Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem (przykład Marty Guśniowskiej)

Transkrypt

1 BIBLIOTEKARZ PODLASKI 2016/2 (XXXIII) ISSN Uniwersalia Halina Waszkiel Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem (przykład Marty Guśniowskiej) Dramaturgia dla dzieci i młodzieży, choć w ostatnich latach może się poszczycić imponującymi osiągnięciami, wciąż napotyka na poważne problemy blokujące zarówno rozwój jej samej, jak i postępy w badaniach naukowych, skalę popularyzacji i obecność w świadomości odbiorców (zwłaszcza rodziców i nauczycieli). Pierwszy problem, to postawa wydawnictw specjalizujących się w drukowaniu jakże licznych książek dla młodych odbiorców, często w zachwycającej szacie graficznej (choć też nie brakuje kiczu!). Wśród przebogatej oferty trudno jednak znaleźć publikacje sztuk teatralnych. Najwyraźniej spośród trzech głównych rodzajów literackich, uznaniem cieszy się epika i liryka, zaś dramat publikowany jest niezwykle rzadko lub wcale. Zdesperowani autorzy posuwają się do przerabiania swych sztuk na opowiadania, by zyskać zainteresowanie wydawnictw tak np. postąpiła uznana pisarka dla dzieci, Liliana Bardijewska, przygotowując epickie wersje swoich sztuk: Bajka o Kapciuszku, czyli jak to z wdzięcznością było, Moje nie moje czy Zielony wędrowiec 1. Wówczas wydawnictwa potrafią zadbać i o atrakcyjne ilustracje, i o promocję, i spotkania z autorem. Niekiedy zdarza się, że na inicjatywę wydawniczą zdobywają się inne podmioty, jak na przykład Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w To- 1 Wydania: Zielony wędrowiec, Agencja Edytorska Ezop, Warszawa 2001; Bajka o Kapciuszku, czyli jak to z wdzięcznością było, Wydawnictwo Mila, Poznań 2008; Moje nie moje, Agencja Edytorska Ezop, Warszawa

2 Uniwersalia Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem runiu, który wydał w roku 2007 tomik tejże Liliany Bardijewskiej pt. Za ósmą górą i inne sztuki dla dzieci i młodzieży, obejmujący dziewięć sztuk autorki ale już bez ilustracji, skromnie. Cenną praktyką bywa publikowanie tekstów sztuk w programach teatralnych np. O smoku Grubeloku Edmunda Wojnarowskiego (2013) oraz Krawiec Niteczka Zbigniewa Głowackiego na motywach baśni Kornela Makuszyńskiego (2014) oba opublikowane przez Śląski Teatr Lalki i Aktora w Katowicach, czy też Skarpety i papiloty Julii Holewińskiej opublikowane przez Wrocławski Teatr Lalek (2013). Szczególne zasługi ma w tym względzie Białostocki Teatr Lalek, który wydał nie tylko kilka sztuk dotyczących wprost własnego repertuaru (jak np. sztuki Marty Guśniowskiej dla najmłodszych widzów: Pan Brzuchatek, 2010 oraz Misiaczek, 2011), ale także trzy oryginalnie wydane publikacje prezentujące wybitnych dramatopisarzy dawnych i współczesnych: Marty Guśniowskiej Baśnie (sztuki dla teatru lalek) (BTL 2008), Jana Wilkowskiego Miś Tymoteusz. Sześć sztuk dla teatru lalek (BTL 2009) oraz Jana Ośnicy Złoty klucz i inne sztuki dla teatru lalek (BTL 2010). Sporadycznie sztuki dla dzieci i młodzieży pojawiają się w miesięczniku Dialog (na przykład Białe baloniki Magdy Fertacz 2010, nr 3; Wnyk Roberta Jarosza 2011, nr 2; Ony Marty Guśniowskiej 2013, nr 7-8; Dziób w dziób Maliny Prześlugi 2013, nr 7-8). Głównym periodykiem specjalizującym się w