowane niemal w ca³oœci do wytwarzania betonu towarowego i wyrobów z betonu, notuj¹ równie od 2003 roku wyraÿny wzrost produkcji, która w 2006 roku osi¹gnê³a niemal 26 mln ton (tab. 6), tj. oko³o 1/4 ³¹cznej produkcji kruszyw piaskowo- - wirowych. Najwiêkszych iloœci wirów dostarczaj¹ województwa dolnoœl¹skie i zachodniopomorskie, po ponad 3 mln ton w 2006 roku (tab. 6), gdzie ostatnio wybitnie zintensyfikowano wydobycie i produkcjê tych kruszyw, zw³aszcza ze strony du ych podmiotów, jak Tarmac Polska, Góra d e Kruszywa, Szczeciñskie KSM oraz grupê producentów Szczepañski-Danilewicz-Dura³. Produkcjê niemal 3 mln ton/roku wirów odnotowano tak e w województwie mazowieckim (kilku producentów ze z³o a Rostki-Borowce w rejonie Ostro³êki, Olsztyñskie KSM i Lafarge Kruszywa). Natomiast produkcjê ponad 2 mln ton/rok notuje siê w województwie ma³opolskim (Kruszgeo Rzeszów, Krakowskie ZEK i kilku mniejszych), podlaskim (Suwalskie KSM, Góra d e Kruszywa po przejêciu Bia³ostockich KSM), warmiñsko-mazurskim (g³ównie Olsztyñskie KSM). Ponad 1 mln ton/r wirów dostarczaj¹ producenci z Opolszczyzny (Góra d e Kruszywa i JD Trade Opole), Pomorza (Polgravel, Lafarge, Olsztyñskie KSM) i Górnego Œl¹ska (Góra d e Kruszywa, PKMiL Katowice i inni). wirów nie pozyskuje siê w ogóle w województwie œwiêtokrzyskim, a minimalne iloœci w lubelskim, choæ i tu w ostatnim roku nast¹pi³ niemal trzykrotny wzrost dziêki dzia³aniom Lubelskich KSM.

21 369 Produkcja mieszanek klasyfikowanych 0 16 i 0 31 mm, które s¹ stosowane w ró nych celach, m.in. do betonów, podbudów dróg, wa³ów przeciwpowodziowych, w latach i w 2006 roku utrzymywa³a siê na zbli onym poziomie oko³o 20 mln ton/rok (tab. 6). W pierwszych latach XXI w. stosowane by³y g³ównie jako substytuty dro szych wirów do produkcji betonów, natomiast w ostatnich latach przewa nie do innych celów. Liderami w produkcji tych mieszanek s¹ województwa dolnoœl¹skie i mazowieckie po oko³o 2,5 mln ton/rok w 2006 roku Ich produkcjê w iloœci ponad 1 mln ton/rok wykazuj¹ województwa lubuskie (niemal trzykrotny wzrost w ostatnim roku), ³ódzkie, ma³opolskie, podkarpackie, podlaskie, pomorskie, warmiñsko-mazurskie, wielkopolskie i zachodniopomorskie (tab. 6). Ich produkcja podyktowana jest jakoœci¹ eksploatowanych z³ó, chêci¹ lepszego wykorzystania zasobów z³o a, gdy punkt piaskowy wynosi powy ej 65% oraz zapotrzebowaniem odbiorców, m.in. do produkcji betonów marki B15 i s³abszych. 4. G³ówni producenci kruszyw piaskowo- wirowych i ich pozycja rynkowa Najwiêkszymi producentami naturalnych kruszyw piaskowo- wirowych s¹ polskie oddzia³y miêdzynarodowych koncernów cementowo-kruszywowo-betonowych, jak CRH, Heidelberger, Lafarge, Tarmac, Cemex (tab. 7). Konkuruje z nimi polski kapita³; Kruszgeo S.A. Rzeszów, Kruszgeo Wielkopolskie Kopalnie Sp. z o.o. Szczeciñskie KSM S.A., producenci Szczepañski-Danilewicz-Dura³, PPKMiL S.A. Katowice, Krakowskie ZEK S.A. Kraków, Lubelskie KSM Sp. z o.o. i inni (tab. 7), dostarczaj¹c ³¹cznie niemal 45% wydobycia oraz ponad 50% wirów klasyfikowanych (Galos, Smakowski 2007). Konkurencja na rynku krajowym dotyczy w praktyce 16 najwiêkszych producentów, zaliczanych do wielkich ze wzglêdu na pozyskiwanie ponad 1 mln ton/rok kruszyw. Najwiêkszym poœród nich s¹ Olsztyñskie KSM Sp. z o.o. (tab. 7), na które w 2006 roku przypada³o ponad 7% produkcji krajowej. Operuj¹ one na terenie województwa warmiñsko- -mazurskiego, pomorskiego i mazowieckiego, a od 2008 roku tak e podlaskiego i zachodniopomorskiego. W latach spó³ka eksploatowa³a ³¹cznie 22 z³o a, przy czym na 11 zakoñczono ju eksploatacjê. Podstawowa baza zlokalizowana jest w województwie warmiñsko-mazurskim, gdzie funkcjonuj¹ 3 najwiêksze kopalnie Kalbornia-Mosznica, abi Róg i abiny. Na te trzy zak³ady przypada³o niemal 60% produkcji. Siln¹ konkurencj¹ dla Olsztyñskich KSM na rynku krajowym s¹ Grupa Góra d e i Grupa Tarmac Polska, na które przypada po ponad 6% pozyskiwanych w Polsce kruszyw piaskowo- wirowych. Grupa Góra d e wzmocni³a sw¹ pozycjê w 2005 roku po przejêciu Bia³ostockich KSM i uruchomieniu nowej kopalni na z³o u Ruda w Œl¹skiem. Dziêki temu jej zak³ady dzia³aj¹ w województwie lubuskim, dolnoœl¹skim, opolskim (tradycyjne regiony funkcjonowania tej Grupy) oraz œl¹skim i podlaskim. W latach zak³ady te bazowa³y na 21 z³o ach, a eksploatacjê zakoñczono na 8. W stosunku do lidera rynku, Grupa Góra d e jest konkurencyjna w zakresie wielkoœci bazy zasobowej (ponad czterokrotnie wiêksze zasoby przemys³owe oraz niemal piêciokrotnie wiêksze zasoby bilansowe). Kon-