Zgodnie z definicją, jaką znaleźć można w ustawie o ochronie zabytków, krajobraz

Transkrypt

1 MATEUSZ JAEGER, JAKUB NIEBIESZCZAŃSKI, JANUSZ CZEBRESZUK, MATEUSZ CWALIŃSKI, ŁUKASZ POSPIESZNY, MATEUSZ STRÓŻYK Badania nad krajobrazem kulturowym z epoki brązu na pograniczu śląsko -wielkopolskim Zgodnie z definicją, jaką znaleźć można w ustawie o ochronie zabytków, krajobraz kulturowy to przestrzeń historycznie ukształtowana w wyniku działalności człowieka, zawierająca wytwory cywilizacji oraz elementy przyrodnicze 1. Archeologia podkreśla wyraźnie wagę badań nad relacjami zachodzącymi pomiędzy poszczególnymi elementami krajobrazu, zarówno pochodzenia naturalnego, jak i antropogenicznego. Głębsza refleksja teoretyczna nad zagadnieniem krajobrazu kulturowego obecna jest przede wszystkim w archeologii anglosaskiej 2 i bazuje na koncepcji fenomenologii percepcji przestrzeni 3, która podkreśla brak możliwości rozdziału pomiędzy przestrzenią i aktywnością człowieka praktyką społeczną 4. W odniesieniu do archeologii jest to o tyle istotne, że pozwala na założenie o możliwości rekonstrukcji relacji społecznych na podstawie odczytywania znaczeń, jakie człowiek nadawał wycinkom przestrzeni w wyniku różnorodnych form swojej aktywności w określonym czasie. W krajobrazie odzwierciedlać się może przeszłość i zarazem tożsamość zarówno zbiorowości, jak i pojedynczych osób 5. W tym sensie możemy mówić o pamięci krajobrazu. Czas jest kluczowym pojęciem w badaniach nad kulturowym znaczeniem przestrzeni. Odnoszenie teraźniejszej aktywności ludzkiej w kra- 1 Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. z 2003 r. Nr 162, poz. 1568), art. 3. pkt C. Tilley, A Phenomenology of Landscape: Place, Paths and Monuments, Berg, Oxford M. Merleau -Ponty, Fenomenologia percepcji, przekł. M. Kowalska, J. Migasiński, Fundacja Aletheia, Warszawa C. Tilley, A Phenomenology, dz. cyt., s Tamże, s Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

2 jobrazie do przeszłości powoduje bowiem nagromadzenie warstw znaczeń 6, których możliwość i sposób odczytywania zmienia się wraz z upływem czasu 7. Badania nad przestrzenią w przeszłości stanowią przedmiot studiów archeologii krajobrazu. W Europie Środkowej jest ona od kilku dekad utożsamiana z tradycją Siedlungsarchäologie, stworzonej przez Herberta Jankuhna w latach pięćdziesiątych ubiegłego stulecia 8. Metody badań osadniczych proponowane przez niemieckiego autora spotkały się z szeroką aprobatą na gruncie archeologii polskiej 9. Intensyfikacja badań osadniczych nastąpiła wyraźnie w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku. Wówczas to na gruncie archeologii polskiej znaczenia nabrały nowe propozycje metodologiczne brytyjskiej New Archaeology 10. Podstawowe pytania badawcze dotyczyły relacji pomiędzy środowiskiem naturalnym a rekonstruowanymi na podstawie źródeł archeologicznych procesami osadniczymi 11. Nowe możliwości w tym zakresie przynosić zaczęła akcja Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP). Działania realizowane od schyłku lat siedemdziesiątych ubiegłego wieku systematycznie poszerzały zbiór zewidencjonowanych stanowisk archeologicznych. Szeroko zakrojony program badań powierzchniowych stanowił odpowiedź na specyfikę źródeł, jakie dominują na obszarze Polski. W odniesieniu do pradziejów stanowiska archeologiczne o własnej formie krajobrazowej stanowią bardzo niewielką grupę. Dominującą kategorią są rejestrowane