sztukach dla młodych odbiorców są Nowe Sztuki dla Dzieci i Młodzieży wydawane od 1992 roku przez Centrum Sztuki Dziecka (CSD) w Poznaniu. Kolejne zeszyty (a wyszło ich dotychczas 39) publikują między innymi teksty nagradzane w corocznym (od 1986 roku) Konkursie na Sztukę Teatralną dla Dzieci i Młodzieży, organizowanym przez CSD. A jednak to wszystko mało. Dramatopisarze tworzący z myślą o młodym odbiorcy mają minimalne szanse na to, by zobaczyć swoje sztuki w druku. Pozostaje im rozsyłanie tekstów po teatrach oraz umieszczanie swoich sztuk w całości bądź w postaci streszczeń na własnych stronach internetowych. Cennym źródłem informacji jest też Internetowy Katalog Współczesnych Sztuk dla Dzieci i Młodzieży: publikujący streszczenia i opisy. Drugi poważny problem, to słaba obecność dramaturgii dla dzieci i młodzieży zarówno w refleksji dramatologicznej (skupionej z zasady na sztukach dla dorosłych), jak i w refleksji badaczy literatury dla dzieci i młodzieży, którzy z kolei z reguły omijają dramat. Dochodzi nawet do takich kuriozów, jak nieobecność biogramów tak wybitnych autorów, jak Jan Wilkowski oraz 30

3 Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem Jan Ośnica w skądinąd znakomicie opracowanym słowniku biobibliograficznym Współcześni polscy pisarze i badacze literatury 2, opracowanym przez naukowców z Instytutu Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk. Jeśli ktoś z autorów oprócz dramatów pisał wiersze czy opowiadania dla dzieci, jak np. Maria Kownacka, Kazimiera Jeżewska, Ewa Szelburg-Zarembina, Józef Ratajczak i inni, to ma swoje hasło w owym słowniku, z informacjami również o sztukach teatralnych, a nawet miejscu i dacie prapremier, ale jeśli pisarz uprawiał jedynie dramaturgię, wówczas w ogóle go w Słowniku nie uwzględniono. Warto zaznaczyć, że choć gusty teatralne bywają różne, to jednak autor, który swoją wypowiedź literacką ubiera w kształt dramatu, automatycznie odwołuje się do jakiejś wyobrażonej przez siebie sceny pisze dla teatru. Ten fakt nie jest obojętny ani dla przyjętej konwencji językowej, ani dla kształtowania postaci, ani dla wykreowanego świata przedstawionego. Współczesny teatr postdramatyczny obchodzi się z tekstem literackim z dużą swobodą, korzysta z cytatów, powtórek i kolaży literackich, żongluje znanymi motywami. W przypadku przedstawień dla dzieci najbardziej wyraziście widać ów proces w nieustannym przetwarzaniu i odmienianiu tradycyjnych motywów baśniowych w nowych wersjach baśni o Czerwonym Kapturku, Śpiącej Królewnie czy Kopciuszku. Ale zjawisko dotyczy także adaptacji całej klasycznej literatury dla dzieci Piotrusia Pana, Alicji w Krainie Czarów, Pippi Langstrumpf, Muminków itp. itd. A jednak pojawia się wiele opracowań poświęconych literaturze dla dzieci i młodzieży (na przykład przemianom klasycznych wątków baśniowych), w których zupełnie nie uwzględnia się repertuaru teatrów grających dla młodych widzów oraz dramatów i scenariuszy stanowiących bazę konkretnych przedstawień. Perspektywa wyłącznie literaturoznawcza w odniesieniu do dramatu jest niewystarczająca. Wspomniałam o licznych adaptacjach klasyki baśniowej oraz teatralnych przetworzeniach liryki i epiki dla dzieci i młodzieży, ale teraz chciałabym się skupić na