TEKSTY ODCZYTÓW (chronologicznie według daty wygłoszenia) Szczyt Ziemi w Johannesburgu wyzwaniem dla geografów

Transkrypt

1 TEKSTY ODCZYTÓW (chronologicznie według daty wygłoszenia) Janina Trepińska Szczyt Ziemi w Johannesburgu wyzwaniem dla geografów Konferencja w Johannesburgu ma swoją wieloletnią historię. W drugiej połowie 20 wieku zwrócono szczególną uwagę na nasilający się proces zmian klimatu, przejawiający się ociepleniem w strefie umiarkowanej i chłodnej i zmniejszaniem się opadów w strefie gorącej na kuli ziemskiej. Powszechny stał się pogląd, że naturalne procesy zachodzące w ziemskiej atmosferze zostały w pewien sposób przyspieszone przez działalność człowieka. Powtarzające się klęski pogodowe w drugiej połowie XX wieku, przykładowo: prawie sześcioletnia nieprzerwana susza w krajach Sahelu ( ), słaba aktywność monsunu azjatyckiego (1974), fale chłodu w Brazylii niszczące zbiory kawy (1975), chłodne sezony letnie w Europie w latach 70., powodujące zniszczenie buraka cukrowego, zwróciły uwagę nie tylko przedstawicieli świata nauki, ale także ekonomistów i polityków. Stało się jasne, że fluktuacje klimatyczne mogą stać się poważną przyczyną nie tylko zubożenia i wzrostu zachorowań ludzi i zwierząt hodowlanych, ale także pewnych niekontrolowanych zamieszek, lokalnych wojen i migracji ludzi. Takie procesy jak wycinanie lasów, szczególnie w strefie tropikalnej w Ameryce Południowej i środkowej Afryce, rozszerzanie się obszaru pustyń, ogromne spływy i zsuwy błotne na stokach gór Azji, Europy i innych kontynentów zostały określone jako poważne zagrożenie dla środowiska abiotycznego. Od końca lat 60. XX wieku organizowano konferencje, międzynarodowe sympozja i kongresy, na których poddawano analizie sytuację w zakresie ochrony środowiska naturalnego i nawarstwiających się zagrożeń. Podejmowano także rezolucje, redagowano apele, proponowano zawarcie formalnych umów mających na celu zapobieganie niebezpieczeństwom zagrażających środowisku i społeczeństwu. 31

2 32 Jedną z pierwszych była konferencja w Sztokholmie w 1972 roku. Uchwalono wtedy deklarację, która proponowała ogólny plan działań w zakresie ekologii, przedstawionych w postaci 26 zasad, które powinny być uwzględnione w tworzeniu międzynarodowego prawa ochrony środowiska. Sprawami zmian klimatu i ich skutków zajęły się wielkie już istniejące międzynarodowe organizacje oraz nowopowstałe, które przygotowywały programy badawcze dotyczące różnych dziedzin działalności człowieka. Jeszcze pod koniec lat 60., pod kierownictwem Światowej Organizacji Meteorologicznej i w głównej mierze finansowany przez nią, powstał szeroki Program Globalnych Badań Atmosfery (GARP), w ramach którego przez długie lata prowadzono tzw. eksperymenty badawcze w różnych regionach kuli ziemskiej. Przykładowo można wymienić: MONEX (program badania monsunów), TROPEX (badania cyrkulacji pasatowej), ALPEX (program badań klimatów alpejskich, NORTH POLEX, SOUTH POLEX (badania północnych i południowych regionów polarnych). Zebrano ogromną ilość materiałów liczbowych, odkryto wiele nieznanych do tej pory procesów i zjawisk w atmosferze i oceanosferze. Wiele danych do tej pory czeka jeszcze na opracowanie i wykorzystanie. W lutym 1979 r. odbyła się Światowa Konferencja Klimatyczna, która wypracowała cztery zasadnicze podprogramy dotyczące: gromadzenia danych klimatycznych, wykorzystania wiedzy o klimacie, współdziałania człowieka i klimatu i rozwijania badań klimatycznych. Realizacja tego programu wymaga współdziałania takich nauk jak meteorologia, oceanologia, hydrologia, geofizyka, biologia, nauk rolniczych, ekonomicznych, społecznych i nauk politycznych. Programy badawcze stawały się coraz bardziej rozszerzone, bowiem dochodziły zagadnienia, które trzeba było przeanalizować. Należą do nich: oddziaływanie człowieka na klimat, wahania krótkookresowe klimatu, emisja gazów cieplarnianych do atmosfery, zwiększanie się dziury ozonowej, zmiany w cyklu hydrologicznym. Większość badań i projektów badawczych realizowanych jest pod patronatem międzynarodowych organizacji i stowarzyszeń, które w głównej mierze finansują kosztowne eksperymenty, wyprawy i wdrożenia. Najważniejszymi z nich są: Światowa Organizacja Meteorologiczna (WMO) z siedzibą w Genewie, Międzynarodowa Rada Unii Naukowych (ICSU), Międzyrządowa Komisja Oceanograficzna. Później dołączyła do nich bardzo aktywnie pracująca

