ZARYS ETYKI SZCZEGÓ OWEJ

Transkrypt

1 KS. TADEUSZ ŒLIPKO SJ ZARYS ETYKI SZCZEGÓ OWEJ Tom 1 Etyka osobowa Wydanie III Wydawnictwo WAM Kraków 2009

2 SPIS TREŒCI PRZEDMOWA 17 WPROWADZENIE 1. Potrzeba uœciœlenia terminu etyka szczegó³owa Uœciœlenie terminu etyka szczegó³owa Teoretyczna ranga etyki szczegó³owej Najogólniejsza klasyfikacja podstawowych kategorii ludzkiego dzia³ania 25 TRAKTAT O RELIGIJNOŒCI DZIA I NORMY REGULUJ CE STOSUNEK OSOBY WZGLÊDEM BOGA Geneza i sformu³owanie problematyki oraz najwa niejsze stanowiska Podstawowe fakty Filozoficzny opis postawy religijnej i ateistycznej 36 a. Postawa religijna 36 b. Postawa ateistyczna Rozwój i klasyfikacja pogl¹dów 40 a. Przegl¹d stanowisk 40 b. Klasyfikacja stanowisk 41 Postawa religijna jako obowi¹zek moralny Nawi¹zanie Analiza postawy religijnej 43

3 6 Spis treœci 3. Pojêcia 45 a. Religia 45 b. Magia 46 c. Religijnoœæ Za³o enia metodologiczne Moralny imperatyw zajêcia przez cz³owieka postawy religijnej 48 I Moralny obowi¹zek uznania prawdziwej religii Donios³oœæ zagadnienia Przes³anki zagadnienia 53 a. Zasada poznawalnoœci Boga 53 b. Sens terminu prawdziwe poznanie Boga 53 c. Ogólnonormatywny i podmiotowy aspekt postawy religijnej 53 d. Religie naturalne i objawione Religie naturalne Religie objawione Elementy duchowej treœci postawy religijnej 55 a. Uwielbienie (adoracja) i ofiara, ekspiacja 56 b. Modlitwa 57 c. Œlub i przysiêga 58 d. Formy moralnego z³a w zakresie religijnoœci 58 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Postawa religijna a pewnoœæ istnienia Boga Religia a moralnoœæ 60 a. Rozwój pogl¹dów 60 b. Pytania 61 c. Odpowiedzi 61 V Ateizm w œwietle etyki Nawi¹zanie Filozoficzna analiza postawy ateistycznej Pojêcie postawy ateistycznej Ocena ateistycznej postawy yciowej w œwietle obiektywnych kryteriów moralnych Przes³anki do sformu³owania moralnej oceny postawy ateistycznej w aspekcie podmiotowym Ocena postawy ateistycznej w aspekcie podmiotowym Problem ateizmu postulatywnego 72

4 Spis treœci 7 DZIA II OSOBA LUDZKA JAKO PODMIOT UPRAWNIEÑ I OBOWI ZKÓW WZGLÊDEM SAMEJ SIEBIE Aksjologiczny status uprawnieñ i obowi¹zków osoby wzglêdem samej siebie Interpretacja socjologistyczna Kierunki personalistyczne Intraosobowy czy ekstraosobowy charakter praw i obowi¹zków osoby wzglêdem siebie Najwa niejsze kategorie praw i obowi¹zków osoby wzglêdem samej siebie 80 TRAKTAT I. PRAWA I OBOWI ZKI OSOBY WZGLÊDEM SIEBIE JAKO CA OŒCI Geneza problemu samobójstwa, jego istotny sens oraz najwa niejsze stanowiska Samobójstwo jako fakt Filozoficzny opis aktu samobójstwa Historia problemu i jego typowe rozwi¹zania 87 a. Rozwój pogl¹dów 87 b. Klasyfikacja pogl¹dów 88 Moralne z³o samobójstwa bezpoœredniego i poœredniego, warunkowa dopuszczalnoœæ wystawienia ycia na pewn¹ œmieræ oraz nara enia siê na niebezpieczeñstwo œmierci Ogólne za³o enia analizy aktów samobójczych Analiza aktów samobójczych Podstawowe pojêcia 96 a. Samobójstwo bezpoœrednie 96 b. Samobójstwo poœrednie 96 c. Wystawienie ycia na pewn¹ œmieræ 97 d. Nara enie ycia na œmieræ prawdopodobn¹ Uzasadnienie tezy o absolutnym z³u i zakazie samobójstwa bezpoœredniego 98 a. Teza 98 b. Przes³anki uzasadnienia 99 c. Uzasadnienie 99