utworach oryginalnych i dramatopisarzach tworzących wyłącznie lub częściowo dla młodych odbiorców. Lista zasłużonych dramatopisarzy starszego pokolenia jest dość długa i obejmuje m.in. takie nazwiska, jak Maria Kownacka, Hanna Januszewska, Kazimiera Jeżewska, Lucyna Krzemieniecka, Ewa Szelburg-Zarembina, Anna Świrszczyńska, Edmund Wojnarowski, Zbigniew Wojciechowski, Jan Wilkowski, Jan Ośnica, Uniwersalia 2 Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, przygotowany w Instytucie Badań Literackich PAN, wyd. WSiP, t. 1-10, Warszawa

4 Uniwersalia Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem Natalia Gołębska, Zbigniew Poprawski, Joanna Kulmowa. Do nich dołączali kolejni twórcy Krystyna Miłobędzka, Bogusław Kierc, Żywia Karasińska- Fluks, Maciej Wojtyszko, Jerzy Rochowiak, Anna Onichimowska, Krystyna Chołoniewska, Liliana Bardijewska, Izabela Degórska, Krystyna Jakóbczyk, Tadeusz Słobodzianek, Piotr Tomaszuk, a wreszcie jeszcze młodsi: Monika Milewska, Piotr Bulak, Piotr Rowicki, Magda Fertacz, Marta Guśniowska, Michał Walczak, Robert Jarosz, Malina Prześluga, Maria Wojtyszko, Aneta Wróbel i inni 3. Ich dorobek wyznacza wysoki poziom współczesnej dramaturgii dla młodych widzów. Część z wymienionych autorów kieruje swoje sztuki głównie do młodzieży i podejmuje tematy trudne, dyskusyjne, kontrowersyjne. Wystarczy wymienić takie przykłady jak Szczurzysyn Roberta Jarosza (rzecz o nienawiści), Sam, czyli przygotowanie do życia w rodzinie Marii Wojtyszko (temat rozwodu rodziców), Stopklatka Maliny Prześlugi (o chłopcu sparaliżowanym po skoku do wody), Dupak Piotra Bulaka (o przemocy podwórkowej), Homuś Stacha Szulista (o chłopcu molestowanym seksualnie przez księdza), Nie musisz mnie kochać Krystyny Chołoniewskiej (o psychicznej przemocy w rodzinie). Większość sztuk tego typu można by nazwać interwencyjnymi. Zazwyczaj pomyślane są jako teksty dla tradycyjnego teatru aktorskiego, z wyrazistymi postaciami, niezbyt rozbudowaną obsadą i skromną oprawą sceniczną. Inną grupę stanowią sztuki wyraźnie adresowane do teatru lalek, sugerujące inne środki teatralnego wyrazu niż sceniczny realizm, szukające metafor, animowanych form, plastyki w ruchu języka innego niż opowieść z życia wzięta. I tak, dla przykładu, problem osamotnienia dziecka i nieobecności zapracowanych rodziców podejmuje Ostatni tatuś Michała Walczaka, ale transponuje temat na kształt baśni o dziewczynce poszukującej ojca, którego porwała zła czarownica. Bohaterce pomagają miś o imieniu Azor i lalka Barbie. Wszyscy razem wędrują przez nocne miasto, spotykając postacie tak osobliwe, jak Bardzo Mądra Książka, Siwy Tramwaj czy Gadająca Kałuża. W sztuce Piotra Rowickiego o sensie wolności, pt. Bajka o psie, który zerwał się z łańcucha, występuje m.in. psia Buda Ada i łańcuch Pan Rdzewiński. Najbliższym przyjacielem Piotrusia i jego najważniejszym rozmówcą w sztuce Białe baloniki Magdy Fertacz jest Skarpetka Taty, uratowana przez chłopca z kosza na śmieci, gdy rozżalona Mama wyrzucała 3 Więcej na ten temat zob.: H. Waszkiel, Dramaturgia polskiego teatru lalek, Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie, Warszawa

