Wstęp. Paulina Szydłowska & Jarosław Socha

Transkrypt

1 Eksperymentalne nawożenie mineralne jako alternatywny sposób poprawy stabilności górskich drzewostanów świerkowych w Sudetach oraz jego wpływ na dynamikę przyrostu grubości i miąższości Paulina Szydłowska & Jarosław Socha Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Biometrii i Produkcyjności Lasu, al. 29 listopada 46, Kraków, rlsocha@cyf-kr.edu.pl Wstęp Świerk pospolity jako jeden z głównych gatunków lasotwórczych w Karpatach i Sudetach odgrywa znaczącą rolę w leśnictwie polskim z uwagi na względnie łatwą uprawę, pielęgnację, wysoką produkcyjność oraz dobrej jakość drewno (Jaworski 1995). Od lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku zachodzi proces wielkopowierzchniowego rozpadu monokultur świerkowych we wszystkich piętrach roślinności w górach. Spośród licznie wysuwanych hipotez wyjaśniających zamieranie świerczyn przyjęto, że zanieczyszczenia powietrza były jednym z głównych czynników wpływających na zakwaszenie gleby (Landmann & Bonneau 1995). Emisja i depozycja substancji zakwaszających gwałtownie wzrosła od 1880 roku i osiągnęła kulminację w latach 1970 (siarka) i 1980 (azot) (Mylona 1996; Schöpp i in. 2003). Wskaźnikiem zakwaszenia gleb jest malejąca wartość ph. W rzeczywistości, odczyn gleby jest tylko jednym z kilku wskaźników kwasowości gleby i nie wystarcza jako jedyne kryterium. Wartość ph opisuje bowiem siłę kwasowości, a nie znajdującą się w glebie masę kwasów. Kompleksowa ocena wpływu kwaśnych zanieczyszczeń powinna uwzględniać wpływ innych parametrów, takich jak pojemność wymiany kationów i nasycenie zasadami (Kowalkowski 2003). Ogólnoeuropejskie badania wykazały, że mimo pozytywnych trendów przejawiających się zmniejszeniem stężenia substancji zakwaszających oraz spadkiem depozycji w drzewostanach możliwość odtworzenia ekosystemów leśnych po długotrwałym oddziaływaniu czynników stresowych została w dużej mierze wydłużona (De Vries i in. 2003). Zatem może upłynąć długi okres, zanim stan równowagi w ekosystemie zostanie przywrócony (Małek i in. 2005). Z racji tej należy oczekiwać, że problemy ekologiczne związane z glebami utrzymają się w nadchodzących dziesięcioleciach. W związku z tym w przypadku niektórych obszarów potrzebna jest interwencja mająca na celu zwiększenie odporności ekosystemów leśnych oraz ich przystosowanie do trudno przewidywalnych zmian warunków wzrostu. Dlatego też równolegle z uruchomieniem międzynarodowego programu ICP Forests, którego celem jest monitorowanie lasów w Europie rozpoczęto długoterminowe eksperymenty związane z reakcją ekosystemów 25 lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 221

2 leśnych na nawożenie mineralnei wapnowanie (Huber i in. 2004). Należy przy tym podkreślić, że obecny cel wapnowania został zmieniony w kierunku zapewnienia stabilizacji i zrównoważonej absorpcji składników odżywczych w drzewostanach wzrastających na obszarach zindustrializowanych, gdzie ma miejsce zjawisko zwiększonego usuwania składników pokarmowych z gleby (Ingerslev & Hallbäcken 1998). Wpływ wapnowania na przyrost drzewostanów świerkowych Od 1980 roku rozpoczęto powszechne stosowanie zabiegu wapnowania w Środkowej i Północnej Europie jako kontrargument przeciwko destabilizacji lasów w skutek kwaśnych deszczy i zakwaszenia gleby (Ulrich i in. 1979). 