3 organizacja Międzyrządowy Zespół ds. Zmian Klimatu (Intergovernmental Panel on Climate Change, IPCC). Ta ostatnia organizacja opracowuje raporty o stanie badań nad zawartością gazów cieplarnianych w atmosferze, o konwencjach, umowach międzynarodowych, programach badawczych. W związku z coraz liczniejszymi klęskami pogodowymi w wielu krajach świata w ciągu ostatniej dekady XX w. i w pierwszych latach XXI w., takimi jak powodzie w Europie Środkowej w 1997 i 2001 roku, huragany i tornada w Ameryce Północnej w 1998 r (Rok Tornad w Stanach Zjednoczonych), susze w regionach podzwrotnikowych, rosło zainteresowanie nie tylko przyrodniczymi faktami, ale ich skutkami społecznymi. Okazało się, że to co zaobserwowano już dużo wcześniej, mianowicie, że zmiany klimatu wywołują cały łańcuch skutków i sprzężenia zwrotne w wielu dziedzinach życia społecznego na całej kuli ziemskiej nasiliło się w ostatnich dziesiątkach lat. np. nierzadko zdarzające się anomalne opady w różnych górach świata powodują potężne osuwiska i lawiny błotne na wylesionych stokach zagrażające bezpośrednio życiu ludzi zamieszkujących obszary podgórskie. Ryc. 1. Trendy wzrostu średniej rocznej temperatury na kuli ziemskiej w o C/100 lat 1 1 o /100 lat; 2-2 o /100 lat; 4-4 o /100 lat Bardzo chwytliwe społecznie hasło pomoc dla trzeciego świata - przewijało się w wielu późniejszych deklaracjach wypracowanych na licznych konferencjach naukowych, ekonomicznych i rządowych, często pod egidą Organizacji Narodów Zjednoczonych. Powstały 33