5 8 Spis treœci 5. Moralna kwalifikacja samobójstwa poœredniego, wystawienia ycia na pewn¹ œmieræ i nara enia siê na œmieræ 103 a. Samobójstwo poœrednie 103 b. Wystawienie ycia na niechybn¹ œmieræ 103 c. Nara enie ycia na niebezpieczeñstwo œmierci Krytyka argumentu tradycyjnego tomizmu oraz etyki relatywistycznej 105 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Przypadki nietypowej struktury aktów samobójczych 107 a. Strajk g³odowy 107 b. Przymusowa rezygnacja ze œrodków do ycia 108 c. Œmieræ zastêpcza 2. Samobójstwo z poœwiêcenia a mi³oœæ ofiarna Eutanazja samobójcza 111 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Sport w œwietle etyki Ascetyzm moralno-religijny 113 TRAKTAT II. PRAWA I OBOWI ZKI CZ OWIEKA WZGLÊDEM SWOJEGO CIA A Geneza problemu pijañstwa, jego istotny sens i historyczny rozwój Pijañstwo jako fakt Filozoficzny opis aktów u ycia alkoholu Rozwój pogl¹dów i typowe rozwi¹zania 121 a. Historia problemu 121 b. Klasyfikacja pogl¹dów 123 Moralne z³o aktów opilstwa (upicia siê) zupe³nego i czêœciowego oraz na³ogu pijañstwa Analiza zjawiska u ycia alkoholu Podstawowe pojêcia 128 a. Opilstwo (upicie siê) zupe³ne 129 b. Opilstwo (upicie siê) niezupe³ne 130 c. Pijañstwo, czyli na³óg opilstwa 130 d. Konsumpcyjne u ywanie alkoholu Moralne kwalifikacje poszczególnych aktów u ywania alkoholu i ich uzasadnienie 131

6 Spis treœci 9 a. Wewnêtrzne z³o moralne opilstwa zupe³nego i niezupe³nego 131 b. Moralne z³o na³ogu pijañstwa 135 c. Moralna dopuszczalnoœæ konsumpcyjnego u ywania alkoholu Problem alkoholizmu Pochwa³a trzeÿwoœci i drogi do jej realizowania 138 ZAGADNIENIA DODATKOWE Narkomania jako problem etyczny 140 a. Aktualnoœæ problemu 140 b. Dzia³ania narkotyzuj¹ce 141 c. Podstawowe pojêcia 141 d. Kwalifikacja moralna dzia³añ narkotyzuj¹cych 144 e. Moralna kwalifikacja narkomanii 146 TRAKTAT III. PRAWA I OBOWI ZKI OSOBY W SFERZE YCIA DUCHOWEGO Geneza problemu wolnoœci sumienia i nauki, jego wstêpne sformu³owanie i historyczny rozwój Ustalenie faktu Filozoficzny opis prze ycia wolnoœci sumienia i nauki Historia problemu 154 a. Rozwój pogl¹dów 154 b. Klasyfikacja pogl¹dów Okreœlenie stanowiska i porz¹dek rozwa añ 161 Wolnoœæ sumienia naturalnym, ale ograniczonym uprawnieniem moralnym osoby Wstêpne uwagi metodologiczne Analiza zjawiska wolnoœci sumienia Pojêcie wolnoœci sumienia Wolnoœæ sumienia naturalnym uprawnieniem osoby Wolnoœæ sumienia ograniczonym uprawnieniem osoby 171 a. Ograniczenia zewnêtrzne (ewidentne) 171 b. Ograniczenia wewnêtrzne (kontrowersyjne) Wolnoœæ sumienia a autorytet 176 a. Problem 176 b. Obrona autorytetu 176 c. Granice autorytetu 177

