W poszukiwaniu perspektywicznej koncepcji ochrony lasu

Transkrypt

1 W poszukiwaniu perspektywicznej koncepcji ochrony lasu Prof. Dr hab. Andrzej Szujecki SGGW w Warszawie Dr inż. Kazimierz Szabla Lasy Państwowe

2 Ochrona powszechna lasów (definicja wg Słownika Encyklopedycznego Leśnictwa, Drzewnictwa ) Zespól zabiegów wykonywanych przez LP i właścicieli lasów mający na celu podniesienie naturalnej odporności drzewostanów i polegający w szczególności na: 1. Wykonaniu zabiegów profilaktycznych i ochronnych zapobiegających powstawaniu i rozprzestrzenianiu się pożarów 2. Zapobieganiu, wykrywaniu i zwalczaniu nadmiernie pojawiających i rozprzestrzeniających się organizmów szkodliwych 3. Gospodarowaniu zwierzyną w lasach w sposób nie zagrażający trwałości lasów i realizacji celów gospodarki leśnej 2

3 3 Ochrona lasów jako zbiór czynności uzdrawiających chore lasy oraz metody profilaktyczne nie dopuszczające do stanów chorobowych

4 Ochrona lasu czy ochrona ekosystemów leśnych - pojęcie choroby - pojęcie szkody (organizmy patogeniczne, symbiotyczne i saprofityczne pożyteczne i szkodliwe - martwe drewno - ochrona przyrody a ochrona lasu - ekosystemowa koncepcja chorób lasu, (czynniki biotyczne, abiotyczne, błędy hodowlane) 4

5 Ochrona lasu w ujęciu deterministycznym jak i ochrona ekosystemów leśnych w ujęciu holistycznym /podejście surowcowe a ekosystemowe/ 5

6 Należy równolegle prowadzić doraźne zabiegi ratownicze i akcje zwalczania jak i długofalową kompleksową ochronę ekosystemów leśnych 6

7 Wielofunkcyjność gospodarki leśnej oznacza przyjęcie różnych strategii rozwoju lasu a więc stosowania różnych środków i metod zagospodarowania i ochrony. Dlatego racjonalnym postępowaniem jest nie zamiana ochrony lasu na ochronę ekosystemów leśnych, ale przyjęcie obu strategii. Służą one różnym, ale równie ważnym celom zróżnicowanej gospodarki leśnej /K. Rykowski/ 7

8 IOL Głównymi celami ochrony ekosystemów leśnych, uwzględniającymi istniejące i spodziewane zagrożenia oraz wzrost zapotrzebowania społeczeństwa na pełnione przez las funkcje, są: a) zapewnienie ochrony wszystkich lasów, a szczególnie takich elementów ekosystemu leśnego, jak np. drzewostany, materia organiczna czy rzadkie składniki biocenoz leśnych; b) godzenie gospodarczego rozwoju kraju z ochroną przyrody i wykorzystaniem zasobów leśnych; 8

9 IOL c) poprawa zdrowotności ekosystemów leśnych poprzez zwiększanie biologicznej odporności drzewostanów na działanie szkodotwórczych czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych; d) regulowanie intensywności użytkowania zasobów leśnych oraz funkcji ochronnych, społecznych i innych pełnionych przez las, tak aby czynności te nie mogły zagrozić trwałości lasów i nie wpływały negatywnie na stan drzewostanów. 9

10 IOL W ochronie ekosystemów leśnych obowiązują następujące zasady: a) profilaktyka, której głównym zadaniem jest zapobieganie powstawaniu gradacji szkodliwych owadów i chorób; b) holistyczne, czyli całościowe podejście do ochrony ekosystemów leśnych, c) objęcie systemową ochroną większych niż drzewostan układów przestrzennych (ekosystemów, fizjocenoz itp.); 10

11 IOL d) pozostawianie w lesie zagospodarowanym określonej masy martwych drzew i ich fragmentów do naturalnego rozkładu; e) ochrona różnorodności biologicznej; f) korzystanie z aktualnej wiedzy wielu dyscyplin naukowych (ekologii, entomologii, fitopatologii, hodowli, urządzania i użytkowania lasu i in.) przy opracowywaniu programów ochrony ekosystemów leśnych; g) minimalizacja szkód ekologicznych, które mogą wystąpić na skutek wykonywanych zabiegów ochronnych; h) stosowanie integrowanej ochrony roślin; i) uwzględnienie w podejmowaniu decyzji gospodarczych szkód i strat, które mogłyby powstać, gdyby zabieg ochronny nie został wykonany. 11