5 Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem rzeczy należące do niewiernego męża. We Wnyku Roberta Jarosza chłopiec, który uciekł z domu po kłótni z ojcem, traci poczucie tożsamości i zamienia się w psa. Dziób w dziób Maliny Prześlugi błyskotliwie przedstawia zasady kierujące życiem zamkniętych społeczności, wrogich wszelkim innym i kultywujących własne mity, na przykładzie grupy Gołębi, do których usiłuje dołączyć mały Wróbel. Inna sztuka tej samej autorki Bleee pokazuje wartość istot odrzuconych, nieakceptowanych, ułomnych czy brzydkich, osadzając akcję w przytulisku dla wypędzonych, wśród których jest pająk bez nóg, osa bez żądła czy zakompleksiona poczwarka motyla. Postaciami mogą być nawet zniekształcone słowa, jak w sztuce Prześlugi Chodź na słówko, w której: Kula (która miała być Kurą) oraz Toperz (odmiana Nietoperza) prowadzą znakomite dialogi o języku. Sztuka teatru obejmuje poza słowami (czyli literaturą) inne środki wyrazu: scenografię, muzykę, kostiumy, ruch sceniczny, ostatnio także multimedia, a nade wszystko aktorstwo (czy to jawne, czy ukryte). Dzięki temu ma szczególne możliwości mówienia nie wprost i przekazywania myśli przy pomocy pozasłownych środków wyrazu. Szczególnie teatr lalek, rozumiany szeroko jako teatr, w którym obok lub zamiast widzialnego aktora występują ożywione formy daje ogromne możliwości kształtowania wyobraźni widza, rozwijania wrażliwości poetyckiej, umiejętności odczytywania metafor. Znakomitych przykładów takiego myślenia o teatrze dla dzieci i młodzieży dostarcza dramatopisarstwo Marty Guśniowskiej jednej z najpopularniejszych, nagradzanych i najczęściej granych we współczesnym teatrze lalek polskich autorek. Jej sztuki mają wiele pięter i bywają równie atrakcyjne dla dzieci, jak i dla dorosłych. Marta Guśniowska ma wyjątkową wyobraźnię teatralną pisząc, widzi swoich osobliwych bohaterów na scenie, działających, budujących przekaz nie tylko przy pomocy wypowiadanych słów, ale poprzez sceniczne działanie, gest, mimikę, ruch, kostium, klimat stworzony przez scenografię i muzykę. Wśród postaci scenicznych czasem pojawiają się ludzie (Narrator w A niech to Gęś kopnie!, Kłusownik w Pod-Grzybku, Lalkarz w Lisie), ale znacznie częściej zwierzęta (m.in. Zebra, Pingwin i Mysz w Czarno na białym, Pchła w Kaszalocie, Komar w Nońku, Wilk, Pajęczyca i Zajączek w Smacznego, proszę Wilka!, Bocian, Kot, Motyl w Urodzinach w Nigdylandii, czy różnorodna fauna lądowa w Psiakościu oraz morska w sztuce O pięknej Delfinie, Rekinie i innych ). Sporo pojawia się typowo baśniowych księżniczek, smoków i rycerzy, ale zazwyczaj odmienionych tak np. Królewna Pięknotka ze sztuki O Pryszczycerzu Uniwersalia 33

6 Uniwersalia Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem i królewnie Pięknotce specjalnie prosi Wiedźmiłę ( miłą wiedźmę!) o przyprawienie szkaradnego nosa, by kandydaci do jej ręki dostrzegli zalety charakteru, a nie tylko urodę; bohater Rycerza bez konia jest zakompleksionym rycerzem niepełnym ; a tytułowy Sir Camembert rycerzem tchórzliwym, choć kreującym się na bohatera. Postacie w sztukach Guśniowskiej zaskakują widzów i uświadamiają im nietrafność automatycznych sądów (np. Vlad Wampirkowski co prawda jest wampirem, ale słabym i niedzisiejszym, znacznie mniej groźnym od krwiopijcy Developera). Szczególnie ciekawą grupę stanowią sztuki