7 10 Spis treœci 7. Krytyczna ocena rozwi¹zañ nieadekwatnych 178 a. Liberalna koncepcja wolnoœci sumienia 178 b. Liberalizuj¹ce stanowisko teologów katolickich 179 c. Pogl¹d L. JANSSENSA 179 I Prawo cz³owieka do wolnoœci religijnej Wolnoœæ religijna a wolnoœæ sumienia Pojêcie wolnoœci religijnej Naturalny charakter prawa do wolnoœci religijnej i jego ograniczenie 182 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Prawo do wolnoœci zajêcia ateistycznej postawy yciowej Obowi¹zki dobrego sumienia religijnego Obowi¹zki religijnego sumienia prawdziwego 186 ZAGADNIENIA SZCZEGÓ OWE 1.Dobresumieniereligijneaautorytet Stanowisko marksistowskie a etyka chrzeœcijañska w sprawie wolnoœci religijnej 188 V Prawo cz³owieka do wolnoœci nauki i s³owa Analiza zjawiska wolnoœci nauki i s³owa Pojêcie wolnoœci nauki i s³owa. Okreœlenie stanowiska etyki chrzeœcijañskiej Uzasadnienie prawa do wolnoœci nauki Uzasadnienie prawa do wolnoœci s³owa i jego etycznych granic 196 a. Odmiennoœæ moralnego statusu prawa do wolnoœci s³owa 196 b. Istnienie prawa do wolnoœci s³owa 196 c. Ograniczony charakter prawa do wolnoœci s³owa Regu³y stosowania zasady etycznych granic wolnoœci s³owa 197 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Prawo do wolnoœci nauki a œwiatopogl¹dowe uwarunkowania filozofii chrzeœcijañskiej Dialog a œwiatopogl¹dowe spory 201

8 Spis treœci 11 DZIA III ETYKA RELACJI MIÊDZYOSOBOWYCH TRAKTAT I. MORALNOŒÆ RELACJI MIÊDZY OSOBAMI WE WZAJEMNYM ODNIESIENIU DO SIEBIE Moralny obowi¹zek mi³owania ka dego cz³owieka Mi³oœæ cz³owieka: fakt etyczny i jego opis Historia problemu 209 a. Rozwój pogl¹dów 210 b. Klasyfikacja pogl¹dów Analiza filozoficzna Pojêcie i uzasadnienie imperatywu mi³oœci bliÿniego 215 a. Pojêcie mi³oœci bliÿniego i sformu³owanie odnoœnego imperatywu 215 b. Uzasadnienie tezy Niezbêdnoœæ antropologii 217 KONKLUZJE ETYCZNE 1. Mi³oœæ bliÿniego a chrzeœcijañstwo Mi³oœæ bliÿniego a dyskryminacja cz³owieka Mi³oœæ bliÿniego a sprawiedliwoœæ 219 Obowi¹zek szanowania ycia ludzkiego a dopuszczalnoœæ zabicia cz³owieka we w³asnej obronie Obowi¹zek szanowania ycia ludzkiego Fakty i problem Historia problemu i klasyfikacja stanowisk 224 a. Rozwój pogl¹dów 224 b. Klasyfikacja pogl¹dów Preliminaria rozwi¹zania 227 a. Zabicie cz³owieka aktem wewnêtrznie z³ym 227 b. Zabicie cz³owieka we w³asnej obronie aktem bezpoœrednio zabójczym Podstawowe pojêcia Przes³anki rozwi¹zania 232 a. Negacja idei konfliktu praw 233 b. Zasada aksjologicznej równoœci ludzi Rozwi¹zanie problemu Rozszerzenie granic stosowalnoœci zasady samoobrony 236