na powierzchni zbiory fragmentów ceramiki oraz wytworów kamiennych/ 6 Tamże, s. 27.; C. Tilley, The Materiality of Stone: Explorations in Landscape Phenomenology, Berg, Oxford 2004, s W. Rączkowski, J. Sroka, Cudze chwalicie, swego nie znacie: o różnym postrzeganiu krajobrazu kulturowego, w: De rebus futuris memento: przyszłość przeszłego krajobrazu kulturowego Ziemi Sławieńskiej, ciż (red.), Fundacja Dziedzictwa, Sławeński Dom Kultury, Sławno 2002, s H. Jankuhn, Methoden und Probleme siedlungsarchäologischer Forschung, Archaeologia Geographica 1955, 4, s ; tegoż, Einführung in die Siedlungsarchäologie, De Gruyter, Berlin New York 1977; A. Zimmermann, K.P. Wendt, T. Frank, J. Hilpert, Landscape Archaeology in Central Europe, Proceedings of the Prehistoric Society 2009, 75, s S. Kurnatowski, Uwagi o kształtowaniu się stref zasiedlenia dorzecza Obry w czasie od środkowego okresu epoki brązu do późnego średniowiecza, Archeologia Polski 1963, 8 (2), s ; tegoż, Osadnictwo i jego rola w kształtowaniu krajobrazu, Folia Quaternaria 1968, 29, s ; tegoż, Początki i rozwój badań osadniczych w naukach geograficznych i historyczno- -społecznych, Przegląd Archeologiczny 1977, 25, s H. Mamzer, J. Ostoja -Zagórski, Orientacje badawcze w polskiej archeologii, Nauka 2007, 1, s ; A. Zimmermann, K. P. Wendt, T. Frank, J. Hilpert, Landscape Archaeology, dz. cyt., s. 4; S. Kadrow, The German Infuence on Polish Archaeology, w: A History of Central European Archaeology. Theory, Methods and Politics, A. Gramsch, U. Sommer (red.), Archaeolingua, Budapeszt 2011, s S. Tabaczyński, Neolit środkowoeuropejski. Podstawy gospodarcze, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków, 1970; J. Kruk, Studia osadnicze nad neolitem wyżyn lessowych, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

3 krzemiennych. Ich ewidencja możliwa jest przy wystąpieniu sprzyjających warunków obserwacji. Najmniejszych problemów przysparza prospekcja gruntów ornych. Są to jednak zarazem obszary, na których stanowiska archeologiczne podlegają najbardziej systematycznemu i groźnemu procesowi niszczenia. Stan zachowania zabytków oraz zaburzony układ ich dyspersji znacznie utrudnia, lub wręcz całkowicie uniemożliwia, określenie pierwotnej funkcji stanowisk rejestrowanych w ramach AZP. Ogranicza to znacząco możliwości interpretacyjne i wiarygodność modeli budowanych na podstawie zbiorów powierzchniowych. W skrajnych przypadkach zachodzi nawet możliwość stworzenia zafałszowanego modelu poprzez błędne określenie zabytków pochodzących z dwóch skrajnie odmiennych funkcjonalnie sfer aktywności ludzkiej: osadniczej i funeralnej. Postęp agrotechniki i wprowadzenie orki mechanicznej spowodowało, że ze zbioru stanowisk archeologicznych o własnej formie krajobrazowej zachowały się przede wszystkim te o największych rozmiarach (np. grodziska). Pozostałe obiekty, prawdopodobnie znacznie bardziej liczne (np. kurhany), w większości zostały zniszczone. W efekcie, w odniesieniu do poszczególnych okresów pradziejów dysponujemy jedynie niewielkim zbiorem źródeł. Jest to szczególnie dotkliwy problem w badaniach nad środkową epoką brązu, kiedy pochówek podkurhanowy stanowił główną formę obrządku pogrzebowego 12. Podsumowując, należy podkreślić, że krajobraz, jako przedmiot badań polskiej archeologii pojawiał się dotąd przede wszystkim w kontekście studiów osadniczych. Źródła funeralne pozostają poza głównym nurtem dyskursu przede