12 12 Hylosozologia interesuje się stanem nie tylko drzewostanów ale ekosystemów czyli stanem biocenozy i stanem jej siedliska czyli biotopu

13 Objęcia zadań OL przez hylosozologię prowadzi do przewartościowania priorytetów poznawczych w ochronie lasu Hylosozologia oddając pierwszeństwo metodom profilaktycznym znalazła się w pułapce gdyż wykonawstwo tych metod przynależy hodowli lasu 13

14 Zagrożenia dla trwałości lasów i ich wielofunkcyjności Największymi problemami z punktu widzenia hylosozologii stają się obecnie następujące zjawiska: 1. Zmiany klimatyczne 2. Gwałtowność, siła i częstotliwość zjawisk pogodowych: - Huragany i tornada, - Szadź i okiść, - Powodzie 3. Pożary średniorocznie w latach: 4. Rozpad monokultur świerkowych Statystyka pożarowa Średnia spalona Lata śr. liczba powierzchnia w roku , , , ,47 14

15 15

16 16

17 17 Gradobicie 3 lipca 2012r. - Opole i okolice

18 18 Szkody od gradobicia z 3 lipca 2012r.

19 19

20 20

21 21

22 22 Nadleśnictwo Opole gradobicie lipiec 2012r.

23 23

24 KLĘSKI Rok Rodzaj zjawiska klęskowego ogólna powierzchnia (ha) do odbudowy straty zwiększone o koszty odbudowy(tys.zł) masa drewna (tys.m3) dochód ze sprzedaży drewna (tys.zł) Bilans (tys.zł) dopłata do n-ctw do 2020r. (tys.zł) Bilans z uwzględnieniem dopłaty w (tys. zł) pożarów w tym pożar 1992r powódź tornado huragan huragan powódz sadź i okiść świerka w Beskidzie Zach huragan huragan Razem:

25 Przyczyny zagrożeń Najczęściej źródłami zagrożeń dla ekosystemów leśnych są: Brak zgodności biocenozy z biotopem, Monokulturowy charakter drzewostanów, Często pojawiające się ekstremalne zjawiska pogodowe, Imisje przemysłowe, Szkody górnicze, Preferowanie w selekcji cech biometrycznych i zawężanie puli genowej, Planowanie przestrzenne (fragmentacja drzewostanów infrastrukturą liniową, fragmentacja korytarzy ekologicznych). 25

26 26

27 U podłoża szkód powodowanych przez czynniki abiotyczne często leżą przyczyny o charakterze hodowlanym bądź urządzeniowym. Przykład 27

28 Przyczyny klęsk? Na przykładzie szkód wyrządzanych przez wiatr Mała odporność drzewostanów na wiatr Przyczyny o charakterze HODOWLANYM Przyczyny o charakterze URZĄDZENIOWYM Niewłaściwy skład gatunkowy drzewostanów Zaniedbania w pielęgnacji Niedostateczne rozpoznanie obszarów zagrożeń; niewystarczające uwzględnianie profilaktyki 28

29 Nadal jeszcze zbyt dużą wagę przykłada się do wartości użytkowej oraz jakości technicznej drzewostanów zapominając, że najważniejszym elementem jest ich trwałość i odporność na zagrożenia ze strony czynników biotycznych, abiotycznych i antropogenicznych 29

30 30

31 Największym zagrożeniem ekosystemu jest zakłócenie lub zahamowanie obiegu materii, dlatego też najważniejsze zadania w zakresie ochrony ekosystemu przypadają hodowli lasu 31

32 Zadania ochrony lasu MONITORING Bieżący monitoring stanu sanitarnego lasu Monitoring obszarów zagrożonych Podejmowanie działań ochronnych Podejmowanie działań zwalczających Wskazywanie zaleceń w zakresie urządzania lasu Wskazywanie zaleceń dla zadań ujętych w PUL w ramach hodowli lasu 32

33 Monitoring zagrożeń W perspektywicznej koncepcji ochrony lasu do najważniejszych celów monitoringu ekosystemów należy zaliczyć: określenie przestrzennego rozkładu uszkodzenia drzewostanów i porównanie poziomu uszkodzeń w lasach różnych kategorii własności, analizę związków przyczynowo skutkowych pomiędzy zdrowotnością lasów a czynnikami środowiska, identyfikację głównych symptomów i przyczyn uszkodzeń, określenie trendu zmian uszkodzenia drzewostanów w czasie, tworzenie krótkoterminowych prognoz stanu zdrowotnego lasu, monitoring chemizmu i biologii gleb. 33