9 12 Spis treœci KONKLUZJE ETYCZNE 1. Moralne z³o przerywania ci¹ y 237 a. Antropologiczne uwarunkowanie problemu 237 b. Etyka relatywistyczna 238 c. Przerywanie ci¹ y w œwietle etyki chrzeœcijañskiej Moralne aspekty transplantacji serca 243 a. Rozwój wydarzeñ i problem 243 b. Pogl¹dy etyków Klonowanie cz³owieka w œwietle etyki 245 a. Rozwój techniki klonowania 245 b. Opis techniki klonowania 246 c. Moralne aspekty klonowania Eutanazja zabójcza 251 a. Najwa niejsze formy eutanazji zabójczej 251 b. Koncepcje proeutanatyczne i ich krytyka 252 c. Stanowisko etyki chrzeœcijañskiej Pomoc przy umieraniu 255 a. Zagadnienia wstêpne 255 b. Dopuszczenie œmierci 259 c. Pos³uga na rzecz umieraj¹cych 264 d. Przygotowanie do pos³ugi na rzecz umieraj¹cych 266 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Moralne aspekty eksperymentów lekarskich na ludziach 267 a. Rys historyczny 267 b. Pojêcie i typologia eksperymentów na ludziach 268 c. Moralna kwalifikacja eksperymentów lekarskich Obowi¹zek ratowania ycia i zdrowia Etyka kierowcy pojazdów mechanicznych 272 TRAKTAT II. ETYKA SEKSUALNA Geneza problematyki etyki seksualnej. Historia najwa niejszych pogl¹dów oraz dyspozycja dalszych rozwa añ Podstawowe fakty Filozoficzny opis zachowañ seksualnych Historia problemu 281 a. Rozwój pogl¹dów 281 b. Klasyfikacja pogl¹dów Okreœlenie stanowiska 284

10 Spis treœci 13 Antropologiczne podstawy etyki seksualnej Ustalenie punktu wyjœcia Pojêcie osoby Analiza p³ciowoœci 287 a. Strona somatyczna 288 b. Strona zmys³owo-psychiczna 289 c. Przyjemnoœæ i celowoœæ w strukturze p³ciowoœci Analiza mi³oœci erotycznej 292 a. Wstêpne sformu³owania 292 b. Swoistoœæ mi³oœci erotycznej 292 c. Rodzaje i atrybuty mi³oœci erotycznej 294 I Szczegó³owa deontologia seksualnych zachowañ cz³owieka Naczelna zasada normatywna etyki seksualnej 297 a. Problem 297 b. Ujêcia jednostronne 297 c. Podstawowe elementy rozwi¹zania 298 d. Sformu³owanie naczelnej zasady szczegó³owej deontologii seksualnej 300 e. OdpowiedŸ na trudnoœci Deontologia autoseksualnych zachowañ cz³owieka 301 a. Oceny i normy pozytywne 301 b. Oceny i normy negatywne Deontologia heteroseksualnych zachowañ cz³owieka 304 a. Obowi¹zek przedma³ eñskiej wstrzemiêÿliwoœci seksualnej 305 b. Oceny i normy pozytywne 308 c. Oceny i normy negatywne Szczegó³owa deontologia seksualna a moralny autentyzm postêpowania cz³owieka Czystoœæ seksualna i praktyka ycia 319 TRAKTAT III. DOBRA DUCHOWE: HONOR, DOBRA S AWA, PRAWDA Etyczne aspekty dobrego imienia i honoru Fakt i jego opis Historia i stan pogl¹dów Analiza zjawiska honoru i dobrej s³awy Podstawowe pojêcia 328