4 34 liczne programy badawcze ogłaszane na spotkaniach rządowych i naukowych w różnych krajach świata. Jeszcze przed Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro odbyło się wiele konferencji gromadzących przedstawicieli różnych profesji. Wydano wiele dokumentów końcowych mających charakter zaleceń, wskazań, ostrzeżeń, które mogły uzyskać moc prawną po ich przyjęciu przez rządy poszczególnych państw i ratyfikację przez parlamentarne władze. Od razu więc można zauważyć pewną słabość tych zaleceń, mianowicie silną zależność ich przyjęcia przez rządy państw, za którymi najczęściej stały problemy finansowe. Przykłady takich programów będących końcowym efektem różnych konferencji: konferencja w Genewie w 1984 r. z końcowym protokołem dotyczącym ograniczenia emisji dwutlenku siarki o 30%, konferencja ONZ w Wiedniu na temat ochrony ozonosfery, wraz z podpisaniem konwencji o kontroli i ograniczeniu emisji freonów, Międzynarodowa Konferencja Ekologiczna w Montrealu w 1987 r. na temat ochrony ozonosfery zakończona podpisaniem tzw. Protokołu Montrealskiego zakazującego używania freonów w celu zmniejszenia dziury ozonowej w stratosferze, międzynarodowa konferencja w 1988 r. w Toronto na temat globalnego ocieplania się klimatu, Międzynarodowy Kongres Klimat i Rozwój w Hamburgu w 1988 r. na temat wpływu rozwoju gospodarczego w krajach rozwiniętych na zmiany klimatu, Konferencja w Londynie w 1989 r. na temat ratunku dla warstwy ozonowej zakończona tzw. protokołem londyńskim, Druga Światowa Konferencja Klimatyczna w 1990 r. Genewie, Szczyt Ziemi w 1992 r. w Rio de Janeiro. Ważnym wydarzeniem w rozpatrywaniu tych zagadnień był Ziemski Szczyt Ekologiczny popularnie nazywany Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro. Rozpatrywano zagadnienie zmian klimatu i wpływu jaki wywiera człowiek na zmiany zawartości tzw. gazów cieplarnianych w atmosferze, szczególnie emisji dwutlenku węgla. Szybko okazało się, że ocieplenie atmosfery powoduje nasilenie niekorzystnych zdarzeń i zjawisk pogodowych w pewnych regionach świata. Najbardziej znaczący okazał się brak wody pitnej dla ludzi i zwierząt hodowlanych z powodu długotrwałych susz i nadmiar zanieczyszczonej wody spowodowanej przez niezwykłe ulewy i

5 powodzie. Dotkliwie zaznaczający się brak słodkiej wody w wielu regionach Afryki, i nie tylko, stał się przyczyną wędrówek ludzi i konfliktów regionalnych, a więc zatargów politycznych. Ryc. 2. Trendy wzrostu opadów w procentach na 100 lat 20 20%/100 lat; 50-50%/100 lat; %/100 lat; %/100 lat Ramowa Konwencja Narodów Zjednoczonych w sprawie Zmian Klimatu (FCCC), zatwierdzona w 1994 r. to kolejny ważny instrument prawny zobowiązujący państwa do ochrony klimatu poprzez stabilizację koncentracji gazów cieplarnianych w atmosferze na poziomie zapobiegającym naruszeniu naturalnej równowagi energetycznej systemu klimatycznego. Polska ratyfikowała konwencję 26.X.1994 r. Ogromne znaczenie dla dalszych bieżących, a zwłaszcza perspektywicznych działań międzynarodowych organizacji miała konferencja w Kioto w 1997 r. Protokół z Kioto zaleca ograniczenie emisji dwutlenku węgla do atmosfery do 2010 roku. Śledzenie zaleceń wydanych przez tę konferencję jest dość znamienne, gdyż poszczególne grupy państw po konferencji w Montrealu (1987) otrzymały zalecenia do ograniczenia emisji przemysłowej dwutlenku węgla, metanu, podtlenku azotu. Ustanowiono limity emisji od kilku do kilkunastu procent. Nacisk położono także na ograniczenie wylesień. Deforestacja powoduje bowiem ograniczenia w dostawie tlenu do atmosfery i zwiększenie strumieni CO 2. Polska zobowiązała się do redukcji gazów cieplarnianych o 6%. Rosja, która ze względu na zastój gospodarczy w latach 90. XX w. ograniczyła emisję aż do 30%, odsprzedawała część swojego limitu krajom wysoko rozwiniętym - Stanom Zjednoczonym, Japonii, 35