Marty Guśniowskiej wprowadzające widzów w świat absurdu lub zabawy czysto teatralnej. Tak np. bohater Kaszalota to stworek, który dopiero usiłuje się dowiedzieć, kim jest, szukając tożsamości m.in. w świecie słów ( kaszalot wieloryb, kaszalot istota wypchana kaszą). Z kolei Noniek ze sztuki o takim samym tytule, to istota mówiąca ciągle no, nie, a trafiająca do tak dziwnych istot, jak urzędnicy: Nadrzędnik, Podrzędnik i Zrzędnik. Ciekawe i zabawne przygody osobliwych bohaterów stanowią wystarczającą atrakcję dla młodych widzów, zarazem jednak podejmowane są w sztukach Guśniowskiej problemy wielkiej wagi. W sztuce Pod-Grzybek mały Lisek musi poradzić sobie ze śmiercią Starego Lisa. Sztuki A niech to Gęś kopnie! oraz Sens życia, Żyrafa, Aniołek i stołek przynoszą przygodowe transpozycje filozoficznego pytania o sens życia oraz o to, jak go znaleźć, czy każde życie ma taki sam sens i czy można się z kimś własnym sensem podzielić. Urodziny w Nigdylandii z wielką delikatnością podejmują tematykę aborcji, bowiem główny bohater, Kotek, nudzi się w niebie i bardzo tęskni do chwili, gdy wreszcie przyjdzie z ziemi zamówienie na niego. Kiedy wreszcie upragniona chwila nadchodzi, wyrusza w drogę, niesiony przez Bociana, lecz jednak zostaje zawrócony z drogi, bo niedoszła kotka-mamusia zmieniła zdanie. W końcu bohater trafia do rodziny zastępczej licznej mysiej familii w której znajduje miłość i ciepło, mimo początkowych problemów powodowanych zadawnionymi konfliktami mysio-kocimi. Przykłady można mnożyć, ale koniecznie trzeba jeszcze wymienić jedną z najlepszych sztuk Marty Guśniowskiej, zatytułowaną Ony. Gdyby odrzeć sztukę z metaforycznej klamry, to zobaczylibyśmy tragiczny los chłopca, porzuconego przez ojca, osieroconego przez matkę i trafiającego kolejno do stryja-alkoholika oraz do domu dziecka. A jednak ta historia jest opowiedziana zupełnie inaczej. Tytułowy chłopiec Ony jest po części narratorem własnych dziejów, opowiadanych językiem baśni i innych książek dla dzieci. W jego wyobraźni ojciec, który zniknął, to wspaniały pirat żeglujący 34

7 Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem po dalekich oceanach, mama w szpitalu to królowa obsługiwana przez liczną służbę w bieli, stryj to czarodziej warzący w piwnicy tajemnicze eliksiry. Całe, niełatwe życie, od dzieciństwa aż do śmierci, opowiedziane w ten sposób zmienia się w baśń, pełną przygód i niezwykłych zwrotów akcji. Poczucie humoru, optymizm i serdeczne spojrzenie na wszelkie istoty (ludzkie, zwierzęce i bajkowe), a także szczególna wrażliwość na język, stylizacje, wieloznaczności słów i utartych zwrotów, sprawiają, że sztuki Marty Guśniowskiej stanowią zarówno znakomitą lekturę, jak i cenny materiał dla teatru. Niemniej pełnię osiągają właśnie na scenie, i to scenie lalkowej. Dla autorki tej teatr jest miejscem magicznym i dobrze jest czytać jej sztuki jako teksty dla teatru. Ona sama stwierdziła w jednym z wywiadów: Cała sprawa zaczęła się tak naprawdę nie od samego pisania, ale od wielkiej, romantycznej miłości do teatru lalek. Bo teatr lalek to teatr niezwykły magiczny, głęboki, dający nieskończone możliwości 4. Choć utwory Marty Guśniowskiej wystawiane są często w różnych teatrach w Polsce i za granicą, to jednak