11 14 Spis treœci 5. Twierdzenia i uzasadnienie 330 a. Ka dej osobie ludzkiej przys³uguje z natury prawo do honoru i dobrej s³awy 330 b. Ka dej osobie ludzkiej przys³uguje prawo do obrony nale nego jej prawa do honoru i dobrej s³awy 331 c. Do œrodków zdatnych do obrony zagro onego prawa do honoru i dobrej s³awy nie nale y stosowanie si³y fizycznej, tym bardziej pozbawienie ycia sprawcy doznanej krzywdy Zabezpieczenie honoru i dobrej s³awy 335 Geneza etycznej problematyki mowy, rozwój pogl¹dów, prezentacja stanowiska Mowa a jêzyk Fakt i jego opis Historia problemu 340 a. Rozwój pogl¹dów 340 b. Klasyfikacja stanowisk Prezentacja stanowiska 342 I Obiektywna i absolutna wartoœæ moralna prawdomównoœci, wewnêtrzne z³o k³amstwa Filozoficzna analiza mowy 344 a. Mowa naturalny znak myœli 344 b. Mowa zjawisko intersubiektywne 346 c. Mowa formalna i mowa materialna 346 d. Cele mowy formalnej i mowy materialnej 349 e. Przekazywalna i nieprzekazywalna myœl osoby mówi¹cej Pojêcia i twierdzenia Uzasadnienie Krytyka teorii fa³szomówstwa i k³amstwa u ytecznego 355 a. Teoria fa³szomówstwa 355 b. Teoria k³amstwa u ytecznego 356 ZAGADNIENIA DODATKOWE 1. Nietypowe formy nieprawdy 357 a. Wypowiedzi enigmatyczne 357 b. Dostosowanie siê do sposobu myœlenia s³uchaczy 357 c. Wzgl¹d na osobê s³uchaj¹c¹ 358 d. Niektóre zwroty grzecznoœciowe Fikcje potoczne i literackie 359

12 Spis treœci 15 V Zagro enie sekretu i jego obrona Postawienie problemu Pojêcie sekretu i jego rodzaje Analiza zjawiska zagro enia sekretu Œrodki obrony sekretu w wypadku niewczesnego natrêctwa Œrodki obrony sekretu w sytuacji niesprawiedliwej agresji s³ownej 364 a. Koniecznoœæ i w³aœciwoœæ œrodka obrony sekretu 364 b. Teoria mowy defensywnej 365 c. Teorie niewystarczaj¹ce 369 TRAKTAT IV. DOBRA MATERIALNE: W ASNOŒÆ I P ACA Prawo osoby do posiadania dóbr gospodarczych i jego spo³eczne obci¹ enie Fakt w³asnoœci i jego opis Historia problemu 376 a. Rozwój pogl¹dów 376 b. Klasyfikacja pogl¹dów Przes³anki metodologiczne Terminy i teza Uzasadnienie tezy W³aœciwoœci prawa w³asnoœci prywatnej Tytu³y posiadania Pauperyzm Dobroczynnoœæ 388 ZAGADNIENIE DODATKOWE 1. Prawo cz³owieka do zdrowego œrodowiska naturalnego 389 a. Geneza problemu 389 b. Dzia³ania twórcze i degradotwórcze 390 c. Etyczny sens problemu ekologicznego 391 d. Laickie koncepcje etyki ekologicznej 392 e. Etyka cz³owieka w³odarza przyrody 392 Moralne podstawy prawa do pracy i sprawiedliwej p³acy Postawienie problemu Historia problemu 398 a. Rozwój pogl¹dów 398 b. Typowe stanowiska 400

13 16 Spis treœci 3. Definicja pracy ludzkiej Znaczenie pracy i jej godnoœæ Obowi¹zek pracy 403 a. Obowi¹zek pracy w ogóle 403 b. Obowi¹zek pracy zarobkowej 404 c. W³aœciwoœci prawa i obowi¹zku pracy Cele pracy Prawa i obowi¹zki pracy 406 a. Prawa pracy 406 b. Obowi¹zki pracy Zagadnienie sprawiedliwej p³acy 409 a. Pojêcie, zagadnienie i stanowiska 409 b. Natura moralna cz³owieka Ÿród³em prawa pracownika do sprawiedliwej p³acy 410 c. Zagadnienie kryteriów sprawiedliwej p³acy 411 ZAGADNIENIE DODATKOWE 1. Problem wolnego czasu 413 a. Pojêcie 413 b. Tendencje rozwojowe 413 c. Problemy 414 d. Cywilizacja czasu wolnego 414 e. Indywidualne funkcje czasu wolnego 416 INDEKS OSOBOWY 419 INDEKS POJÊÆ 423