34 34 Zagrożenia dla lasów mają swoją skalę przestrzenną i stosownie do nich powinny być rozpoznawane i ograniczane

35 Identyfikacja i lokalizacja zagrożeń Należy dokonać identyfikacji zagrożeń i ich wizualizacji na warstwach Leśnej Mapy Numerycznej szczególnie w zakresie: Drzewostanów o predyspozycjach na ataki szkodników pierwotnych i wtórnych; Drzewostanów o składzie gatunkowym niezgodnym z siedliskiem; Obszarów o zdegradowanych glebach; Obszarów o zakłóconych stosunkach wodnych; Obszarów pod wpływem imisji przemysłowych; Drzewostanów na gruntach porolnych. 35

36 Diagnozowanie i lokalizacja zagrożeń Metoda oceny stanu ekosystemu na podstawie struktury zgrupowań biegaczowatych SBO (Jan Szyszko 2002) model ryzyka uszkodzenia przez wiatr (Bruchwald, Dmytrenko 2010) pozwalający w przyszłości na ograniczenie szkód w drzewostanach poprzez wyprzedzające diagnozowanie zagrożeń oraz określenie predyspozycji drzewostanów na uszkodzenia od wiatru. W tworzeniu modelu zastosowano między innymi kryteria wieku i wysokości drzewostanu, składów gatunkowych oraz przepływu mas powietrza; waloryzacyjny system oceny lasów (Przybylska 1999) opierający się na stopniu zgodności składów gatunkowych, fazie rozwojowej drzewostanu, stanie zdrowotnym i stopniu wypełnienia przestrzeni w drzewostanie; metoda grupowania drzewostanów na podstawie kryterium stabilności (Barszcz, Małek 2003) opierająca się na następujących elementach: stan uszkodzenia drzewostanu, przerzedzenie koron, masa cięć przygodnych i stan odnowienia. 36

37 Planowanie przestrzenne i urządzeniowe w ochronie ekosystemów leśnych 1. Wyodrębnianie leśnych obszarów funkcjonalnych (na podstawie kryteriów: przyrodniczych, ekonomicznych, społecznych, historycznych): Przejście w planowaniu urządzeniowym na wyższy poziom (regiony obszar nadleśnictwa) Spójność długookresowych celów gospodarowania dla wszystkich nadleśnictw w danym regionie przyrodniczo-funkcjonalnym. 2. Znaczenie roli planowania urządzeniowego w: zmniejszaniu stanu zagrożenia poprzez dobór odpowiednich metod użytkowania, hodowli i ochrony lasu; uwzględnianiu w planowaniu urządzeniowym stopnia ryzyka uszkodzeń (predyspozycji drzewostanów na klęski). 3. Ograniczanie przecinania kompleksów leśnych infrastrukturą linową 37

38 skład gatunkowy Racjonalne urządzanie i hodowla jako elementy profilaktyki ochrony lasu genetyka i selekcja pielęgnacja Przykłady 38

39 Odpowiedni dobór zabiegów, świadome kształtowanie Smukłości drzew Drzewa o współczynniku smukłości H:d równym lub mniejszym 80 są bardziej odporne na złamania. Zwarcia drzewostanu Naruszenie zwarcia d-stanów dojrzewających (Św) powoduje wzrost zagrożenia ze strony wiatru (zawirowania powietrza wnikającego do d-stanu). Wielkości i kształtu koron Np. szerokie i wysoko osadzone korony drzew rosnących w dużym zwarciu (przy tym smukłych) są podatniejsze na szkody od śniegu. W młodszych d-stanach długie i silne korony obniżają środek ciężkości drzewa i wzrasta odporność na złamanie. W starszych, luźniejszych d-stanach świerkowych rozbudowane korony zwiększają podatność na uszkodzenia od wiatru. 39

40 Nowoczesna rola ochrony lasu weryfikuje rolę genetyki i selekcji drzew w podatności ekosytemów leśnych na szkody /w badaniach nad przekazywaniem genów potomstwu pod uwagę brano głównie cechy biometryczne oraz zdolność do oczyszczania strzał 40

41 Rola genetyki i selekcji Cechy dotychczas brane pod uwagę m.in.: Cechy potencjalnie warte uwagi 41

42 Zachowanie bioróżnorodności gatunkowej i genetycznej W kontekście obserwowanych ostatnio zmian klimatycznych, w sytuacji niepewności co do kierunku i prędkości postępowania tych zmian należy szczególnie dbać o zachowanie w drzewostanach jak najbogatszej puli genowej drzew. Podczas zabiegów należy pozostawiać w drzewostanach drzewa zapewniające pełną zmienność fenotypową, za którą będzie szła zmienność genotypowa (której wagę docenimy możliwe, że po wielu latach). Pozostawianie w lesie kęp starodrzewu, drzew biocenotycznych (żywych i martwych), dziuplastych, o nietypowym pokroju, wysokiej żywotności. Tam, gdzie to możliwe (gdzie warunki, pochodzenie oraz skład drzewostanu górnego na to pozwalają) należy korzystać z odnowienia naturalnego. 42