wszystkim ze względu na niedoszacowanie ich ilości w wyniku stosowania tradycyjnej metody ewidencji archeologicznej (AZP) oraz ogólną niską liczebność zachowanych obiektów, szczególnie takich, które tworzyłyby większe układy przestrzenne (cmentarzyska). Pogranicze Śląska i Wielkopolski w okresie środkowej epoki brązu (około przed Chr. 13 ) stanowiło obszar zdominowany przez społeczności lokalnego odłamu kultury mogiłowej (dalej KM) 14. Aktualna wiedza o niej opiera się na informacjach pozyskanych z pochówków podkurhanowych. Osady jedno- 12 M. Gedl, Kultura Przedłużycka, Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków 1975; B. Gediga, Starszy okres epoki brązu na zachodnich ziemiach polskich w zasięgu kultury przedłużyckiej, w: Prahistoria Ziem Polskich III. Wczesna epoka brązu, A. Gardawski, J. Kowalczyk (red.), Ossolineum, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk 1978, s ; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa po dwóch strona Sudetów. Próba analizy porównawczej kurhanowego obrządku pogrzebowego kultur mogiłowych, z terenów południowo -zachodniej Polski oraz zachodnich Czech, Poznań 2012 (niepublikowany maszynopis pracy magisterskiej). 13 J. Müller, B. Lohrke, Neue absolutchronologische Daten für die süddeutsche Hügelgräberbronzezeit, Germania 2009, 87s M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

4 znacznie związane wyłącznie z KM na tym obszarze właściwie nie są znane 15. Większość mogił została zbadana wykopaliskowo w II połowie XIX i początkach XX stulecia 16. Początkowo w badaniach tych prym wiedli archeolodzy niemieccy, prowadzący wykopaliska przede wszystkim na terenie Śląska. Na obszarze Wielkopolski kurhany przykuły uwagę archeologów polskich po zakończeniu I wojny światowej. W okresie międzywojennym badania nad kurhanami KM prowadził J. Kostrzewski, skupiając się na stanowiskach położonych wzdłuż doliny Baryczy, w okolicach Krotoszyna i Ostrowa Wlkp. W ramach prowadzonych przez niego badań archeologicznych wyeksplorowano dwa kurhany na stanowisku w Krotoszynie, gm. loco, pięć na stanowisku w Smoszewie, gm. Krotoszyn oraz sześć kopców na łączonym cmentarzysku w Sadowiu -Wysocku Wielkim, gm. Ostrów Wlkp. 17. Plany każdego z cmentarzysk zostały sporządzone metodą krokową, z zaznaczeniem wszystkich zarejestrowanych mogił. Wykonano również szkice kurhanów ze zobrazowanymi wewnętrznymi konstrukcjami kamiennymi oraz zainwentaryzowano odnalezione wewnątrz zabytki. W okresie powojennym, do schyłku lat osiemdziesiątych XX wieku, zauważyć można wyraźny spadek liczby badań wykopaliskowych dotyczących kurhanów KM na interesującym nas obszarze. Wymienić należy przede wszystkim badania dwóch obiektów w Obornikach Śląskich 18 oraz cmentarzysk w Gliśnicy 19, Sadowiu -Wysocku Wielkim 20 i Mikowicach 21. W 2008 roku rozpoczęto pierwszy etap weryfikacyjnych badań ratowniczych cmentarzyska w Smoszewie (st. 1). Stanowisko, jak wspomniano powyżej, badane w latach dwudziestych XX wieku stanowi przykład jednego z najlepiej zachowanych cmentarzysk kurhanowych KM na obszarze pogranicza Śląska i Wielko- 15 Tamże, s M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania weryfikacyjne kurhanów kultury mogiłowej na stanowisku Smoszew 1 (pow. Krotoszyn, woj. wielkopolskie), w: Kurhany i obrządek pogrzebowy w IV -II tysiącleciu p.n.e., H. Kowalewska -Marszałek, P. Włodarczak (red.), Kraków Warszawa, 2011, s ; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s J. Kostrzewski, Z badań nad osadnictwem wczesnej i środkowej epoki bronzowej na ziemiach polskich, Przegląd Archeologiczny 2, 1924, s ; tenże, Kurhany z II -go okresu epoki bronzowej w okolicy Krotoszyna i Ostrowa, Przegląd Archeologiczny 2, 1924, s ; temże, I, II i III okres epoki brązowej w Polsce, Przegląd Archeologiczny 4, 1929, s W. Szmukier, Badania na cmentarzysku kurhanowym w Obornikach Śląskich, Informator Archeologiczny 1984, s , 85, L. Ziąbka, B. Maryniak, Archeologiczny rezerwat kurhanowy w Gliśnicy koło Odolanowa, Kronika Wielkopolski 1996, 2 (77), s L. Ziąbka, Cmentarzysko kurhanowe z Sadowia w okolicach Ostrowa Wielkopolskiego, Kronika Wielkopolski 1997, 4 (83), s E. Kłosińska, B. Butent -Stefaniak, B. Maryniak, Badania ratownicze na cmentarzysku kurhanowym ze starszego i środkowego okresu epoki brązu w Mikowicach, stan. 1, Śląskie Sprawozdania Archeologiczne 1988, 30, s Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

5 Ryc. 1. Smoszew, st. 1. Kurhany kultury mogiłowej (fot. M. Jaeger) polski 22, 23 (ryc. 1). Badania rozpoczęły pomiary wysokościowe zmierzające do precyzyjnego określenia ilości, lokalizacji, rozmiarów oraz stanu zachowania kurhanów. Następnie, w ramach współpracy z archeologami niemieckimi z Uniwersytetu w Kilonii, przeprowadzono prospekcję magnetometryczną stanowiska oraz ratownicze badania wykopaliskowe jednego z kurhanów (nr 15) 24 (ryc. 2). W świetle dotychczasowych badań kurhany typowe dla śląsko -wielkopolskich społeczności KM to relatywnie duże nasypy ziemne kryjące różnego rodzaju konstrukcje właściwego grobu oraz jego bezpośredniego otoczenia. Najczęściej 22 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania, dz. cyt., s M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Tumulus Culture Barrows in the Polish Lowlands. The case of the Cemetery in Smoszew, w: Ancestral Landscapes, E. Borgna, S. Müller -Celka (red.), Lyon 2011, s J. Kneisel, M. Jaeger, Ł. Pospieszny, M. K. Holst, Ausgrabungen in Smoszew, gm. Krotoszyn, Großpolen Fpl. 1. Sommer 2009 Ein mittelbronzezeitlicher Grabhügel, Starigard 2008/2009, 2010, s Badania finansowane były przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Uniwersytet Christiana Albrechta w Kilonii, Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Poznaniu oraz Urząd Miejski w Krotoszynie. 173 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

6 Ryc. 2. Smoszew, st. 1. Konstrukcje kamienne wewnątrz kurhanu nr 15 (fot. M. Jaeger) wznoszono je z kamieni (ryc. 2). Rzadziej kamiennym konstrukcjom towarzyszyły elementy drewniane 25. Pod kurhanami KM dominował pochówek szkieletowy 26. Powyższy przegląd aktualnego stanu wiedzy wskazuje wyraźnie na istniejące braki w badaniach nad krajobrazem kulturowym, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnienia miejsca kurhanów z epoki brązu w przestrzeni. Wspomniany projekt badań w Smoszewie przyniósł wiele informacji świadczących o istnieniu w okolicy badanego cmentarzyska szeregu innych obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. W sumie, na obszarze Lasu Krotoszyn (części 25 M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Nieinwazyjne badania, dz. cyt., s ; M. Jaeger, Ł. Pospieszny, Tumulus Culture Barrows, dz. cyt., s ; M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s ; M. Cwaliński, J. Niebieszczański, The Tumulus Culture Burial Mounds in south western Poland. Construction of the Barrows and their Place in the Landscape, w: Collapse or Continuity? Environment and Development of Bronze Age Human Landscapes, J. Kneisel, W. Kirleis, M. Dal Corso, N. Taylor, W. Tiedtke (red.), Universitätsforschungen zur Prähistorischen Archäologie 2012, 205, s M. Cwaliński, Kultura mogiłowa, dz. cyt., s Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:05