6 Kanadzie. Rozpoczęto wysoce nieetyczny handel limitami emisji, co z oczywistych względów nie ograniczało zawartości gazów cieplarnianych w atmosferze. Pojawił się w ten sposób znaczący aspekt ekonomiczny i polityczny tego ważnego problemu. Sprawa globalnych zmian klimatu w ten sposób stała się bardzo znacząca dla wielu dziedzin życia. Naukowcy i badacze, którzy mogli wykazać się największa wiedzą na ten temat znaleźli się na dalszym planie. Wkroczenie na arenę działań prawnych i politycznych przykładowo można wskazać przyglądając się problematyce ramowej konferencji w sprawie zmian klimatu, która odbyła się w Hadze w 2000 r. Była to tzw. VI sesja Konferencji Stron Ramowej Konwencji ONZ, w której wzięło udział ponad 2000 osób z większości krajów świata. Do rozstrzygnięcia przedstawiono kwestie: tworzenie krajowych systemów inwentaryzacji emisji gazów cieplarnianych, sprawozdawczość z zakresu wypełniania zobowiązań o ograniczeniu emisji, zasady działania tzw. mechanizmów Protokołu z Kioto, odpowiedzialność i sankcje za niewypełnienie zobowiązań, współpraca PÓŁNOC POŁUDNIE, zapobieganie niekorzystnym skutkom zmian klimatu, uwzględnienie pochłaniania gazów cieplarnianych przez lasy i gleby. Nie rozstrzygnięto zasad działania tzw. trzech mechanizmów z Protokołu z Kioto dotyczących: mechanizmu wspólnych działań (JI), mechanizmu czystego rozwoju (CDM), handlu emisją (ET). Pojawiła się także grupa problemów pozornie dość odległych od spraw związanych ze zmianami klimatu i ochroną środowiska. Delegatom rządowym przedstawiono do rozstrzygnięcia następujące kwestie: podjęcie decyzji o źródłach finansowania pomocy instytucjonalnej, organizacyjnej, potencjału intelektualnego dla krajów rozwijających się i z gospodarką w okresie przejściowym, przeciwdziałanie negatywnym skutkom zmian klimatu i braku redukcji gazów cieplarnianych, wzmocnienie roli Globalnego Funduszu Środowiska, 36

7 realizacja projektów dotyczących pochłaniaczy gazów i energetyki nuklearnej, ustalenie redukcji emisji gazów cieplarnianych, ocena postępu redukcji emisji dwutlenku węgla, zdefiniowanie sankcji prawnych dla rządów za niewypełnienie zobowiązań. Szczegółowo wypunktowane powyżej problemy świadczą o tym, że zaobserwowane zmiany klimatu wywołały całą lawinę spraw do rozstrzygnięcia. Najpierw były to kwestie ochrony środowiska geograficznego, ekologiczne i ludnościowe, potem pojawiły się coraz mocniej dochodzące do głosu kwestie gospodarcze, finansowe, polityczne. Ekolodzy, przedstawiciele nauk przyrodniczych, w tym także geografowie, znaleźli się w cieniu. Taka zmiana kierunku natarcia dość wyraźnie nastąpiła w latach 90. XX w. Można podsumować, że bardzo liczne konferencje i kongresy o randze światowej przygotowały problematykę do dyskusji na projektowanym Szczycie Ziemi w dziesięć lat po szczycie w Rio de Janeiro.. Główny nacisk na kwestie właściwego administrowania i zarządzania zasobami przyrodniczymi ujawnił się zatem dość wyraźnie w Johannesburgu w 2002 r. Wysunięto tam na plan pierwszy ideę zrównoważonego rozwoju korzystania z zasobów naturalnych planety bez jej niszczenia. Szczególne znaczenie zyskał problem dostępu ludów południa do czystej wody. W dokumencie końcowym ustaleń Szczytu Ziemi, z trudem wypracowanym, znalazło się wezwanie, by rządy wszystkich krajów świata wsparły plan zmniejszenia o połowę liczby ludności świata bez dostępu do czystej wody i urządzeń sanitarnych do roku 2015.Liczne raporty wskazują na to, że 97,5 % wód na świecie to wody słone, a 2,5 % - wody słodkie, z czego tylko półprocentowa część jest dostępna dla ludzi. Nie całkiem powiódł się przedstawiony na konferencji plan przerzucania pozyskiwania energii ze źródeł odnawialnych, tj. energii słonecznej i wiatrowej, bowiem producentom ropy naftowej i węgla zbyt zależy na utrzymywaniu dotychczasowych stanów wydobycia i produkcji. Kosztowne spotkanie przedstawicieli różnych profesji z wielu krajów przyniosło dość nikłe rezultaty. Idea zrównoważonego rozwoju zalecająca rozwój działań w harmonii z naturą we wszystkich krajach świata jest w stanie w znacznym stopniu złagodzić niekorzystne skutki zdarzeń pogodowych, pożarów i innych klęsk. Pozostaje tylko pytanie czy jest to możliwe w każdym społeczeństwie? 37