43 Co w przypadku utrzymania kierunku zmian klimatycznych? Ocieplenie klimatu prawdopodobnie spowoduje zmiany zasięgu naturalnego występowania gatunków. Do zagrożonych zaliczyć można ekosystemy górskie, borealne i nadmorskie (Kundzewicz 2008). Czynnikiem limitującym rozmieszczenie drzew w warunkach górskich będzie rosnąca temperatura oraz zmniejszenie ilości opadów. Z prognoz wynika, że najbardziej ucierpi na zmianach klimatu świerk. Prawdopodobne zastąpią go drzewostany jodłowe i bukowe, które zajmowały będą coraz wyższe stanowiska (Irrgang 2002). Szansę przetrwania będą miały gatunki o szerokiej tolerancji względem warunków siedliskowych, zdolne przesunąć zasięg naturalnego występowania (sosna pospolita, brzoza brodawkowata, topola osika i grab) (Król 2007). Zdaniem Gorzelaka i Sobczaka, należy spodziewać się zwiększenia udziału w lasach długowiecznych gatunków liściastych, jak lipa, dąb, wiąz oraz ekspansywnych gatunków lekkonasiennych brzozy, olszy i klony (Smykała, Głaz 1994). 43

44 Kształtowanie strefy ekotonowej Prawidłowo wykształcona zewnętrzna strefa ekotonowa (rozwinięty okrajek od strony terenu otwartego i oszyjek od strony lasu) : Stwarza barierę dla wnikania huraganowych wiatrów, Zabezpiecza przez wywiewaniem ścioły, nadmiernym usłonecznieniem oraz wysuszaniem gleby, Zabezpiecza przed rozszerzaniem się pożaru na teren lasu. 44

45 Perspektywiczna koncepcja ochrony lasu Holistyczne całościowe podejście do ochrony ekosystemów leśnych, Profilaktyka monitoring oraz podjęcie działań zapobiegających powstaniu sytuacji stresowych w biocenozach leśnych, Objęcie systemową ochroną większych niż drzewostan układów przestrzennych (ekosystemów, fitocenoz itp.), Zgodnie z założeniami polityki leśnej najważniejszym zadaniem ochrony lasu jest zahamowanie destrukcyjnych procesów zachodzących w ekosystemach leśnych oraz przygotowanie tych ekosystemów do funkcjonowania w stale zmieniającym się środowisku 45

46 46 Perspektywiczna koncepcja ochrony lasu to dziedzina gospodarki wykrywająca obecne i nadchodzące zagrożenia ekosystemów leśnych i ich istotnych części składowych drzew, drzewostanów, siedlisk, gleb (biocenozy i biotopu)

47 47 Nowa koncepcja OCHRONY LASU to instytucja MENTORA koordynującego obecne i spodziewane działania w planowaniu hodowlanym, urządzeniowym czy też w genetyce i selekcji drzew służące osiągnięciu głównych celów ochrony ekosystemów

48 48 Leśnictwo wielofunkcyjne powinno być oparte na wielkopowierzchniowej ochronie ekosystemów leśnych z uwzględnieniem ich funkcji produkcyjnych i pozaprodukcyjnych

49 Podsumowanie Nowoczesna ochrona lasu to ochrona całych ekosystemów leśnych. Koncepcja perspektywicznej ochrony lasu powinna stać się wiodącym czynnikiem, stymulującym działanie innych dyscyplin gospodarki leśnej. Niezbędnym zatem staje się opracowanie strategii i taktyki ochrony ekosystemów leśnych w warunkach obecnych i przyszłych zagrożeń. Monitoring stanu ekosystemów leśnych oraz realizacja działań profilaktycznych, zapobiegających powstawaniu sytuacji stresowych w biocenozach leśnych to nadal aktualne i perspektywiczne zadania stojące przed ochroną lasu. Zgodnie z założeniami polityki leśnej najważniejszym zadaniem ochrony lasu jest zahamowanie destrukcyjnych procesów zachodzących w ekosystemach leśnych oraz przygotowanie tych ekosystemów do funkcjonowania w stale zmieniającym się środowisku. 49

50 Dziękuję za uwagę 50