222 W Polsce przeprowadzono niewiele badań dotyczących wapnowania średniowiekowych i bliskorębnych drzewostanów świerkowych wzrastających w rejonie przemysłowych zanieczyszczeń powietrza. Większość dotychczasowych badań wiązała się głównie z wapnowaniem i startowym nawożeniem mineralnym upraw lub młodszych drzewostanów wzrastających na ubogich siedliskach (Kocjan 1987, 2003). Dotychczasowe doświadczenia, praktykowane w głównej mierze w północnej Szwecji i Finlandii sugerują, że przyrost drzewostanów ulega redukcji poprzez wapnowanie lasu. Wyniki badań wykazały, że zarówno niskie jak i wysokie dawki nawozu nie wpływają znacząco na przyrost drzew w ciągu 10 lat od zastosowania nawożenia (Sikström 1997). W związku z powyższym interesujące wydają się być uzyskane przez Spiecker a (1991) i Nys a (1989) wyniki przedstawiające przewagę przyrostu grubości na powierzchniach nawożonych w odniesieniu do powierzchni nienawożonych. Pomimo tego, że liczne i długoletnie badania świadczą o istotnym znaczeniu gospodarczym wapnowania lasu to zabieg ten jest omawiany kontrowersyjnie w Środkowej i Północnej Europie (Ingerslev i in. 2001; Nohrstedt 2001; Nilsen 2001; Saarsalmi & Mälkönen 2001). Ogólna wiedza na temat długotrwałych skutków wapnowania, nawożenia i kombinacji tych zabiegów na wzrost drzew jest niedostateczna i nieustannie znajduje się na etapie metodycznym, mimo stosowanego już nawożenia wielkich terenów leśnych w różnych krajach (Kowalkowski 1973; Burke & Raynal 1998; Sikström 2007). Materiał Badawczy Ryc. 1. Lokalizacja powierzchni badawczych na tle Nadleśnictwa Lądek Zdrój (Januszek i in. 2003). W okresie od 1 lipca do 30 sierpnia 2006 roku na terenie oddziałów 240 i 241, o łącznej powierzchni 43 ha, został wysiany ręcznie magnezyt w ilości 2000 kg/ha o granulacji 222 Konferencja Naukowa z okazji 55-lecia Karkonoskiego Parku Narodowego

3 Charakterystyka statystyczna Typ charakterystyki Cecha średnia min max Odchylenie standardowe Wiek [lata] ,36 Przeciętna pierśnica [cm] 37,45 31,0 47,16 5,24 Cecha biometryczna powierzchni Przeciętna wysokość [m] 27,76 23,68 32,8 2,80 Liczba drzew na 1 ha Powierzchnia pierśnicowego przekroju [m 2 /ha] Przyrost powierzchni pierśnicowego przekroju [m 2 /ha] 40,07 29,86 53,78 6,13 1,85 1,11 2,39 0,43 Charakterystyka lokalizacji Wzniesienie n. p. m. [m] ,84 Spadek [ ] ,27 Tab. 1. Charakterystyka powierzchni próbnych zlokalizowanych w drzewostanach świerkowych Sudetów Wschodnich. 0-2 mm. Analizowany materiał badawczy stanowiły wyniki pomiarów przyrostu pierśnicy wszystkich drzew wykonanych na 10 kołowych powierzchniach próbnych zlokalizowanych w drzewostanach świerkowych Sudetów Wschodnich na terenie Nadleśnictwa Lądek Zdrój (Ryc. 1). Powierzchnie oznaczone nr od 1 do 5 zostały założone na obszarze nawożonym, pozostałe to powierzchnie kontrolne. Wielkość powierzchni próbnych wahała się od 0,05 do 0,1 ha w zależności od przyjętego promienia. Powierzchnie zakładane były tak, aby na każdej z nich znalazło się około 25 drzew. Wiek drzewostanów, w których umiejscowione były powierzchnie próbne, wynosił od 70 do 118 lat. Powierzchnie te prezentują zakres zmienności wysokości nad poziomem morza w przedziale od 825 do 1025 m. Ważniejsze charakterystyki powierzchni badawczych znajdują się w Tab. 1. Pomiar wałków przyrostowych wykonano w laboratorium przyrostowym Zakładu Biometrii i Produkcyjności Lasu. Z pierśnicy wszystkich drzew z poszczególnych powierzchni próbnych pobrano za pomocą świdra przyrostowego Presslera po 1 wywiercie krótkim. Zgromadzono 240 wywiertów, a liczba próbek z jednego stanowiska wahała się od 20 do 30. W trakcie prac kameralnych dokonano pomiaru szerokości słojów przyrostu