wciąż odczuwała ona tęsknotę za tym, by zobaczyć własną sztukę zagraną dokładnie tak, jak widziała ją w wyobraźni, pisząc. Szczególnie zależało jej na takim, a nie innym kształcie lalek, sposobie ich animacji, komizmie wynikającym z działań ożywionych form, a nie aktorów w żywym planie, który to styl dominuje na scenach. Dlatego pokusiła się o samodzielne wyreżyserowanie własnej sztuki A niech to Gęś kopnie! co umożliwił jej Teatr Animacji w Poznaniu. Sukces przeszedł najśmielsze oczekiwania przedstawienie poznańskie zebrało entuzjastyczne recenzje, jest zapraszane na różne festiwale i zbiera liczne nagrody. Utwory Marty Guśniowskiej, a także inne współczesne sztuki dla dzieci i młodzieży, wyraźnie wskazują, że dramat jest gatunkiem granicznym, plasującym się na styku literatury i teatru. Należy do obu tych światów już w zamyśle autorskim. Analiza tekstu sztuki pozwala wyczytać, jaki teatr autor zna i lubi, dla jakiego teatru pisze, na ile dostosowuje się do wyobrażonego modelu tradycyjnego, a na ile inspiruje teatr do nowatorstwa poprzez stawianie nowych wyzwań i zadań inscenizacyjnych. I żaden poważny badacz literatury, także dziecięcej, w odniesieniu do dramatu nie powinien tego kontekstu pomijać. Uniwersalia 4 Wybrałam lalki z Martą Guśniowską rozmawia Halina Waszkiel, Teatr 2015, nr 9, s

8 Uniwersalia Halina Waszkiel, Współczesna dramaturgia dla dzieci i młodzieży między literaturą a teatrem Bibliografia: Bardijewska L., Za ósmą górą i inne sztuki dla dzieci i młodzieży, Toruń Guśniowska M., Baśnie (sztuki dla teatru lalek), Białystok Ośnica J., Złoty klucz i inne sztuki dla teatru lalek, Białystok Świerkosz M., Performatywna moc czytania literatury. Baśnie, lęk i magiczne zaklęcia, [w:] Sztuka dla dziecka jako forma komunikacji społecznej, red. G. Leszczyński, t. 1, Poznań Waszkiel H., Dramaturgia polskiego teatru lalek, Warszawa Wilkowski J., Miś Tymoteusz. Sześć sztuk dla teatru lalek, Białystok Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 1-10, Warszawa Wybrałam lalki z Martą Guśniowską rozmawia Halina Waszkiel, Teatr 2015, nr 9. Halina Waszkiel Akademia Teatralna im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie THE CONTEMPORARY DRAMATURGY FOR CHILDREN AND YOUTH BETWEEN LITERATURE AND THEATRE (WITH THE USE OF AN EXAMPLE: MARTA GUŚNIOWSKA) Polish contemporary dramaturgy for children and youth develops recently quite good. There are two problems, however. First: lack of the publications publishers prefer to edit poems and novels for children, not dramas. Second: absence of dramaturgy for children and youth at theatre studies, which are usually devoted to the dramaturgy for adults. On the other hand, scientists who study the literature for children and youth, usually pass over the dramaturgy at their researches. One of the best space to stage dramas for children and youth is puppet theatre. Between others, Marta Guśniowska is one of the best authors writing for such kind of the theatre. The analysis of some of her plays are the examples of puppet dramatology modern science concerning puppet drama as one of the key elements of the theatre. Key words: puppet theatre, dramaturgy for children and youth, books for children, dramatology, drama as a text for theatre 36