7 Ryc. 3. Przykład kurhanu zachowanego na obszarze Lasu Krotoszyn (fot. M. Jaeger) Dąbrów Krotoszyńskich), w którym zlokalizowane jest cmentarzysko w Smoszewie, zewidencjonowano około trzydziestu kurhanów (ryc. 3). Ze względu na blisko stupięćdziesięcioletnią metrykę lasów w okolicach Krotoszyna obiekty te nie zostały zniszczone w okresie opisanego powyżej procesu intensyfikacji rolnictwa. W 2011 roku stworzono program badawczy ukierunkowany na pełną ewidencję obiektów archeologicznych o własnej formie terenowej oraz analizę reliktów krajobrazu kulturowego z epoki brązu na obszarze Lasu Krotoszyn. Projekt Modelowe badania nieinwazyjne obszarów leśnych Las Krotoszyn 27 wynika z jednej strony z potrzeby zapełnienia opisanych powyżej luk w stanie wiedzy na temat kurhanów KM oraz niepełnej efektywności szacowania ilości obiektów w ramach akcji AZP, z drugiej natomiast, z wymagań stawianych archeologom przez współczesne konserwatorstwo. Aktualna doktryna konserwatorska kładzie duży nacisk na zachowawczy i nieinwazyjny charakter badań archeologicznych. Zmusza do odchodzenia od szerokopłaszczyznowych wykopalisk, skupiając uwagę badaczy na stosowaniu metod, które w ogóle lub w jak najmniejszym stopniu naruszają substancję zabytkową. 27 Projekt finansowany z funduszy Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego uzyskanych w wyniku konkursu Narodowego Instytutu Dziedzictwa (program Dziedzictwo kulturowe; priorytet 5; Ochrona zabytków archeologicznych). 175 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:06

8 Ryc. 4. Smoszew, st. 1. Mapa wysokościowa z rekonstrukcją cieku wodnego (oprac. J. Niebieszczański) Mając na uwadze powyższe, celem projektu było pełne zewidencjonowanie ilości oraz określenie stanu zachowania obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej (ze szczególnym uwzględnieniem kurhanów KM) na obszarach zalesionych, przy użyciu nieinwazyjnych metod teledetekcyjnych. Poza funkcją ewidencyjną metody te wprowadzają nową jakość w badaniach nad powiązaniami człowieka i jego działalności z krajobrazem. Pierwsze prace poświęcone krajobrazowi kulturowemu cmentarzyska w Smoszewie związane były z wstępnymi analizami sytuacji geomorfologicznej tego stanowiska 28. Przedstawienie i opis ukształtowania terenu, za pomocą narzędzi wizualizujących, w tym przypadku systemu informacji geograficznej (GIS), wraz z zaznaczoną pozycją kopców ziemnych, wykazało szereg specyficznych warunków krajobrazowych, które wydawały się nieprzypadkowe. Na podstawie selekcjonowania i interpretacji informacji zawartych na zdigitalizowanych wielkoskalowych mapach topograficznych, geologicznych oraz ich objaśnień, 28 J. Niebieszczański, Geomorfologia stanowiska ze starszej epoki brązu w Smoszewie (gm. Krotoszyn, woj. wielkopolskie), Poznań 2010 (niepublikowany maszynopis pracy licencjackiej). 176 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:06