rocznego aparatem przyrostowym z dokładnością do 0,01 mm. Charakterystyka produkcyjności siedliska i nasilenia konkurencji Poza typowymi cechami taksacyjnymi (Tab. 1) dla szczegółowego scharakteryzowania warunków wzrostu oraz potencjału przyrostowego drzewostanów wynikającego z bonitacji siedliska oraz nasilenia procesu konkurencji, który ma miejsce w drzewostanie poszczególne powierzchnie opisano za pomocą dodatkowych cech biometrycznych. W celu wyrażenia konkurencji na pojedynczych powierzchniach próbnych obliczono wskaźnik zagęszczenia drzewostanu (SDI ang. stand density index), który wyliczono zgodnie ze wzorem 1 zaproponowanym przez Reineke (1933). Wartość SDI obliczana jest na podstawie liczby drzew na 1 ha (TPH) 25 lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 223

4 oraz przeciętnej pierśnicy (DBH q ). SDI TPH DBH q 25 (1) Do scharakteryzowania bonitacji siedliska zastosowano model bonitacyjny wyrażony wzorem 2 opracowany dla górskich drzewostanów świerkowych (Socha 2011) , , ( T R 66568,71 ) SI H (2) g 1, ,95817 T (100 R 66568,71 ) 2 H 66568, 71 2 g gdzie: R 15,03036 H - 15,03036 H g 1,95817 g, (2.1) T Wskaźnik bonitacji (SI) wyrażony wysokością górną w wieku 100 lat obliczono dla każdej powierzchni próbnej na podstawie wieku i wysokości górnej (H g ) wyliczonej zgodnie z ogólnie stosowaną w Europie definicją jako średnia wysokość 100 najgrubszych drzew na powierzchni 1 ha. Powierzchnie nawożone i kontrolne nie różniły się pod względem poszczególnych cech wykorzystanych do ich charakterystyki (Tab. 2). Ewentualne minimalne różnice w średnich wartościach przyrostów prawdopodobnie nie są rezultatem odmiennych warunków siedliskowych ani też różnic w wartościach takich cech drzewostanu jak zagęszczenie, zasobność, wskaźnik bonitacji itp. Pozwala to na przyjęcie założenia, że drzewostany nawożone i kontrolne wzrastały na siedliskach Charakterystyka biometryczna Powierzchnie nawożone Powierzchnie kontrolne t p Wiek Liczba drzew na ha TPH [szt/ha] Wskaźnik zagęszczenia SDI Przeciętna pierśnica D g [cm] Średnia wysokość H śr [m] Przeciętna wysokość H L [m] Wysokość górna -H 100 [m] Powierzchnia pierśnicowego przekroju Gha [m 2 /ha] Wskaźnik bonitacji SI [m] Zasobność w roku 2007 [m 3 /ha] Zasobność w roku 2012 [m 3 /ha] Tab. 2. Średnie wartości podstawowych cech biometrycznych drzewostanów nawożonych i kontrolnych i wynik ich porównania za pomocą testu t. 224 Konferencja Naukowa z okazji 55-lecia Karkonoskiego Parku Narodowego

5 o zbliżonych bonitacjach. Co więcej na powierzchniach kontrolnych średni wskaźnik bonitacji osiągnął nawet wartości nieznacznie wyższe. Bieżący roczny i okresowy przyrost pierśnicy pojedynczego drzewa W celu przeanalizowania wpływu nawożenia na dynamikę bieżącego i okresowego przyrostu pierśnicy przeprowadzono kilka analiz. W pierwszej kolejności dokonano porównania bezwzględnych wartości przyrostu, który miał miejsce na powierzchniach nawożonych i kontrolnych przed nawożeniem oraz po nawożeniu. Bieżący roczny przyrost pierśnicy poszczególnych drzew przeanalizowano dla powierzchni nawożonych i kontrolnych w latach W latach przyrost bieżący roczny pierśnicy drzew na powierzchniach nawożonych i kontrolnych był bardzo zbliżony (Ryc. 2, Tab. 3). Na ogół minimalnie wyższe przyrosty odnotowywano na powierzchniach nawożonych, jedynie w roku 2006 średni przyrost bieżący pierśnicy był nieznacznie wyższy na powierzchniach kontrolnych. Wyraźne różnice w wartościach przyrostów bieżących rocznych zaznaczają się nie wcześniej