8 38 W dniach 29 września 3 października 2003 r. w Moskwie odbyła się Światowa Konferencja ds. Zmian Klimatu (World Climate Change Conference Βсемирная Конференџия по Изменению Климата). Z dużym rozmachem przygotowana konferencja nie przyniosła istotnych rezultatów. Powtórzono szereg znanych już deklaracji i zaleceń. Na zakończenie odpowiedź na zawarte w tytule stwierdzenie wyzwanie dla geografów. 0tóż problemami środowiska przyrodniczego zajęli się naukowcy z różnych dziedzin nauki - powstały nowe gałęzie nauki jak inżynieria środowiska, agrotechnika, ekologia bioróżnorodności. Także ekonomia, nauki polityczne i socjologiczne wkraczają na teren środowiska przyrodniczego, czy szerzej rozumianego środowiska geograficznego. Gdzieś tu gubi się rola i znaczenie geografa, który przecież ma ogarniać całościowo przestrzeń geograficzną, zarówno od strony fizycznej środowiska jak i życia społeczno-gospodarczego w aspekcie rozwoju globalnego i regionalnego. Zadania rozpoznania środowiska i plany umiejętnego jego rozwoju w różnej skali przestrzennej to główne zadania geografów. Starajmy się by wypełnić to zadanie przez nieustanne pogłębianie swoich wiadomości z wielu gałęzi nauk geograficznych zarówno geografii fizycznej jak i społeczno-ekonomicznej. Na tym polu przedstawiciele nauk geograficznych mogą odnieść wielkie sukcesy. Młodzi geografowie powinni zadbać o to, aby w tej gamie problemów jakie przynosi ludzkości współczesne bytowanie na planecie zwanej Ziemią, miejsce geografa nie zostało niezauważone. Wyrazem tych problemów związanych zarówno z aspektem przyrodniczym jak i humanitarnym było właśnie tegoroczne wielkie spotkanie decydentów tego świata w Johannesburgu zwane Światowym Szczytem Zrównoważonego Rozwoju. Opracowania wykładu dokonano na podstawie wielu źródeł, z publikacji naukowych, tygodników naukowych i popularnonaukowych, prasy codziennej, wiadomości ogłaszanych w internecie. Podano wybór pozycji bibliograficznych i adresów internetowych, do których można sięgnąć po uzupełnienie wiadomości. LITERATURA: Angel van T.H. 2001, Nowe spojrzenie na starą planetę, Wyd. Naukowe PWN, S.A., Warszawa, Burroughs W.J., 1997, Pogoda czy fatum, wyd. Amber,

9 Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN, 2003, Czy Polsce grożą katastrofy klimatyczne? Wyd. ELIPSA, Obrębska-Starkel B., Starkel L., 1991, Efekt cieplarniany a globalne zmiany środowiska przyrodniczego, Zesz. IGiPZ PAN, Nr 4, Schönwiese Ch.D., 1997, Klimat i człowiek, Prószyński i Ska, Warszawa, Internet: