Copyright by Agenda Bezdomności Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy, Gdańsk 2008

Transkrypt

1

2 Redakcja: Aleksandra Dębska-Cenian, Piotr Olech Pomoc redakcyjna i korekta językowa: Aleksandra Maj Projekt i koncepcja graficzna: Agnieszka Gewartowska Reportaż fotograficzny Oblicza bezdomności : Anita Czarniecka (Czarniecka Foto) Fotografie ekspertów i autorów podręcznika: Maciej Wcześny Skład: Maciej Goldfarth Skład elektroniczny: Grzegorz Bułowski Wydawca: Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności, ul. ks. Zator Przytockiego 4, Gdańsk; tel Wydawnictwo: Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp.z o.o, ul. Wydawnicza 1/3, Łódz; tel Wydanie 1 Copyright by Agenda Bezdomności Standard Aktywnego Powrotu na Rynek Pracy, Gdańsk 2008 Publikacja finansowana w ramach projektu Agenda Bezdomności Standard Aktywnego powrotu na rynek pracy, ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Przedruk, modyfikacja i reprodukcja w jakiejkolwiek postaci całości, lub części publikacji bez podania źródła i pisemnej zgody Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności jest zabroniona. Treści wyrażone w niniejszej publikacji nie są oficjalnym stanowiskiem ani opinią Unii Europejskiej

3 Pracę tą dedykujemy wszystkim Tym, którzy przeżywając trudną sytuację permanentnego braku domu, wykazali otwartość i zaufanie w dzieleniu się własnym doświadczeniem i nowatorskim spojrzeniem na zagadnienie bezdomności, a także Tym, którzy pracując na co dzień z osobami w sytuacji braku domu ofiarowali nieocenione zaangażowanie i wkład w proces tworzenia innowacyjnego i spójnego systemu pomocy osobom bezdomnym.

4 Wierzymy, że nikt, a szczególnie ludzie dotknięci problemem bezdomności, nie są przekreśleni na zawsze, że każdy człowiek zasługuje na wsparcie i pomoc, na szansę odnalezienia swego miejsca w życiu, gdyż w każdej chwili, dokonując zmian w swoim życiu, może się odrodzić. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH redaktorzy podręcznika

5 CO WARTO WIEDZIEĆ KILKA SŁÓW PRZED PRZYSTĄPIENIEM DO LEKTURY Szanowni Czytelnicy, w Wasze ręce oddajemy podręcznik Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach. Stanowi on spis nowatorskich rozwiązań, prekursorskich pomysłów i innowacyjnych metod pracy z osobami bezdomnymi, wypracowanych w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Wszystkie prezentowane w tym podręczniku rozwiązania zostały stworzone z myślą o wsparciu procesu wychodzenia z bezdomności, czyli o takich przedsięwzięciach w obszarze (re)integracji społecznej i zawodowej, które pozwoliłby osobom bezdomnym odzyskać i trwale utrzymać samodzielność życiową. Niniejszy podręcznik wiąże się z dwoma kluczowymi pojęciami - standardami i sferami działania. Prezentowane standardy zostały skonstruowane w taki sposób, aby stanowić propozycję całościowego systemu pomocy poczynając od ulicy, czyli pracy z osobami bezdomnymi, znajdującymi się poza instytucjonalnym systemem pomocy, aż do samodzielności życiowej, czyli do przedsięwzięć podejmowanych z osobami bezdomnymi, które skutecznie zaczynają z bezdomności wychodzić. Tak więc w podręczniku odnajdziecie Państwo osiem standardów: etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, monitorowania postępów oraz asystowania. Wszystkie zaprezentowane standardy wypływają z świadomości złożoności procesu wychodzenia z bezdomności i konieczności odpowiadania na zwielokrotnione potrzeby osób bezdomnych. Zakładają one kompleksowe oddziaływanie na wzajemnie przenikające się sfery życia osoby bezdomnej: psychologiczną, zawodową, zdrowotną, socjalno-bytową, mieszkaniową i społeczną. Na przestrzeni trzech lat, w ramach projektu Agenda Bezdomności, nad stworzeniem i weryfikacją treści zawartych w tym opracowaniu pracowało blisko osiemdziesiąt osób, głównie praktyków i ekspertów w dziedzinie bezdomności i wykluczenia społecznego. Praca niniejsza stanowiła kontynuację i usystematyzowanie wieloletniej współpracy w obszarze standaryzacji usług instytucji i organizacji zrzeszonych w Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Założenia kompleksowo i pilotażowo zostały przetestowane i wdrożone w ramach Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta Koło Gdańskie. Standardy wdrażane były także w wielu instytucjach i organizacjach wchodzących w skład Pomorskiego Forum. Dzięki temu treści prezentowane w tym podręczniku z jednej strony łączą różnorodne spojrzenie na zagadnienie bezdomności, z drugiej zaś stanowią zapis wcielonej w życie idei (re)integracji. Poza pewnymi uniwersalnymi wytycznymi, zawierają również praktyczne wskazówki, niezwykle istotne z punktu widzenia implementowania zawartych w nich treści do systemu pomocy osobom bezdomnym. 5

6 Szanowni Czytelnicy, mamy świadomość, iż postawiliśmy sobie ambitne zadanie zaprezentowania w jednej publikacji kompleksowego systemu (re)integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Stąd też podręcznik składa się z dwóch części. Pierwsza z nich, drukowana, zawiera esencję najważniejszych, naszym zdaniem, informacji. Druga, w postaci nośnika elektronicznego, zawiera pełne wersje wypracowanych i wdrożonych standardów. Do niej odsyłamy szczególnie wnikliwych Czytelników! Zachęcając wszystkich do lektury pragniemy nadmienić, iż praca nad tą publikacją była dla nas nie tylko merytorycznym przedsięwzięciem, ale także intelektualną przygodą. Z nie ukrywaną radością dzielimy się efektami naszej pracy. Mamy nadzieję, że obie części podręcznika staną się dla Państwa źródłem inspiracji oraz praktycznych i, co szczególnie ważne, skutecznych rozwiązań w pracy z osobami bezdomnymi. ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH

7 SFERY ODDZIAŁYWANIA JAKO ODPOWIEDŹ NA WYZWANIA SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH Podręcznik Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach zorientowany jest wokół tematu wychodzenia z bezdomności. Prezentuje narzędzia niezbędne do prowadzenia działań nakierowanych na wychodzenie z bezdomności, w postaci standardów (re)integracji w wymiarze zawodowym i społecznym. Już na początku warto podkreślić, że przedrostek re w słowie (re)integracja nieprzypadkowo znajduje się w nawiasie. Ma on podkreślać, iż część osób, obecnie doświadczających bezdomności, nigdy tak na prawdę nie była w pełni zintegrowana społecznie, a wręcz od początku żyła na marginesie społecznym mając ograniczony dostęp do edukacji, dóbr materialnych, kulturowych. Zadaniem (re)integracji, w takim przypadku, jest nie tyle przywrócić te osoby na poziom funkcjonowania, na jakim się znajdowały przed wejściem w bezdomność ale doprowadzić je do poziomu, na jakim nigdy wcześniej nie były. Jest to tym istotniejsze, że sama pedagogika społeczna, w szerszym i węższym znaczeniu (jako praca socjalna), pełni często tylko i wyłącznie funkcję zachowawczą, polegającą na utrzymaniu obywatela w najlepszym przypadku na tym szczeblu drabiny społecznej, na którym się znajdował do czasu wystąpienia kryzysu i zainteresowania się nim służb socjalnych 1. Jednocześnie dopiero wyjście poza ten stan i odwołanie się do rozwoju (zwłaszcza przez zaspokojenie potrzeb kulturowych i oświatowych) stanowi gwarancję wyjścia dla osoby marginalizowanej poza sferę wykluczenia. Z tej perspektywy jawią się trzy możliwości rozumienia procesu (re)integracji jako działań nakierowanych jedynie na powstrzymanie osoby bezdomnej przed jej dalszą marginalizacją, jako przywracających ją na ten poziom drabiny społecznej, z którego zeszła w bezdomność, bądź też prowadzących do rozwoju osoby, zmierzającego do jej pełnego uczestnictwa społecznego. Autorzy niniejszego podręcznika skłaniają się ku rozwiązaniu, zgodnie z którym (re)integracja, zarówno w wymiarze społecznym jak i zawodowym, ma prowadzić do rozwoju osoby bezdomnej i do pełnego włączenia ją w nurt życia społecznego. Jest to szczególnie ważne, gdyż, jak podkreśla wielu teoretyków i badaczy, dla osób wykluczonych i spisanych na straty wciąż nie przewidziano dróg powrotu do pełnego członkostwa w społeczeństwie przewidziano jedynie drogi skutecznej izolacji od reszty świata 2. Powstaje jednak pytanie, jak tak ambitnego zadania dokonać. Jest to tym trudniejsze wyzwanie, że pełne włączenie osoby bezdomnej do życia społecznego wymaga zarówno kompleksowego i silnie zindywidualizowanego wsparcia każdej poszczególnej osoby bezdomnej, jak i stworzenia uniwersalnego modelu pomocy, który pozwalałby na prowadzenie wszechstronnych działań (re)integracyjnych. Jednocześnie kreowanie jakichkolwiek przedsięwzięć nakierowanych na wychodzenie z bezdomności wymaga osadzenia ich w realiach dużego zróżnicowania i niejednorodności polskiej bezdomności. Prowadzenie działań (re)integracyjnych permanentnie wymaga brania pod uwagę uwarunkowań systemowych a także faktu, że osoby doświadczające bezdomności są bardzo różne pod względem charakterystyk socjodemograficznych (wiek, płeć, wykształcenie, status rodzinny), żyją 7 1 ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH. WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S BAUMAN, Z. (2004). WIEK KŁAMSTWA [W:] POLITYKA NR 52 (Z DNIA 11 GRUDNIA); DODATEK NIEZBĘDNIK INTELIGENTA

8 w różnych warunkach i przeżywają swoją bezdomność na wiele sposobów odmiennych zarówno pod względem warunków życiowych, długości pozostawania w niej, modeli radzenia sobie z tą sytuacją życiową oraz powodów do tej bezdomności prowadzących. Celem niniejszego artykułu, odwołującego się do kluczowych dla podręcznika zagadnień, jest rozważanie zasad skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej, czyli takiej, która rzeczywiście prowadziłaby do wyjścia z bezdomności, rozumianego jako pełne włączenie osoby do życia społecznego. Rozważania te obejmują ukazanie różnych oblicz bezdomności, a także rozważenie pełnego znaczenia zwrotu wyjście z bezdomności. Sednem artykułu jest ukazanie oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej jako decydującego czynnika prowadzącego do skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej, warunkującego trwałe wychodzenie z bezdomności, będącego wyrazem potrzeby indywidualizacji pomocy, a także kompleksowego oddziaływania, uwzględniającego całokształt ludzkiej osoby. Konstrukcja artykułu jest zorientowana wokół trzech, wzajemnie powiązanych obszarów: przestrzeni, w której osoba bezdomna przeżywa swoją bezdomność, zintegrowanych z tą przestrzenia standardów (re)integracji, składających się na spójny model pomocy oraz filtrowanych przez te standardy sfer oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne. PRZESTRZEŃ, W KTÓREJ PRZEŻYWANA JEST BEZDOMNOŚĆ, STANDARDY SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI, SFERY ODDZIAŁYWANIA W POSZUKIWANIU ZALEŻNOŚCI 8 Podręcznik Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach odwołuje się w swojej strukturze do zintegrowanego systemu uniwersalnego modelu (re)integracji, sprzężonego z zasadą indywidualnego oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne. Prezentowane w tym podręczniku treści odwołują się do nadrzędnego założenia, że skuteczność pomocy udzielanej osobom bezdomnym zależy od wzajemnego, spójnego współgrania trzech zasadniczych elementów: zmian w przestrzeni, w której znajduje się osoba bezdomna (która wpływa zarówno na osobę, jak i determinuje możliwy zakres oraz sposób udzielanej jej pomocy), modelu pomocy (realizowanego poprzez wdrażanie poszczególnych standardów (re)integracji) oraz ideę oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej (czyli połączenia, które występuje pomiędzy samą osobą bezdomną, przestrzenią w której ona się znajduje oraz modelem udzielanej jej pomocy). Doskonałe zestawienie tej zależności prezentuje zamieszczona obok tabela. Treści w niej zawarte stanowią wizualne zestawienie połączenia pomiędzy czterema elementami: osobą bezdomną (kategoria nr 1 w tabeli), przestrzenią jej życia (kategoria nr 2 w tabeli), modelem pomocy (kategoria nr 3 w tabeli) w postaci konkretnych standardów, jakie określają zasięg pracy (re)integracyjnej z tą osobą, w zależności od przestrzeni w jakiej przeżywa ona swoją bezdomność oraz sfer oddziaływania (kategoria nr 4 w tabeli), w jakich poszczególne, realizowane standardy (re)integracji wywierają wpływ na osobę. Zawartość tej tabeli i płynące z niej wnioski zostaną dokładnie opisane na łamach tego artykułu. W ramach wstępu warto jednak podkreślić, że tabela ta unaocznia, w jaki sposób duża różnorodność przeżyć związanych z sytuacją życia bez domu oraz zmiennych osobowościowych wpisanych w doświadczanie bezdomności wymusza stosowania zróżnicowanych form pomocy osobom bezdomnym. Formy te, uwarunkowane przestrzenią, stają się spotkaniem poszczególnych, wzajemnie powiązanych standardów (re)integracji ze świadczeniem zindywidualizowanego i możliwie szerokiego wsparcia, umożliwiającego holistyczny sposób oddziaływania na osoby bezdomne.

9 TAB. 1 Współzależność pomiędzy przestrzenią, modelem (re)integracji oraz sferami oddziaływania w oparciu o kategorie ETHOS 1. Osoby bezdomne podział ze względu na rodzaj przestrzeni 2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności Kategoria Koncepcyjna Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna Kategorie Polskie Bez dachu nad głową BEZDACHOWOŚĆ (ETHOS 1) Bez miejsca zamieszkania BEZMIESZKANIOWOŚĆ (ETHOS 2) Niezabezpieczone mieszkanie (ETHOS 3) 1 Ludzie śpiący pod chmurką 2 Ludzie w zakwaterowaniu awaryjnym/ interwencyjnym 3 Ludzie w placówkach dla bezdomnych 4 Ludzie przebywający w instytucjach 5 Ludzie żyjący w tymczasowych/ niekonwencjonalnych budynki (strukturach) 1 Publiczna lub zewnętrzna przestrzeń Życie na ulicy lub w miejscach publicznych, bez schronienia, które może zostać uznane za pomieszczenie mieszkalne 2 Noclegownie Ludzie bez zwykłego miejsca zamieszkania, często je zmieniający i korzystający z placówek oferujących nocleg (placówki bezpośredniego i łatwego dostępu - niskoprogowe) Schronisko dla Bezdomnych Zakwaterowanie tymczasowe Wspierane przejściowe zakwaterowanie Zakwaterowanie w schronisku dla kobiet lub zakwaterowanie dla uchodźców Instytucje penitencjarne/ karne Instytucje medyczne 9 Mobilne domy 10 Niekonwencjonalne budynki 11 Tymczasowe struktury Tu, z założenia, czas zamieszkiwania powinien być krótki** Brak dostępu do mieszkania przed zwolnieniem z zakładu Pozostawanie dłużej niż potrzeba ze względu na brak mieszkania Nieprzeznaczone jako zwykłe miejsca zamieszkiwania Prowizoryczne schronienie Nie w pełni stałe/trwałe struktury chaty lub kajuty Dworce kolejowe i autobusowe oraz ich okolice Kanały i węzły ciepłownicze Ulice Plaże Bunkry Lasy i parki Miejsca na cmentarzach Centra handlowe, parkingi Opuszczone samochody Klatki schodowe, zsypy, piwnice, strychy Śmietniki Złomowce Ziemianki Wagony i bocznice kolejowe Ogrzewalnie Noclegownie Przebywanie w placówce i/ lub z koniecznością spędzenia kilku godzin w ciągu dnia w miejscach publicznych Placówki bezpośredniego dostępu np. garkuchnie, punkty pomocy medycznej Schronisko krótkiego pobytu Zakwaterowanie tymczasowe (bez określonego czasu pobytu) Zakwaterowanie tymczasowe (z określonym czasem pobytu) Zakwaterowanie tymczasowe (dłuższy pobyt) Domy dla Bezdomnych, Domy Socjalne, Hostele Domy Opieki dla Bezdomnych Mieszkanie wspierane, treningowe, kontraktowe, chronione Zakłady karne, areszty Szpitale, Szpitale psychiatryczne, Placówki leczenia odwykowego, Zakłady Opiekuńczo- Lecznicze, Zakłady Opiekuńczo-Pielęgnacyjne Konstrukcje tymczasowe Domy na kółkach/ przyczepy kempingowe (nie będące zakwaterowaniem wakacyjnym) Nielegalne zajmowanie budynków czyli squatting Tereny ogródków działkowych, domki letniskowe Garaże, przyczepy kempingowe Pustostany, budynki do rozbiórki 3. Model (re)integracji Rekomendowany Standard Standard Etyczny Standard Streetworkingu Standard Pracy Socjalnej Standard Pomocy Instytucjonalnej* Standard Etyczny Standard Pomocy Instytucjonalnej Standard Pracy Socjalnej Standard Edukacji Standard Aktywizacji Zawodowej Standard Asystowania Standard Monitorowania Postępów Standard Etyczny Standard Streetworkingu Standard Pracy Socjalnej Standard Edukacji Standard Aktywizacji Zawodowej Standard Asystowania Standard Monitorowania Postępów 4. Sfery oddziaływania Głębokość oddziaływania Sfera psychologiczna Sfera zawodowa Sfera zdrowotna Sfera socjalnobytowa Sfera mieszkaniowa 9

10 1. Osoby bezdomne podział ze względu na rodzaj przestrzeni 2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności Kategoria Koncepcyjna Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna Kategorie Polskie Nieadekwatne zamieszkiwanie (ETHOS 4) 6 Ludzie bezdomni żyjący tymczasowo w konwencjonalnych mieszkaniach z rodziną lub przyjaciółmi (ze względu na brak domu) 12 Konwencjonalne mieszkalnictwo, ale nie jest to zwykłe miejsce zamieszkiwania Zakwaterowanie wykorzystywane jest ze względu na brak domu i nie jest to miejsce zwykłego zamieszkiwania Zamieszkujący tymczasowo u rodziny lub przyjaciół (nie z wyboru) 3. Model (re)integracji Rekomendowany Standard Standard Etyczny Standard Streetworkingu Standard Pracy Socjalnej Standard Edukacji Standard Aktywizacji Zawodowej Standard Asystowania Standard Monitorowania Postępów 4. Sfery oddziaływania Głębokość oddziaływania Sfera społeczna * Pobyt krótkoterminowy jest definiowany, jako krótszy niż jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony, jako dłuższy niż rok. ** Standard realizowany jedynie poprzez ofertę ogrzewalni. OSOBA BEZDOMNA W KONKRETNEJ PRZESTRZENI 10 Dwie pierwsze kategorie zamieszczone w prezentowanej tabeli (osoby bezdomne podział ze względu na rodzaj przestrzeni oraz przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności) zaczerpnięte zostały z Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS, przygotowanej w ramach Europejskiego Obserwatorium Bezdomności przez FEANTSA. Typologia ta, kompatybilna z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez EUROSTAT, stanowi nowatorską formą ujmowania problematyki bezdomności. Zawiera kategorie konceptualne bezdomności, a w ramach każdej kategorii operacyjne podkategorie i ich opisy. W czytelny, maksymalnie zbiorczy i syntetyczny sposób systematyzuje wiedzę o kategoriach bezdomności oraz zagrożeniach bezdomnością i deprywacji mieszkaniowej. Bezdomność jest traktowana tutaj, jako zmieniający się problem społeczny, posiadający swoje przyczyny i skutki a także swoistą dynamikę. Typologia jest podzielona na cztery kategorie. Pierwsza to kategoria BEZDACHOWOŚĆ (ETHOS 1) - bez dachu nad głową. Ten rodzaj bezdomności wiąże się z przebywaniem osób pod chmurką w tzw. miejscach niemieszkalnych, czyli w szeroko rozumianej przestrzeni życia publicznego, takiej jak dworce, kanały, zsypy, klatki schodowe, piwnice, parki. Nawiązuje również do zakwaterowania awaryjnego/interwencyjnego, zakładającego bardzo krótkotrwałe (np. kilkugodzinne) formy korzystania ze schronienia czy też wyżywienia. Kolejna kategoria, BEZMIESZKANIOWOŚĆ (ETHOS 2), nawiązuje do osób bez miejsca zamieszkania, przebywających na co dzień w wyspecjalizowanych placówkach, takich jak schroniska, domy dla bezdomnych itd. Przez wzgląd na brak zunifikowanej i obowiązującej w całej Polsce hierarchizacji, do tej kategorii można też zaliczyć noclegownie, w typologii włączone do kategorii pierwszej, natomiast w naszym kraju w wielu płaszczyznach funkcjonujące bardzo podobnie jak schroniska. Do tej kategorii przypisane zostały również osoby przeżywające bezdomność instytucjonalną, przebywające w szpitalach, a także osoby mieszkające w mieszkaniach treningowych. Dwie ostatnie kategorie, odnoszące się do sytuacji wyłączenia mieszkaniowego, to NIEZABEZPIECZONE MIESZKANIE (ETHOS 3) oraz NIEADEKWATNE ZAMIESZKIWANIE (ETHOS 4). Do tej kategorii przypisane zostały osoby, przebywające w przestrzeniach

11 bądź do tego nieprzeznaczonych (pustostany, domy do rozbiórki, działki, altanki), bądź też w miejscach nie zapewniających stabilnego zamieszkania (przebywanie u przyjaciół, znajomych, rodziny z konieczności, a nie z własnego wyboru) 3. W rozważaniach na temat skuteczności działań (re)integracyjnych niekwestionowaną wartością zaprezentowanej typologii jest to, że odwołuje się ona do usytuowania przestrzenno-instytucjonalnego, które stanowi jedno z najważniejszych kryteriów, rozpatrywanych zarówno na poziomie definiowania zjawiska bezdomności jak i konstytuowania statusu osoby bezdomnej. Pozwala ona przeanalizować, w jaki sposób brak domu wymusza przebywanie w różnych przestrzeniach oraz odzwierciedla i unaocznia rzeczywiste różnice w doświadczaniu bezdomności w zależności od miejsca, w którym się ją przeżywa. Truizmem byłoby stwierdzenie, że przestrzeń wpływa na człowieka. Jednak szczególnie w przypadku bezdomności należy podkreślić, że życie w każdym z rodzajów przestrzeni, wyróżnionych w typologii, wymusza inny model działania i implikuje odmienny model interakcji z otoczeniem. Ciekawie to zjawisko ujmuje Clapham 4, wspominając o ścieżkach do zamieszkania (housing pathways) i definiując je, jako wzory interakcji pomiędzy zamieszkiwaniem (w rozumieniu fizycznym/materialnym), a życiem w domu (w wymiarze fizycznym i psychicznym), zachodzące w czasie i przestrzeni. Tym samym brak domu i przemieszczanie się pomiędzy różnymi przestrzeniami, zakłada zmiany nie tylko w sytuacji mieszkaniowej w rozumieniu fizycznym, ale także implikuje u osoby pozostającej bez domu zmiany w relacjach społecznych. Jaskrawym tego przykładem jest przeżywanie bezdomności w przestrzeni pozbawionej prywatności. Osoby bezdomne żyjące pod chmurką, przebywające w niemieszkalnych miejscach publicznych niewątpliwie stanowią tą grupę, która posiada najbardziej zauważalny sposób eksponowania doświadczenia własnej bezdomności - głównie zaniedbanym strojem i często aspołecznym zachowaniem. Szczególnie, w porównaniu do mieszkańców placówek dla osób bezdomnych, bądź też osób mieszkających na działkach bądź w altankach (zwłaszcza tych z dostępem do wody i prądu), po osobach żyjących w tym rodzaju przestrzeni, bezdomność najbardziej widać już przy pierwszym kontakcie 5. Jednocześnie konsekwencje życia w miejscu publicznym mają znacznie głębsze implikacje, niż tylko wygląd zewnętrzny. Sam wizerunek siebie, jako człowieka zamieszkującego dworce kolejowe czy kanały ciepłownicze, stawia osobę bezdomną automatycznie w sytuacji gorszego od reszty, budzącego niechęć innych członków społeczeństwa 6, co powoduje zerwanie więzi społecznych, budzi świadomość własnej inności, niechęci innych wobec własnego zaniedbanego wyglądu i sposobu życia oraz wystawia osobę na doświadczanie wielu negatywnych zachowań (agresja fizyczna, słowna, unikanie, negatywne spojrzenia i nieprzyjemne komentarze). Często wręcz prowadzi do przyjęcia narzuconego statusu, roli czy stygmatu, co może implikować stan obniżenia poziomu własnej samooceny i akceptację siebie, jako niechlujnego, brudnego, nieżyczliwego, bezwartościowego. Bezdomność przeżywana bez dachu nad głową najsilniej prowadzi także do doświadczenia depersonalizacji (jednostka zaklasyfikowana do grona bezdomnych traci indywidualne cechy osobowe, automatycznie posiadając zunifikowany z innymi 11 3 OLECH, P. (2006). AKTYWIZACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH. RAPORT. WARSZAWA: FUNDACJA INICJATYW SPOŁECZNO EKO- NOMICZNYCH DOWEJ_BEZDOMNYCH2.PDF ORAZ WYGNAŃSKA, J. (2007). HOMELESSNESS AS CONTINUUM: ROUGH SLEEPING TO OVERCROWDED HOUSING. REPORT. 4 CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S WYGNAŃSKA, J. (2006). BEZDOMNI I DOSTĘP DO PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. POLSKI RAPORT DLA GRUPY EOH ROLA PAŃSTWA. S GRAMLEWICZ, B. (1998). STEREOTYP BEZDOMNEGO W OPINIACH MIESZKAŃCÓW MAKROREGIONU POŁUDNIOWEGO [W:] UBODZY I BEZDOMNI. DOBROWOLSKI, P., MĄDRY, I. (RED.) KATOWICE: WYDAWNICTWO UŚ, S

12 12 bezdomnymi status i pozycję, co pozwala jej na brak poczucia wstydu, brak obawy przed złą oceną, brak lęku przed negatywnymi ocenami ze strony innych). W jakiś sposób to wyjaśnia, dlaczego osobom bezdomnym, na skutek depersonalizacji, łatwo bez skrupułów przebywać w miejscach publicznych (np. dworcowe poczekalnie, śmietniki, klatki schodowe, zsypy), pomimo, że budzi to społeczną niechęć 7. Nie oznacza to z kolei, że przeżywanie bezdomności bez domu nie ma swoich konsekwencji. Życie w placówkach dla osób bezdomnych czy też innych instytucjach, bez względu na ich formę (noclegownie, schroniska, domy dla bezdomnych czy też pobyt w szpitalu czy zakładzie karnym) wymusza egzystencję w warunkach instytucji totalnej (podporządkowanie regulaminowi, mieszkanie w większym skupisku ludzkim i pod nadzorem personelu, przebywanie z przypadkowymi osobami, pozbawienie prywatności, utrata swobodnego decydowania o sobie). Choć osoby bezdomne, które większość swojej bezdomności spędzają w przestrzeniach bez miejsca zamieszkania, korzystając z zinstytucjonalizowanych przestrzeni, czerpią z tego wiele korzyści (brak konieczności bycia za coś odpowiedzialnym, pracy, martwienia się o to, jak przeżyć czy o wyżywienie, możliwość otrzymywania pomocy bez zobowiązań) płacą za to pewną cenę 8. Pobyt w placówkach dla osób bezdomnych, w sposób zadawalający zabezpiecza jedynie potrzeby egzystencji (potrzeby pokarmowe, zdrowotne, bezpieczeństwa, odzieżowe oraz mieszkaniowe w tym przypadku rozumiane, jako schronienie) 9, pozwalające na przetrwanie w sensie fizycznym. W znacznie mniejszym stopniu umożliwia zaspakajane potrzeb funkcjonalnych (lokomocyjne, swobody, akceptacji, ochrony i autonomii jednostki, motywacyjne, informacyjne, sprawnościowe, instrumentalne), a tylko marginalnie pozwala zaspokajać potrzeby społeczne (potrzeba przynależności, więzi emocjonalnej, społecznej użyteczności i współuczestnictwa), prokreacji i rozwoju (rozumiane, jako potrzeby opieki, rodzinne, wychowawcze, edukacyjne i reprodukcji) oraz psychiczne (potrzeby estetyczne, ludyczne, erotyczne, kulturalne, spójności wewnętrznej i aktywności) 10. Zarówno ten poziom realizacji potrzeb, jak i propozycję stopnia ich realizacji w zależności od innych miejsc w rozumieniu kategorii ETHOS prezentuje zamieszczona poniżej tabela. TAB. 2 Poziom zaspokojenia potrzeb 11 w zależności od kategorii ETHOS Rodzaj potrzeby Bezdachowność (ETHOS 1) Bezmieszkaniowość (ETHOS 2) KATEGORIA ETHOS Niezabezpieczone mieszkanie (ETHOS 3) Nieadekwatne zamieszkanie (ETHOS 4) Egzystencji Funkcjonalne Prokreacji i rozwoju Psychiczne Gradacja od 1 do 5 przy czym 1 oznacza najniższy stopień zaspokojenia potrzeby, a 5 najwyższy 7 OLIWA CIESIELSKA, M. (2005). UZNAWANE I REALIZOWANE WARTOŚCI ORAZ POSTAWY BEZDOMNYCH WOBEC PROBLEMU BEZDOMNOŚCI I OTOCZENIA SPOŁECZNEGO [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. ZALEWSKA, D., OLIWA-CIESIELSKA, M., SZCZEPANIAK-WIECHA, I., GRZEGORSKI, S. (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZE- STRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI 9 ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH

13 Pomimo dużej deprywacji potrzeb (zwłaszcza społecznych, prokreacji i rozwoju oraz psychicznych) u osób doświadczających bezdachowości, co jest obserwowane zarówno w Polsce, jak i poza jej granicami 12, część spośród osób bezdomnych woli życie bez dachu nad głową i spanie na ulicy bardziej, niż akceptacje, miejsca zamieszkania/schronienia i instytucjonalnego wsparcia, które im przysługuje. Dla tych osób ulica wnosi więcej elementów kojarzących się z domem niż schronienie, które jest im oferowane. Wiąże się to często ze stygmatyzującą stroną korzystania z form zinstytucjonalizowanych. Wynika również z tego, że w odczuciu osób bezdomnych spędzenie większości czasu w swojej bezdomności w niemieszkalnych miejscach publicznych daje silne poczucie wolności (poczucie bycia w pełni wolnym człowiekiem, uczucie, że można robić wszystko, co się chce), które, w takim nasileniu, jest niemożliwe do przeżywania w żadnej innej kategorii przestrzennej 13. Dla niektórych więc, korzystanie z form zinstytucjonalizowanych pozostaje ostatecznością, co implikuje z kolei dużą dynamikę i zmienność miejsc pobytu w przestrzeniach poza instytucjonalnych. Osoba bezdomna może więc przebywać na działce, kilka dni później na dworcu, a w wyniku zmiany poru roku może przenieść się do placówki: schroniska bądź noclegowni. Jednocześnie, ze względu na łamanie regulaminu (najczęściej wynikające ze złamania abstynencji) może się również w płynny sposób przemieszczać pomiędzy różnymi placówkami 14. Osoby bezdomne, co warto szczególnie podkreślić, przemieszczają się więc nie tylko w obrębie kraju bądź miasta, ale relatywnie często i w stosunkowo krótkim czasie zmieniają swoje miejsce pobytu w rozumieniu przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii. Typologię ETHOS należy, więc, traktować jako podkreślenie dynamiki zjawiska bezdomności, łącznie z uwzględnieniem nomadyczności tego zjawiska. Typologię możemy również śmiało potraktować jako odzwierciedlenie oddziaływania (re)integracyjnego. (Re)integracja osób bezdomnych wiąże się z wywołaniem przemieszczania się osoby bezdomnej pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii, kończącego się wyjściem poza tą typologię. Zmiana ta jednak nie jest powodowana porą roku, złamaniem regulaminu, czy innymi spontanicznie wywołanymi czynnikami, ale staje się zmianą zamierzoną, kontrolowaną, planową i celową! (Re)integracja, podejmując wyzwanie dynamicznego sposobu podejścia do wychodzenia z bezdomności, zakłada więc świadome i zaplanowane przemieszczanie się osoby bezdomnej pomiędzy poszczególnymi, wyróżnionymi w typologii ETHOS kategoriami. Zakłada przejście przez osobę bezdomną drogi od sytuacji spania pod chmurką, życia w tymczasowych/ niekonwencjonalnych budynkach, pobytów w zakwaterowaniu awaryjnym bądź w placówkach dla bezdomnych, poprzez mieszkanie w mieszkaniach wspieranych, treningowych, kontraktowych czy też chronionych do pozyskania własnego, stabilnego, zgodnego ze standardem miejsca zamieszkania. Idea (re)integracji, odzwierciedlona w nazwie podręcznika od ulicy do samodzielności życiowej zakłada więc mobilizowanie osoby do dynamicznej zmiany przestrzeni SZCZEPANIAK-WIECHA, I. (2005). PORTRET ZBIOROWOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH KORZYSTAJĄCYCH Z OFERTY POMOCOWEJ OŚRODKÓW DOTOWANYCH PRZEZ PAŃSTWO W LATACH W OPINII SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. D. ZALEWSKA, M. OLIWA-CIESIELSKA, I. SZCZEPANIAK-WIECHA, S. GRZEGORSKI (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH 12 CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL PSYCHOLOGY, VOL. 13, S DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZE- STRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI 14 KOTLARSKA-MICHALSKA, A.(1998). PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY BEZDOMNOŚCI [W]: J. MILUSKA PSYCHOLOGIA ROZWIĄZYWANIA PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH. WYBRANE ZAGADNIENIA. POZNAŃ: BONAMI. S

14 i kompleksowego wspierania jej w podążaniu drogami prowadzącymi do wyjścia z bezdomności. Jednocześnie realizowana jest z pełną świadomością faktu, że za zmianą przestrzeni powinny iść w parze konkretne zmiany zarówno w osobie, jak i w poszczególnych sferach jej życia inaczej uzyskany efekt samodzielności będzie nietrwały i niestabilny. ZWIĄZEK POMIĘDZY PRZESTRZENIĄ ORGANIZUJĄCĄ ŻYCIE A STANDARDAMI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH 14 Idea działań (re)integracyjnych, zorientowanych na wywołanie świadomego ruchu w kategoriach przestrzennych organizujących życie osoby bezdomnej, oparta w tym podręczniku na typologii ETHOS pozwala, więc, nie tylko uchwycić dynamiczną naturę zjawiska bezdomności i koncentrować się na zmianach w przestrzennej sytuacji mieszkaniowej, ale przede wszystkim wynika ze świadomości implikacji, jakie te zmiany ze sobą niosą. Jest wynikiem wiedzy, że zarówno miejsce pobytu w chwili obecnej jak i dominujący styl bezdomności (przestrzeń, w której osoba bezdomna spędziła w swojej bezdomności najwięcej czasu) ma niebagatelne znaczenie dla jej stanu psychofizycznego (zwłaszcza dla jej poczucia kontroli, postrzegania konsekwencji wpisanych w pozostawanie w bezdomności, siły woli czy postrzegania nadziei na wyjście z własnej bezdomności) 15. Jednocześnie przemieszczanie się osoby w kierunku wychodzenia z bezdomności (pomiędzy konkretnymi kategoriami w rozumieniu typologii ETHOS) ma swoje implikacje nie tylko w zmienności zajmowanej przestrzeni, ale też w ich funkcjonowaniu w sferze psychologicznej, zawodowej, społeczno-bytowej, zdrowotnej, mieszkaniowej i społecznej. Choć ustanowiony do osiągnięcia cel w postaci pełnego włączenia do życia społecznego i uzyskania stabilnego, odpowiedniego miejsca zamieszkania jest wspólny dla wszystkich osób bezdomnych, to przestrzeń, w której przebywa każda poszczególna osoba w momencie rozpoczęcia oraz w czasie trwania działań (re)integracyjnych, ma kolosalne znaczenie dla zaprojektowania zakresu pracy, jaki należy z nią podjąć. Przestrzeń, więc, nie tylko wpływa na osobę bezdomną, ale staje się kluczowym determinantem rodzaju działań (re)integracyjnych, jakie z tą osobą można prowadzić. Upraszczając można powiedzieć, że ewidentnie, innego rodzaju wsparcia będą wymagały osoby przebywające na dworcu, w kanałach, mieszkające na śmietnikach, a innego te przebywające na działkach (szczególnie tych o wysokim standardzie z prądem i wodą), innego te przebywające w placówkach, lub tymczasowo u znajomych bądź w wynajmowanych mieszkaniach, a jeszcze innego te rozpoczynające drogę do samodzielności życiowej poprzez zamieszkanie w lokalu chronionym, treningowym bądź socjalnym. Jednocześnie należy mieć świadomość, że poprzez niezaspokajanie podstawowych potrzeb takich jak możliwość dbania o higienę, warunki do swobodnego i bezpiecznego wypoczynku, dostęp do wyżywienia i opieki zdrowotnej, jak to się dzieje w przypadku osób przebywających w miejscach publicznych, pustostanach, garażach, na działkach oraz w altankach o niskim standardzie życiowym (brak wody, prądu, ogrzewania), osoba bezdomna nie jest w stanie brać czynnego udziału w działaniach z zakresu edukacji i aktywizacji zawodowej (uczestniczyć w szkoleniach interpersonalnych, zawodowych, odbywać stażu u zewnętrznego pracodawcy, korzystać z oferty społecznej itd.) Koresponduje to z teorią potrzeb Maslowa, która słusznie wskazuje, iż bez zaspokojenie potrzeb podstawowych (takich jak 15 WIĘCEJ INFORMACJI NA TEN TEMAT W DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNO- INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI

15 wyżywienie, miejsce do spania - zwłaszcza w przypadku osób mieszkających w kanałach, na dworach, w śmietnikach, itd.) trudno mówić o zaspokajaniu potrzeb wyższych (takich jak potrzeba (re)integracji poprzez edukację czy aktywizację zawodową). Spojrzenie na bezdomność przez pryzmat warunków przestrzennych, w jakich przebywa dana osoba i ich znaczących implikacji dla potrzeb osoby i zakresu pomocy, ma niebagatelne znaczenie dla konstruowania form (re)integracji i wyznaczania jej kierunków. Sprawia, że niezbędne staje się zarówno zróżnicowanie form działań (re)integracyjnych, jak i gradacja głębokości oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne. Praca z osobami bezdomnymi nakierowana na włączanie tych osób do społeczeństwa wiąże się, więc, nierozerwalnie z pojęciem zmiany i to nie tylko przestrzeni, w jakiej przebywa osoba bezdomna, ale także zasięgu samych działań (re)integracyjnych. Zasięg tych działań będzie się zmieniał w zależności od liczby standardów (re)integracyjnych, wpływowi których będzie podlegać osoba. Prezentowane w tym podręczniku wzajemnie powiązane standardy (etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania oraz monitorowania postępów) w pełni pozwalają na gradację działań (re)integracyjnych. Dzięki ich wzajemnemu przenikaniu się i uzupełnianiu, działania (re)integracyjne mogą przyjmować wiele form. Jak widoczne jest to w tabeli nr 1(zależność pomiędzy kategorią nr 2 - przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności, a kategorią 3 - model (re)integracji), w zależności od miejsca pobytu osoby bezdomnej zakres działań (re)integracyjnych jest bądź wąsko sprofilowany (jak w przypadku osób śpiących pod chmurką objętych oddziaływaniem standardu etycznego, streetworkingu, pracy socjalnej i w wybiórczym zakresie pomocy instytucjonalnej) bądź maksymalnie szeroki (jak w przypadku osób w placówkach dla bezdomnych, dla których rekomendowane jest prowadzenie pracy zarówno w zakresie pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania oraz monitorowania zmian, zgodnie z zasadami standardu etycznego). Patrząc na zagadnienie standardów (re)integracji z punktu widzenia samej osoby bezdomnej można powiedzieć, że jej przemieszczaniu się pomiędzy poszczególnymi przestrzeniami towarzyszyć będzie też zmiana pomocy i wsparcia, jakie będzie otrzymywać. Inne np. będą sposoby oddziaływania przez streetworkera na osobę spędzającą swoją bezdomność na dworcu, inne zaś przez asystenta, oddziałującego na osobę przebywającą w placówce mającą zabezpieczone podstawowe potrzeby. Standardy są również stworzone do współwystępowania. Nie należy ich stosować pojedynczo i wybiórczo, gdyż nie przyniesie to zamierzonego rezultatu, a oddziaływanie na osobę będzie zbyt powierzchowne i zawężające. Standardy składają się na jeden spójny model (re)integracji. Są one więc tak pomyślane, aby wzajemnie się przenikać. Są wzajemnie powiązane, stworzone do interakcji, w taki sposób, że jeden nie może istnieć bez pozostałych. Oddziaływanie (re)integracyjne tylko wtedy jest sensowne, gdy wykorzystujemy ich szeroką gamę, włączając ich kilka jednocześnie. Zmiana osoby w przestrzeni (standard pomocy instytucjonalnej) powinna iść, więc, w parze ze zmieniającą się pracą socjalną (standard pracy socjalnej), ze zmianą indywidualnego wsparcia (ze streetworkingu na asystowanie), z włączeniem działań z zakresu aktywizacji zawodowej i edukacji (standard aktywizacji i edukacji), z kontrolą skuteczności stosowanego oddziaływania (standard monitorowania zmian). Jednocześnie wszystkim działaniom powinien przyświecać, jako nadrzędny punkt odniesienia, standard etyczny. Poniżej zestawiono, jakie standardy rekomendowane są do realizowania z osobami, przebywającymi w danej przestrzeni. Analizując je, warto zwrócić uwagę, że im wyższy poziom osoba osiąga w swojej drodze do wychodzenia z bezdomności, tym oddziaływanie (re)integracyjne bardziej się nasila: 15

16 STREETWORKING krok pierwszy (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) oraz w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3), mająca na celu, poprzez działania interwencyjne, ochronę zdrowia i życia tych osób oraz zmotywowanie ich do podjęcia zaawansowanych działań (re)integracyjnych. POMOC INSTYTUCJONALNA krok drugi (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez miejsca zamieszkania (ETHOS 1) oraz w wybranych elementach (ogrzewalnia oraz noclegownia jeżeli funkcjonuje ona w formie analogicznej do schroniska) oraz głównie z osobami bez dachu nad głową (ETHOS 2), obejmująca wsparcie w postaci dostępu do schronienia i mieszkań wpieranych, mająca na celu zabezpieczenie osobie bezdomnej przestrzeni do życia, jak i zapewnienie jej możliwości dokonywania stopniowych zmian we własnej przestrzeni życiowej kompatybilnych z etapami (re)integracji. PRACA SOCJALNA krok trzeci (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4) umożliwiająca, poprzez realizację Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, zaprojektowanie i wspieranie osoby bezdomnej w przejściu drogi z miejsc niemieszkalnych, placówek, działek, altanek, mieszkania kątem u znajomych do własnego, stabilnego mieszkania. 16 EDUKACJA krok czwarty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (ale tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na stymulowaniu wszechstronnego rozwoju osoby bezdomnej, poprzez zdobywanie umiejętności interpersonalnych, zawodowych, społecznych oraz podjęcie walki z uzależnieniami. AKTYWIZACJA ZAWODOWA krok piąty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na stworzeniu osobie bezdomnej możliwości zdobycia i podniesienia umiejętności oraz kwalifikacji zawodowych, prowadzących do trwałego utrzymania się na rynku pracy. MONITOROWANIE ZMIAN krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na

17 stałym i zorganizowanym procesie badania zmian, zachodzących w osobie korzystającej z programów (re)integracyjnych i rekomendowania zmian do prowadzonych z osobą programów. ASYSTOWANIE krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na scalaniu całego procesu (re)integracji i wspieraniu osoby bezdomnej w pełnym powrocie do życia społecznego na każdym z etapów (re)integracji. STANDARD ETYCZNY nadrzędny wobec wszystkich pozostałych, nadający kierunek wszystkim działaniom (re)integracyjnym. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność we wszystkich możliwych miejscach: bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4). Wyznacza generalne i uniwersalne zasady, niezbędne do prowadzenia działań (re)integracyjnych, niezależnie od przestrzeni, w której żyje osoba i od poziomu zaawansowania działań (re)integracyjnych. Proponowane i rekomendowane powyżej standardy oczywiście nie wyczerpują tematu (re)integracji. Wskazują one pewne kroki, ale możliwe jest swobodne ich mieszanie, dołączanie nowych elementów bądź też rezygnowanie z części działań, jeżeli nie ma warunków, zwłaszcza finansowych, aby je zrealizować. Warto również wspomnieć, iż prezentowane w tym podręczniku standardy są najbardziej adekwatne w odniesieniu do dwóch pierwszych kategorii typologii bezdechowości i bezmieszkaniowości (ETHOS 1,2). W przypadku dwóch pozostałych kategorii (ETHOS 3,4) stanowią one możliwe wskazówki do zastosowania. Dynamiczne podejście do zagadnienia bezdomności, oparte na uwzględnianiu stopniowalności natężenia działań (re)integracyjnych w zależności od miejsca pobytu osób bezdomnych, pozwala na różnicowanie poziomów zaawansowania oddziaływania (re)integracyjnego, a tym samym wpływa na liczbę zaangażowanych w ten proces osób i instytucji. Sprawia, że (re)integracyjne przedsięwzięcia angażują wielu specjalistów: pracowników socjalnych, psychologów, terapeutów uzależnień, doradców zawodowych, pracowników placówek dla osób bezdomnych, prawników, kuratorów, szkoleniowców, pracodawców, instruktorów warsztatu, właścicieli bądź administratorów mieszkań, asystentów, streetworkerów, policjantów, przedstawicieli służby zdrowia, pracowników służby kolei, straży miejskiej, przedstawicieli społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych, wolontariuszy itd. Zakłada szeroką, kompleksową i programową pracę z osobą dostosowaną do zmian, jakie zachodzą w jej życiu. Wykorzystuje wiele form: szkolenia, warsztaty, terapię, poradnictwo, staże, zatrudnienie wspierane, pracę indywidualną, integrację społeczną, mieszkania treningowe itp. Wymaga wiedzy, jakiego specjalistę i jakie działanie włączać na odpowiednim etapie pracy. Tematyce tej podporządkowane są prezentacje wizualne dołączone, w postaci wykresów sferycznych, do każdego standardu. Zamiarem autorów podręcznika było poprzez nie podkreślenie, że (re)integracja osób bezdomnych stanowi kontrolowany i zamierzony proces, wymagający zgrania wielu elementów: scalania form działania, dostosowywania ich do potrzeb osób bezdomnych, zmieniania natężenia stopnia ich zaawansowania, 17

18 angażowania, we właściwym czasie i miejscu adekwatnych specjalistów i instytucji, uwzględniania uwarunkowań przestrzennych oraz odpowiedniego oddziaływania na poszczególne sfery życia osoby bezdomnej. SFERY ODDZIAŁYWANIA W PROCESIE WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI 18 Mając świadomość złożoności zagadnienia (re)integracji, do wychodzenia z bezdomności należy podchodzić z dużą pokorą i świadomością, że jest on procesem. Jako proces jest działaniem rozciągniętym w czasie, posiadającym swoją dynamikę, zależną od osoby, która przez niego przechodzi. Proces ten powinien być więc odpowiednio zaplanowany zarówno w czasie, jak i w przestrzeni (oczekiwanie, że osobie, która od kilku lat przeżywa swoją bezdomność wystarczy krótki okres intensywnego oddziaływania (re)integracyjnego, aby odzyskać pełną samodzielność życiową i pozyskać własny lokal, jest skazane na porażkę, już w samym założeniu). Proces ten powinien być dostosowany do potrzeb danej osoby, co wymaga silnie zindywidualizowanego podejścia. Koncentrować się on powinien na pokonaniu tych barier, które z przyczyn obiektywnych (np. duże zadłużenia, niestabilna sytuacja zdrowotna, wypierany problem alkoholowy, brak kwalifikacji zawodowych) i subiektywnych (brak zaufania do siebie, niski poziom samooceny, brak motywacji do podjęcia walki o zmianę swojej sytuacji życiowej, itd.) uniemożliwiają danej osobie odzyskanie i utrzymanie pełnego uczestnictwa społecznego. Odzwierciedleniem tego postulatu indywidualizacji przedsięwzięć (re)integracyjnych jest unaocznienie potrzeby kompleksowego oddziaływania na życie osoby bezdomnej. Znajduje ona swój wyraz w prezentowanej w tym podręczniku koncepcji oddziaływania na sześć, wzajemnie połączonych sfer życia osoby bezdomnej - zarówno w jej wymiarze psychologicznym, zawodowym, zdrowotnym, socjalnobytowym, mieszkaniowym, jak i społecznym (kategoria nr 4 w tabeli nr 1). Teoria ta odzwierciedla konieczność holistycznego podchodzenia do osoby bezdomnej, do sposobu zaspakajania jej potrzeb, zasad eliminowania jej barier a także pomysłów na rozwijanie jej zasobów. Poddawanie osoby bezdomnej wpływom spójnego modelu (re)integracji jest bowiem niczym innym, jak kompleksowym oddziaływaniem na wszystkie sfery jej życia. Konieczność prowadzenia oddziaływania na wielu płaszczyznach znajdziemy również u wielu badaczy europejskich, jak i praktyków 16. Wszystkie z prezentowanych w podręczniku standardów oddziałują na sześć sfer życia osoby bezdomnej jednak każdy w innej formie. Inaczej na sferę psychologiczną wpływać będzie wyprowadzenie się z placówki dla osób bezdomnych (standard pomocy instytucjonalnej i pracy socjalnej), podjęcie aktywności zawodowej (standard aktywizacji zawodowej), inaczej nawiązanie zerwanego kontaktu z rodziną (standard asystowania), a jeszcze inaczej podjęcie leczenia uzależnień (standard edukacji). Podobnie na sferę zawodową w innym stopniu będzie oddziaływało podniesienie kwalifikacji zawodowych (standard aktywizacji zawodowej), inaczej interpersonalnych (standard edukacji), jeszcze inaczej wzrost kompetencji społecznych (standard edukacji i asystowania), bądź też zamieszkanie w mieszkaniu treningowym (standard pomocy instytucjonalnej). Standardy profilują zakres udzielnej pomocy, a oddziaływanie na poszczególne sfery życia konkretnej osoby, pozwala na indywidualizację świadczonej pomocy. Dany standard (re)integracji staje się więc swoistym pryzmatem, przez który 16 MULTIPLE BARRIERS, MULTIPLE SOLUTIONS: INCLUSION INTO AND THROUGH EMPLOYMENT FOR PEOPLE WHO ARE HOMELESS. EUROPEAN REPORT. (2007) S. 5; TAKŻE KOT, J. (2008). KOMPLEKSOWY SYSTEM WSPARCIA NA PODŁOŻU METODY TOWARZYSZENIA [W:] A. WIKTORSKA ŚWIĘCKA (RED.) WYPROWADZIĆ NA PROSTĄ. INNOWACYJNE METODY AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ NA PRZYKŁADZIE WDRAŻANIA MODELU LOKALNEJ SIECI WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH I ZAGROŻONYCH BEZDOMNOŚCIĄ S