niż 3 lata po wykonaniu zabiegu nawożenia czyli od roku 2009, w którym na powierzchniach nawożonych przyrost pierśnicy był większy średnio o 0,17 mm. W kolejnych latach różnice pomiędzy przyrostem bieżącym rocznym na powierzchniach nawożonych i nienawożonych zwiększają się. W roku 2010 różnica jest istotna statystycznie przy poziomie istotności α=0,10 a w kolejnych latach za pomocą testu t stwierdzono, że różnice pomiędzy średnimi przyrostami są istotne już przy poziomie istotności α=0,05. W drugim etapie analiz w związku z dużą zmiennością bieżącego rocznego przyrostu pierśnicy na powierzchniach nawożonych i nienawożonych porównano bieżący okresowy przyrost. Przyrosty okresowe zostały wyliczone dla okresów 2-, 3-, 4-, 5- letnich przed nawożeniem ( , , i ) oraz dla okresów 2-, 3-, 4-, 5- i 6-letnich, które miały miejsce po wykonaniu Ryc. 2. Średni bieżący roczny przyrost pierśnicy drzew na powierzchniach nawożonych i kontrolnych w latach lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 225

6 Bieżący roczny przyrost pierśnicy [mm] Rok Powierzchnie na- Powierzchnie Statystyka t df P wożone kontrolne ** * * *Różnice istotne statystycznie przy α=0,05, ** - Różnice istotne statystycznie przy α=0,10 Tab. 3. Średni bieżący roczny przyrost pierśnicy drzew na powierzchniach nawożonych i kontrolnych w latach i ocena istotności różnic za pomocą testu t dla zmiennych niezależnych. Wartości zaznaczone na czerwono różnią się istotnie przy poziomie istotności p=0,05. zabiegu wapnowania w latach , , , i Bieżące okresowe przyrosty pierśnicy porównano na powierzchniach nawożonych i kontrolnych za pomocą testu t. W przypadku przyrostów okresowych również stwierdzono brak istotnych różnic w wartościach przyrostu na powierzchniach nawożonych i kontrolnych w okresie przed nawożeniem oraz istotne statystycznie różnice w przyrostach okresowych zarówno 2-, 3-, 4-, 5- i 6-letnich (Tab. 4). W kolejnym etapie 226 badań celem wykluczenia modyfikującego wpływu warunków otoczenia oraz rodzaju i nasilenia cięć na bezwzględne wartości przyrostu do porównania przyrostu drzewostanów nawożonych i kontrolnych posłużono się ilorazem przyrostu, który został obliczony poprzez podzielenie przyrostu okresowego z poszczególnych drzew po wykonaniu nawożenia przez przyrost jaki został odnotowany przed tym zabiegiem. Powierzchnie nawożone i kontrolne wykazują także istotne różnice pod względem ilorazu przyrostu w okresie przed nawożeniem do przyrostu w okresie po nawożeniu (Tab. 5). Mając na uwadze powierzchnie kontrolne w większości przypadków iloraz ten jest zbliżony do 1, co jest przejawem braku zwiększonego przyrostu w ostatnich latach. Na powierzchni nawożonych wartość ilorazu przyrostu w okresie po nawożeniu do okresu przyrostu przed nawożeniem jest każdorazowo wyższa od 1. Porównując przyrost z ostatnich 5 lat z przyrostem sprzed nawożenia stwierdzono 10% zwiększenie przyrostu. Im porównywany okres krótszy tym występujące w przyroście różnice pomiędzy powierzchniami nawożonymi i kontrolnymi są większe. W przypadku powierzchni nawożonych w ostatnich 4 latach przyrost był średnio o 14% wyższy niż przed nawożeniem, natomiast w ostatnich 2 latach średnie zwiększenie przyrostu pierśnicy wynosi aż 38% 226 Konferencja Naukowa z okazji 55-lecia Karkonoskiego Parku Narodowego