9 Ryc. 5. Mapa hipsometryczna doliny Czarnej Wody (oprac. J. Niebieszczański) wyodrębniono te, które zdawały się świadczyć o minionym krajobrazie, w jakim w środkowej epoce brązu funkcjonowała nekropolia. Cmentarzysko położone jest na recesywnej morenie czołowej zlodowacenia Warty, znanej w literaturze jako Wał Krotoszyński 29. Znajduje się w połowie spadku jego wschodniego stoku, pomiędzy dwoma erozyjnymi rynnami, powstałymi na skutek spływu powierzchniowego z wyższych partii wzniesienia (ryc. 4). Przepływ wód odbywa się okresowo tylko w jednej z nich, dlatego też na podstawie przebiegu izolinii i wierceń w terenie ustalono przebieg drugiego cieku, zakładając wyższą wilgotność klimatu w środkowej epoce brązu. Wał Krotoszyński jest również lewym stokiem doliny rzeki Czarnej Wody, płynącej na wschód od stanowiska. Dolina ma charakter asymetryczny, wynikający z ukształtowania rzeźby przez lądolód warciański. Jej prawy stok, który jest płaską wysoczyzną morenową, jest łagodniejszy od naprzeciwległego, co skutkuje lepszą ekspozycją stanowiska w kierunku wschodnim (ryc. 5). Rysuje się zatem obraz uroczyska, w którym zdecydowano się założyć cmentarzysko. Było to miejsce znajdujące się w połowie wzniesienia morenowego, co 29 B. Krygowski, Geografia fizyczna Niziny Wielkopolskiej, cz. 1, Geomorfologia, PWN, Poznań Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:06

10 Ryc. 6. Widok z kurhanu nr VI w Sadowiu-Wysocku Wielkim na Pradolinę Baryczy (fot. J. Niebieszczański) skutkowało lepszą widocznością w stronę dna doliny, pomiędzy dwoma ciekami wodnymi, które oddzielały je od reszty terenu. Obserwacje te stały się asumptem do podjęcia badań porównawczych w większej skali. Kolejne prace związane z weryfikacją terenową równoczasowych stanowisk kurhanowych z terenów południowej Wielkopolski i Dolnego Śląska wykazały wiele podobieństw w sposobie lokowania cmentarzysk 30. Okazuje się, że większość z nich znajduje się w podobnym położeniu pod względem wysokości jak i sieci hydrograficznej. Stanowiska takie jak Wielka Lipa, Wysocko Wielkie, Gogołowice czy Sadowie zlokalizowane są również na wyniesieniach morenowych w pobliżu mniejszych cieków wodnych. Warte uwagi są pozostałości nekropolii w Sadowiu -Wysocku Wielkim (ryc. 6), gdzie stworzony na potrzeby badań sytuacyjny model wysokościowy jednego z kopców ziemnych wskazał, w jaki sposób starano się w epoce brązu eksponować obiekty funeralne 31. Jest to, podobnie jak w przypadku Smoszewa, wzgórze morenowe recesji lądolodu warciańskiego 30 M. Cwaliński, J. Niebieszczański, The Tumulus Culture Burial Mounds, dz. cyt., s M. Cwaliński, J. Knesiel, J. Niebieszczański, Badania cmentarzyska kurhanowego w Sadowiu, gm. Ostrów Wlkp., woj. wielkopolskie, stan. 1 ( ), Poznań 2012 (sprawozdanie z badań archeologicznych). 178 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:06

11 Ryc. 7. Dyspersja stanowisk z środkowej epoki brązu na pograniczu śląsko-wielkopolskim (oprac. własne J. Niebieszczański/M. Cwaliński; dane za: ESRI Data&Maps Media Kit 9.3, STRM global shaded relief data with lakes, rivers overlays) o łagodnych stokach, które ulegając denudacji peryglacjalnej, zostały naturalnie podzielone na terasy. Na jednym z nich leży badany obiekt, który poprzez taki dobór miejsca stał się bardziej widoczny z poziomu pradoliny Baryczy, niż byłby z płaskiego szczytu wzgórza. Aspekt widoczności cmentarzysk, jak i ich poszczególnych składowych, skłania do przyjęcia tezy, że odgrywały one nie tylko rolę funeralną, związaną z obrzędowością. Dyspersja stanowisk w ramach pogranicza śląsko -wielkopolskiego (ryc. 7) zdaje się świadczyć o ich reperowym charakterze, według którego możliwe stawało się organizowanie przestrzeni i poruszanie się w niej. W przypadku braku wyraźnie zarysowanych, stałych elementów krajobrazu naturalnego, jak większe zbiorniki wodne, szczyty wysokogórskie, większe rzeki, których brak w poglacjalnej rzeźbie terytorium Polski w strefie niżowej, istnieć musiała potrzeba wbudowania takiego systemu znaków, który pozwalałby na orientację w terenie. Lokowanie cmentarzysk w obrębie ciągów morenowych, zarówno zlodowacenia Warty, jak i Odry, powyżej poziomu płaskich pradolin, które ze względu na swoją łatwą dostępność funkcjonowały jako szlaki, wyznaczać mogło tym samym poszczególne etapy wędrówki (ryc. 8). Pogląd ten znajduje swoje uzasadnienie, gdy odniesiony zostanie do pojęcia społeczeństwa prekartograficzne- 179 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:07

12 go. Istniejące obecnie kategorie pojmowania przestrzeni, takie jak zobrazowanie jej za pomocą map, mierzalnej odległości w jednostkach, lub matematycznym jej skwantyfikowaniu, nie mogą być przenoszone w przeszłość. Niemniej wśród omawianych społeczności istniała potrzeba uporządkowania przestrzeni i wyznaczania pewnych granic, bądź punktów odniesienia, według których ją oswajano. Kurhan postrzegać należy zatem nie tylko w kategoriach sacrum, ale także jako trwały element krajobrazu, który miał znaczenie utylitarne. Mógł stanowić punkt orientacji oraz rozdzielać przestrzeń na jej część użytkową (profanum) i ceremonialną (sacrum). Obraz ten był zapewne powielany z kolejnymi pokoleniami, co wpisuje kopce ziemne w pamięć krajobrazu trwającą setki lat. Rozpatrując rozmieszczenie cmentarzysk w ramach omawianego obszaru, warto zwrócić uwagę na grupowanie się stanowisk w klastery, zdefiniowane formą terenową, na której się znajdują (ryc. 7). Pierwszym z takich zgrupowań jest Wał Krotoszyński, na którym zlokalizowane są cmentarzyska w Smoszewie, Krotoszynie i Gogołowicach. Kolejnym są Wzgórza Wysockie ze stanowiskami w Sadowiu i Wysocku Wielkim, następnym Wzgórza Twardogórskie, gdzie znajdują się nekropolie w Czeszowie, Łazach Wielkich i Skoroszowie. Zgrupowanie osadzone na Wzgórzach Trzebnickich należy rozdzielić na dwa pomniejsze z uwagi na wielkość tej formy polodowcowej. Zachodnie, złożone ze stanowisk w Siemianicach, Wielkiej Lipie i Obornikach Śląskich, oraz wschodnie, z kurhanami w Ludgierzowicach i Niedarach. Odnosząc się do wspomnianej wcześniej funkcji utylitarnej kurhanów, przyjąć można założenie o ich granicznym charakterze, świadczącym o przynależności terytorium. W ten właśnie sposób krajobraz kulturowy był rozdzielony pomiędzy poszczególne grupy ludzkie, które dzięki składowym jego elementom, takim jak cmentarzyska, manifestowały swoją tożsamość i wspólnotę. W związku z rozwojem nowych metod nieinwazyjnych i prospekcji archeologicznej, powiększa się również pula dostępnych środków umożliwiających badania krajobrazu kulturowego. Jedną z bardziej nowatorskich technik akwizycji danych przestrzennych zdecydowano się zastosować w przypadku wspomnianego projektu badań Lasu Krotoszyn. Metoda LiDAR (Light Detection And Ranging) opiera się na pomiarze odległości punktu mierzonego od instrumentu wykonującego pomiar. Na podstawie czasu przebytego przez wiązkę światła w podczerwieni odbitą od punktu, która powróciła do urządzenia, określana jest odległość z przyporządkowanymi koordynatami X i Y, pozycjonowanymi za pomocą stałych punktów odniesienia. Wartością Z w układzie współrzędnych jest odległość od tzw. punktu przyłożenia, świadcząca o wysokości obiektu mierzonego. W przypadku Lasu Krotoszyn zastosowano zmodyfikowaną wersję metody LiDAR, w skrócie zwaną ALS (Airborne LiDAR Scanning). Polega ona na wykonywaniu pomiarów z urządzenia zainstalowanego do kadłuba samolotu i pozycjonowanego w czasie rzeczywistym przez system GPS. W przypadku terenów zalesionych 180 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:07

13 pomiar o rozdzielczości czterech punktów na metr kwadratowy pozwala na wiarygodne i precyzyjne odtworzenie powierzchni terenu bez pokrywy roślinnej. Las Krotoszyn złożony jest głównie z drzewostanu bukowo -dębowego o dużej gęstości, w którym prowadzenie pomiarów terenowych przy użyciu konwencjonalnych metod geodezyjnych byłoby nieefektywne. Łącznie skanowaniu lotniczemu poddano około trzydziestu kilometrów kwadratowych terenów leśnych. Uzyskany za pomocą tej procedury Cyfrowy Model Wysokościowy pozwolił na uzyskanie pełnego obrazu rozmieszczenia obiektów archeologicznych o własnej formie krajobrazowej. W ten sposób na obszarze Lasu Krotoszyn wykryto obecność około stu kurhanów. Zdecydowana większość z nich nie była do tej pory zewidencjonowana. Obraz uzyskany dzięki tej metodzie potwierdził wcześniejsze przypuszczenia, co do zasad lokowania obiektów funeralnych w obrębie wyniesienia morenowego, blisko istniejących cieków wodnych lub naturalnych zagłębień rynnowych. Poza wykrytymi obiektami pochodzącymi z epoki brązu, odkryto również inne elementy krajobrazu kulturowego, takie jak dziewiętnastowieczne strzelnice, okopy lub grodziska wczesnośredniowieczne. Niektóre obrazy przedstawiają swoisty palimpsest krajobrazu, w którym na niewielkiej przestrzeni występują razem obiekty z poszczególnych odcinków chronologicznych: kurhany, obiekty militarne, pozostałości fundamentów zniszczonych domów, a także elementy zabudowy współczesnej (ryc. 9). Krajobraz kulturowy tworzony jest właściwie nieprzerwanie od ponad trzech i pół tysiąca lat, od momentu wzniesienia przez społeczności mogiłowe kopców ziemnych, aż do dnia dzisiejszego. Możliwe staje się zatem odtworzenie procesu przemian krajobrazu kulturowego w postaci wpisywania kolejnych tworzących go elementów i sposobów jego interpretowania w przeszłości. Zastosowanie nowych technik w badaniach archeologicznych nad krajobrazem znacząco poszerzyło wiedzę na temat ilości oraz jakości obiektów archeologicznych o własnej formie terenowej na obszarze Lasu Krotoszyn. Metoda skaningu laserowego w pełni odpowiada na postulaty i wymagania stawiane przez współczesne konserwatorstwo. Istotne powiększenie puli danych archeologicznych pozwoliło na weryfikację hipotez dotyczących istnienia zasad lokowania kurhanów w przestrzeni w makroskali. Przestrzeń, w której funkcjonowały społeczności epoki brązu, była uporządkowana, posiadała określoną strukturę, której kluczowymi elementami były kurhany. Projekt badań archeologicznych Lasu Krotoszyn ukazał wyraźnie, jak wielki potencjał poznawczy w badaniach nad przeszłym krajobrazem kulturowym drzemie w obiektach funeralnych. Wyjście poza tradycję archeologii osadniczej w kontekście badań nad przestrzenią stanowić powinno jeden z głównych postulatów badawczych na przyszłość. 181 Krajobrazy i ogrody. Ujęcie interdyscyplinarne.indd :51:07