19 przepuszczany jest, na wzór wiązki światła, zakres oddziaływania. Odzwierciedlone to zostało w tym podręczniku w każdym graficznym wykresie sferycznym, przyporządkowanym danemu standardowi. W ramach każdego standardu kolorystycznie wyodrębniono zakres jego oddziaływania na poszczególne sfery osoby bezdomnej. Przeanalizowanie ich pozwala z jednej strony na dokonanie porównań między poszczególnymi standardami, z drugiej strony umożliwia znalezienie analogii między standardami a sferami oddziaływań. Pod pojęciem sześciu sfer oddziaływania na osobę bezdomną w procesie (re)integracji i wychodzenia z bezdomności, kryją się konkretne znaczenia. Poniżej zaprezentowano szczegółowy opis, przybliżający każdą z nich. 1.SFERA PSYCHOLOGICZNA to sfera psychologicznego funkcjonowania osoby bezdomnej, obejmująca poczucie psychicznego dobrostanu, tożsamość, poziom samooceny, poziom kontroli wewnętrznej, sposób reagowania na kryzysy i problemy, poziom umiejętności interpersonalnych, sposób postrzegania odpowiedzialności za pojawienie się własnej bezdomności i wyjście z niej, a także psychologiczne konsekwencje, jakie (długotrwała) bezdomność wywarła na osobie. Obejmuje również problemy osoby bezdomnej wymagające wsparcia psychologicznego i terapeutycznego (uzależnienia także od pomocy, współuzależnienia, doświadczanie przemocy, itp). Dotyczy także szeroko rozumianego kontekstu rodzinnego, zwłaszcza poczucia więzi z rodziną prokreacji i pochodzenia. 2. SFERA ZAWODOWA to sfera funkcjonowania osoby bezdomnej w kontekście zawodowym, obejmująca takie zagadnienia jak nawyk pracy, umiejętność otrzymania i utrzymania zatrudnienia, poziom umiejętności i kwalifikacji zawodowych, poziom podejmowanej aktywności o charakterze zawodowym, własną, subiektywnie i obiektywnie postrzeganą atrakcyjność na rynku pracy, a także umiejętność odnalezienia się na otwartym rynku pracy. Dotyczy również barier w podjęciu aktywności zawodowej, wynikających z życia rodzinnego (zwłaszcza rodzicielskiego) oraz umiejętności łączenia roli (często samotnego) rodzica i pracownika SFERA ZDROWOTNA to sfera odnosząca się do kondycji fizycznej osoby bezdomnej. Obejmuje jej stan zdrowia, stopień uzależnienia zwłaszcza od środków psychoaktywnych, stopień niepełnosprawności, poziom dbałości o własną sprawność i aktywność fizyczną, ewentualne przeciwwskazania do podjęcia konkretnej aktywności zawodowej oraz umiejętność dbania o swój stan zdrowia w zależności od własnego wieku, wskazań lekarskich, warunków życia. 4. SFERA SOCJALNO-BYTOWA dotyczy socjalnego poziomu życia osoby bezdomnej i jej zabezpieczenia bytowego. Wiąże się z przestrzenią życiową osoby jednak bardziej związaną z bytem niż mieszkaniem (czyli pobytem na działkach, w altankach, w miejscach publicznych, w placówkach dla osób bezdomnych, itp). Dotyczy posiadanego przez osobę bezdomną poziomu ekonomicznej niezależności oraz zabezpieczenia finansowego, obejmującego wysokość regularnie otrzymywanego dochodu, zasiłków, zakresu i formy

20 otrzymywanej pomocy także z Ośrodków Pomocy Społecznej. Wiąże się z sytuacją prawną osoby (karalność, zadłużenia alimentacyjne, ciążące na osobie kary pozbawienia wolności, niewyjaśniony stan cywilny czy praw rodzicielskich, brak przysługującego prawa do lokalu). 5. SFERA MIESZKANIOWA odnosi się do wszelkich aspektów życia osoby bezdomnej w mieszkaniu (treningowym, wspieranym, socjalnym, komunalnym) zarówno w wymiarze prawnym, ekonomicznym czy psychologicznym. Dotyczy umiejętności samodzielnego dbania o przestrzeń życiową i utrzymania mieszkania, życia w nim, racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi, umiejętności nawiązania relacji społecznych. Odnosi się także do pojęcia przysługującego osobie prawa do lokalu. 6. SFERA SPOŁECZNA to obszar obejmujący funkcjonowanie osoby bezdomnej w szerszej grupie społecznej oraz w całym społeczeństwie. Dotyczy poziomu zintegrowania i identyfikowania się ze społeczeństwem przy jednoczesnym zerwaniu więzi ze środowiskiem osób bezdomnych, poczucia przynależności do większych i mniejszych grup społecznych. Dotyczy także przejawiania zachowań społecznie aprobowanych, umiejętności funkcjonowania w grupach oraz w społeczeństwie, a także stopnia podejmowanych aktywności życiowych również o wymiarze społecznym i obywatelskim oraz umiejętności twórczego spędzania czasu wolnego. 20 Wyróżnianie powyższych sfer należy traktować, jako pewne uproszczenie. W rzeczywistości sfery te wzajemnie przenikają się i nigdy nie występują samodzielnie, w czystej, esencjonalnej formie. Zachodzi pomiędzy nimi ciągła, wzajemna, wielokierunkowa interakcja. Jednocześnie można prowadzić długą polemikę, czy taki podział jest wystarczający (znajdą się tacy, który w tym rozróżnieniu chętnie uwzględniliby jeszcze sferę duchową, rodzinną itd.). Zadaniem wprowadzenia pojęcia sfer nie było jednak wyczerpywać złożoności natury ludzkiej, a raczej unaocznić jak szeroko i kompleksowo należy oddziaływać na osobę bezdomną, aby uzyskać sukces działań (re)integracyjnych. Umiejętność utrzymania pozytywnych i trwałych zmian we wszystkich tych sferach jest bowiem warunkiem pełnego odzyskania samodzielności życiowej i wyjścia z bezdomności. Większym przewinieniem, w kontekście (re)integracji, będzie zawężenie oddziaływania, niż jego rozszerzanie. Na rezultat niewspółmierny do nakładów skazane są bowiem te rozwiązania, które zakładają oddziaływanie jedynie na wybrane, wąsko pojmowane sfery osoby bezdomnej. Przykładem takiej nieefektywności będzie oddziaływanie jedynie na mieszkaniową sferę życia osoby bezdomnej. Odbywa się ono poprzez przyznawanie osobom mieszkań, które, pozornie, wydaje się zupełnie słusznym rozwiązaniem (skoro osoba staje się bezdomna z powodu braku mieszkania, wystarczy dać jej mieszkanie, aby rozwiązać jej problem). W tej konwencji mieści się eksperyment przydzielania przez Urząd Miejski w Katowicach (choć te przykłady dotyczą także innych miast w Polsce) mieszkańcom schronisk i noclegowni mieszkań komunalnych 17. W większości przypadków, ludzie zamieszkujący w tych mieszkaniach nie wykorzystują szansy ucieczki od ubóstwa, nie zaczynają nowego życia, lecz trwają ciągle w nędzy, często jeszcze ją powiększając i w efekcie te mieszkania 17 KRACZLA, R. (1992). MIEJSKIE UBÓSTWO. WSTĘPNE ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE BADAŃ W MIASTACH GÓRNEGO ŚLĄSKA [W:] SZKOŁA CHICAGOWSKA W SOCJOLOGII. TRADYCJA MYŚLI SPOŁECZNEJ I WYMOGI WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII EMPIRYCZNEJ, K. WÓDZ, K. CZEKAJ (RED.) KATOWICE - WARSZAWA: UŚ-PTS, S