7 Okres przyrostowy Bieżący okresowy przyrost pierśnicy [mm] Powierzchnie Powierzchnie nawożone kontrolne Statystyka t df p* *Różnice istotne statystycznie przy α=0,05 Tab. 4. Średni bieżący okresowy przyrost pierśnicy drzew na powierzchniach nawożonych i kontrolnych w latach i ocena istotności różnic za pomocą testu t dla zmiennych niezależnych. Wartości zaznaczone na czerwono różnią się istotnie przy poziomie istotności p=0,05. w porównaniu do przyrostu pierśnicy w okresie 2 lat przed nawożeniem. Ilorazy przyrostów na powierzchniach nawożonych i kontrolnych różnią się każdorazowo istotnie statystycznie pomiędzy sobą, co potwierdza, że obserwowany wzmożony przyrost w ostatnich latach był istotnie większy na powierzchniach nawożonych (Tab. 5, Ryc. 3). Poza analizą przyrostu pierśnicy przeanalizowano również przyrost bieżący roczny miąższości dla różnych okresów przyrostowych, które wyrażono w m 3 /ha/rok. W przypadku bieżącego rocznego przyrostu miąższości drzewostanu zauwa- Iloraz przyrostów w okresie przed Porównywane okresy nawożeniem i po nawożeniu Statystyka t przyrostowe Powierzchnie Powierzchnie df p* nawożone kontrolne / / / / *Różnice istotne statystycznie przy α=0,05 Tab.5. Średni iloraz przyrostów okresowych w okresie przed nawożeniem i po nawożeniu na powierzchniach nawożonych i kontrolnych i ocena istotności różnic za pomocą testu t dla zmiennych niezależnych. Wartości zaznaczone na czerwono różnią się istotnie przy poziomie istotności p=0, lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 227

8 Ryc. 3. Średni iloraz przyrostów okresowych w okresach 2-, 3-, 4- i 5-letnich przed nawożeniem i ostatnich latach po nawożeniu na powierzchniach nawożonych i kontrolnych. żalne są różnice na powierzchniach nawożonych i kontrolnych (Tab. 6). Na powierzchniach nawożonych odnotowano zwiększenie przyrostu o około 1 m 3 /ha/rok. Jednak występuje tu zróżnicowanie związane z okresem. W ostatnim czasie różnice w przyrostach zwiększają się. Z uwagi na stosunkowo niewielką liczbę powierzchni i związane z tym bardzo szerokie przedziały ufności obserwowane różnice nie były istotne statystycznie (Tab. 6). Stopień niepewności analiz Zważywszy na skomplikowany charakter analizowanych zależności obserwowana poprawa wzrostu drzewostanów świerkowych w następstwie zastosowanego nawożenia mineralnego może mieć charakter krótkookresowy, a efekty tego zabiegu obarczone są pewnym stopniem niepewności co do przyszłych jego skutków. Okres przyrostowy Średni bieżący roczny przyrost miąższości drzewostanu [m 3 /ha] Powierzchnie Powierzchnie nawożone kontrolne Statystyka t df p Tab. 6. Średni bieżący roczny przyrost miąższości drzewostanów nawożonych i nienawożonych w różnych okresach przyrostowych i jego porównanie za pomocą testu t dla zmiennych niezależnych. 228 Konferencja Naukowa z okazji 55-lecia Karkonoskiego Parku Narodowego

9 Należy podkreślić, że przyrost drzewostanów może zależeć od szeregu innych czynników, również bardzo istotnych takich jak ukształtowanie terenu, warunki glebowe oraz podłoże geologiczne. Z poprzednich badań realizowanych na terenie Beskidów wiadomo bowiem, że potencjalna produkcyjność siedlisk dla świerka jest bardzo silnie skorelowana z podłożem geologicznym (Socha 2008). Istnieje duże prawdopodobieństwo, że w sytuacji zapowiadanych zmian klimatycznych parametry glebowe także mogą ulec zmianom, co zapewne wpłynęłoby na przyrost drzewostanów świerkowych. Perspektywa utrzymania się obecnych trendów zmian klimatu polegających na wzroście średniej rocznej temperatury, stężenia CO 2 oraz depozycji azotu nastręcza wiele trudności w ocenie wpływu poszczególnych komponentów na przyrost drzewostanów świerkowych. Większość autorów jest jednak zgodna, że zwiększone stężenie ilości dwutlenku węgla w atmosferze spowoduje zwiększenie przyrostu drzewostanów (Zheng i in. 2002). Dodatkowe zwiększenie przyrostu drzewostanów wynikające ze stosowania nawożenia wiąże się ze wzmożonym zapotrzebowaniem drzew na wodę oraz składniki pokarmowe, co może skutkować zmniejszeniem odporności drzewostanów na działanie suszy. Mając na uwadze podstawowy cel zabiegu nawożenia górskich drzewostanów świerkowych którym jest zwiększenie stabilności drzewostanów, podaje się w wątpliwość stwierdzenie jakoby przyśpieszony wzrost drzewostanów stanowił pozytywny efekt wapnowania. przyrostu z ostatnich 5 lat w porównaniu z przyrostem sprzed nawożenia stwierdzono 10% zwiększenie przyrostu. Im krótszy porównywany okres tym różnice są większe. Na powierzchniach nawożonych w ostatnich 4 latach przyrost był średnio o 14% wyższy niż przed nawożeniem, w ostatnich 3 latach średnie zwiększenie przyrostu pierśnicy wynosi 25% natomiast przyrost w ostatnich 2 latach jest aż o 38% większy niż w okresie 2 lat przed nawożeniem. 3. Biorąc pod uwagę wysoki stopień niepewności co do ostatecznych efektów nawożenia mineralnego na wzrost i stabilność drzewostanów świerkowych wzrastających na siedliskach górskich, stosowanie tego zabiegu w dużej skali wydaje się dyskusyjne. Jest to warte podkreślenia zwłaszcza na terenach górskich, gdzie funkcje ochronne są priorytetowe i zyskują przewagę nad funkcjami gospodarczymi. Dlatego też zabieg wapnowania wymaga wcześniejszego ustalenia zarówno pozytywnych jak i negatywnych efektów jego stosowania na górskie drzewostany świerkowe. Podsumowanie wyników 1. W wyniku przeprowadzonych analiz stwierdzono, że w okresie po zastosowaniu nawożenia nastąpiło zwiększenie przyrostu pierśnicy i miąższości drzewostanu. Powierzchnie nawożone cechowały bowiem każdorazowo istotnie większymi przyrostami w porównaniu do powierzchni, gdzie nie zastosowano zabiegu nawożenia. 2. Efekt nawożenia wzmaga się z czasem i w każdym kolejnym roku po nawożeniu przyrosty drzew były coraz większe w porównaniu z powierzchniami kontrolnymi. W przypadku 25 lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 229

10 Literatura Burke M.K. & Raynal D Liming influences growth and nutrient balances in sugar maple (Acer saccharum) seedlings on an acidic forest soil. Environmental and Experimental Botany 39: De Vries W., Vel E.M., Reinds G.J., Deelstra H., Klap J.M., Leeters E.E.J.M., Hendriks C.M.A., Kerkvoorden M., Landmann G., Herkendell J., Haussmann T. & Erisman J.W Intensive monitoring of forest ecosystems in Europe. Objectives, set up and evaluation strategy. Forest Ecology and Management 174: Huber C., Kreutzer K., Rohle H. & Rothe A Response of artificial acid -irrigation, liming, and N-fertilisation on elemental concentrations in needles, litter fluxes, volume increment, and crown transparency of a N saturated Norway spruce stand. Forest Ecology and Management 200: Ingerslev M. & Hallbäcken L Above ground biomass and nutrient distribution in a limed and fertilized Norway spruce (Picea abies) plantation Part II. Accumulation of biomass and nutrients. Forest Ecology and Management 119: Ingerslev M., Mälkonen E., Nilsen P., Nohrstedt H.-Ö., Oskarsson H. & Raulund - Rasmussen K Main findings and future challenges in forest nutritional research and management in the Nordic countries. Scandinavian Journal of Forest Research 16: Januszek K. i in Efekty nawożenia magnezytem gleb drzewostanów świerkowych w masywie Śnieżnika na terenie Leśnictwa Kamienica Nadleśnictwa Lądek Zdrój po 6 latach od nawożenia. Raport z BZ-705/KGL/ Kierownik projektu Dr hab. Kazimierz Januszek, prof. UR. Jaworski A Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Gutenberg, Kraków. Kocjan H Wpływ różnych sposobów sadzenia i startowego nawożenia mineralnego na wzrost i udatność 10 letniej uprawy sosnowej na siedlisku boru suchego. Sylwan 10: Kocjan H Wpływ wapnowania i nawożenia mineralnego na wzrost sosny zwyczajnej (Pinus sylwestris L.) w 25-letnim drzewostanie w warunkach siedliskowych boru suchego. Sylwan 8: Kowalkowski A Nowsze kierunki w nawożeniu gleb leśnych. Sylwan 3: Kowalkowski A Metody oceny stanów jakości powietrza atmosferycznego i depozycji substancji w monitoringu ekosystemów leśnych. Kieleckie Towarzystwo Naukowe, Kielce. Regionalny Monitoring Środowiska Przyrodniczego 4: Landmann G. & Bonneau M Forest Decline and Atmospheric Deposition Effects in the French Mountains. Springer-Verlag, Germany, Berlin. Małek S., Martinson L. & Sverdrup H Modeling future soil chemistry at a highly polluted forest site at Istebna in Southern Poland using the SAFE model. Environmental Pollution 3: Mylona S Sulphur dioxide emissions in Europe and their effect on sulphur concentrations and depositions. Tellus 48B: Nilsen P Fertilization experiments on forest mineral soils: a review of the Norwegian results. Scandinavian Journal of Forest Research 16: Nohrstedt H. Ö Response of coniferous forest ecosystems on mineral soils to nutrient additions: a review of Swedish Experiences. Scandinavian Journal of Forest Research 16: Nys C Fertilisation, dépérissemnt et production de l épicéa commun (Picea abies) dans les Ardennes. Revue forestière française XLI(4): Reineke L.H Perfecting a stand-density index for even-aged forests. Journal of Agricultural Research 46: Saarsalmi A. & Mälkönen E Forest fertilisation research in Finland: a literature review. Scandinavian Journal of Forest Research 16: Schöpp W., Posch M., Mylona S. & Johansson M Long-term development of acid deposition ( ) in sensitive freshwater regions in Europe. 230 Hydrology and Earth System Sciences 7: Sikström U Effects of low-dose liming and nitrogen fertilization on stemwood growth and needle properties of Picea abies and Pinus sylvestris. Forest Ecology and Management 95: Sikström U Stem Growth of Picea Abies in South Western Sweden in the 10 Years Following Liming and Addition of PK and N. Water, Air & Soil Pollution: Focus 7: Socha J Effect of topography and geology on the site index of Picea abies in the West Carpathian, Poland. Scandinavian Journal of Forest Research 23: Konferencja Naukowa z okazji 55-lecia Karkonoskiego Parku Narodowego

11 Socha J Krzywe bonitacyjne świerka pospolitego na siedliskach górskich. Sylwan 12: Spiecker H Liming, nitrogen and phosphorus fertilization and the annual volume increment of Norway spruce stands on long term permanent plots in southwestern Germany. Fertiliser Research 27: Ulrich B., Mayer R. & Khanna P.K Die Deposition von Luftverunreinigungen und ihre Auswirkungen in Waldökosystemen im Solling. Schriften Forstl. Fak. Univ. Göttingen, vol. 58. Sauerländer Verlag, Frankfurt, Zheng D., Freeman M., Bergh J., Røsberg I. & Nilsen P Production of Picea abies in South-east Norway in Response to Climate Change: A Case Study Using Process based Model Simulation with Field Validation. Scandinavian Journal of Forest Research 17: lat po klęsce ekologicznej w Karkonoszach i Górach Izerskich obawy a rzeczywistość 231