Andrzej Szeptycki. Historia

Transkrypt

1 Dylematy w spadku Andrzej Szeptycki Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka odgrywała w Kraju Rad znaczącą rolę miała rozwinięty przemysł, rolnictwo, broń atomową, wielkie terytorium i duży potencjał demograficzny. Na Ukrainie różnie dziś postrzega się okres komunistyczny: jedni widzą w nim czas okupacji i wyzysku, inni wielkości i bogactwa. Po rewolucji październikowej bolszewicy głosili prawo narodów do samostanowienia, co miało zapewnić im poparcie innych niż rosyjski narodów dawnego imperium. Ta retoryka rozmijała się jednak z faktyczną polityką komunistów. Już pod koniec 1917 roku proklamowano powstanie konkurencyjnej wobec Ukraińskiej Republiki Ludowej radzieckiej Ukrainy ze stolicą w Charkowie, która pierwotnie wchodziła w skład państwa rosyjskiego. W latach była co prawda formalnie niepodległa, jednak w praktyce pozostawała ściśle związana z bolszewicką Rosją. Po umocnieniu władzy bolszewicy odeszli od hasła o samostanowieniu narodów. Nie potrafiono jednak wypracować konsensusu co do tego, jak powinny być zorganizowane stosunki pomiędzy poszczególnymi republikami radzieckimi. Józef Stalin, który był wówczas komisarzem do spraw narodowościowych, opowiadał się za włączeniem nierosyjskich republik w skład Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Takie stanowisko nie spotkało się jednak z akceptacją, zwłaszcza przywódców Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Zaowocowało to bardziej kompromisową propozycją ze strony Włodzimierza Lenina. U schyłku 1922 roku Rosyjska FSRR, Ukraińska SRR, Białoruska SRR i Zakaukaska FSRR powołały do życia nowe państwo związkowe Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. ZSRR miał być dobrowolną i równoprawną unią narodów. Szczegółowo określono kompetencje władz związkowych, bardziej ogólnikowo republikańskich, zastrzegając dla tych pierwszych najważniejsze prerogatywy, w szczególności w zakresie stosunków Ukraina była raczej częścią radzieckiej metropolii niż peryferii. międzynarodowych. O ich formalnej równości świadczył ponadto fakt, że oficjalne dokumenty związkowe miały być publikowane w językach urzędowych wszystkich republik.

2 104 Andrzej Szeptycki, Dylematy w spadku Tragiczny los prymusa Trudno jednoznacznie ocenić, czym była Ukraińska SRR i jaką rolę odegrała w historii narodu ukraińskiego. Emigracyjny historyk Iwan Łysiak-Rudnycki widział w ZSRR i współtworzącej go Ukraińskiej SRR kompromis między ukraińskim nacjonalizmem i rosyjskim centralizmem. Ów kompromis polegać miał na tym, że Rosja zachowała polityczną kontrolę nad Ukrainą (a dzięki temu pozycję największej potęgi w Europie Wschodniej), podczas gdy Ukraińcy wobec braku perspektyw na własne państwo zyskali status odrębnego narodu, którego odmawiał im wcześniej reżim carski, i symboliczne uznanie swojej państwowości w formie USRR. Priorytetem radzieckiej polityki narodowościowej była rusyfikacja Ukraińców na płaszczyźnie językowej i kulturowej. Historyk Tadeusz A. Olszański przestrzegał, by nie traktować Ukrainy w kategoriach kolonialnych. Jego zdaniem, USRR była częścią metropolitalną imperium radzieckiego, a jej status w ramach ZSRR można porównać do tego, jaki ma w ramach państwa hiszpańskiego Katalonia. Teza Olszańskiego wydaje się słuszna, gdyż Ukraina z pewnością nie odgrywała w Związku Radzieckim funkcji typowej peryferii imperium, tak jak RFSRR nie była typową metropolią. Rusyfikacja stanowiła jeden z ważnych elementów polityki narodowościowej ZSRR, a Rosjanie zajmowali istotną część stanowisk w aparacie partyjno-państwowym, niemniej poziom życia w RFSRR czy skala represji politycznych przynajmniej w okresie powojennym nie odbiegały jakościowo od sytuacji w innych republikach. RFSRR była w równym stopniu co inne republiki związkowe przedmiotem, a nie podmiotem polityki władz centralnych. Nie dysponowała nawet pozorami autonomii, o czym świadczył w szczególności fakt, że w RFSSR nie istniała lokalna republikańska partia komunistyczna, na wzór chociażby Komunistycznej Partii Ukrainy w USRR. Ukraina była wymieniana w dokumentach państwowych na drugim miejscu po RFSRR. Stanowiła drugą pod względem potencjału demograficznego i gospodarczego republikę związkową, a Ukraińcy drugi pod względem liczebności naród w ZSRR. U schyłku lat osiemdziesiątych ubiegłego wieku RFSRR zamieszkiwało 147 milionów ludzi, a USRR 51,4 miliona. Ukraińska SRR odgrywała również istotną rolę na płaszczyźnie strategicznej. Na jej terytorium znajdowały się trzy z szesnastu okręgów wojskowych Związku Radzieckiego kijowski, odeski i podkarpacki. Była przy tym jedną z czterech republik, gdzie rozmieszczono broń jądrową. W USRR zlokalizowane były ponadto ważne ośrodki przemysłu zbrojeniowego (między innymi zakłady rakietowe w Dniepropietrowsku, produkujące rakietowe pociski balistyczne o zasięgu międzykontynentalnym mogące przenosić ładunki nuklearne).

3 Andrzej Szeptycki, Dylematy w spadku 105 Zgodnie z ustawodawstwem radzieckim Ukraina (jak i inne republiki związkowe) miała prawo do secesji. W wyniku zmian wprowadzonych do konstytucji ZSRR w 1944 roku republiki związkowe zyskały ponadto prawo do posiadania własnych formacji wojskowych i kompetencje w zakresie prowadzenia polityki zagranicznej. W praktyce uprawnienia te były fikcją, a głównym ich celem było umożliwienie przystąpienia Białoruskiej oraz Ukraińskiej SRR do Organizacji Narodów Zjednoczonych. ZSRR chciał w ten sposób wzmocnić swoją pozycję na forum ONZ, obawiając się dominacji państw zachodnich w tym gremium. W dłuższej perspektywie członkostwo w ONZ przysłużyło się jednak rzeczywistemu rozwojowi własnej, republikańskiej dyplomacji USRR. Polityka radziecka przyniosła Ukrainie modernizację i industrializację. Jej symbolem była największa w Europie tama i elektrownia wodna na Dnieprze. Uprzemysłowienie USRR pociągnęło za sobą ponadto istotne przemiany społeczne przede wszystkim rozwój miast. Dokonano tego jednak za cenę ogromnych wyrzeczeń i marnotrawstwa. W latach sześćdziesiątych XX wieku zaczęły narastać trudności gospodarcze związane z niewydolnością centralnie planowanej gospodarki, dominacją przemysłu ciężkiego, brakiem dostępu do nowych technologii i wysokimi nakładami na przemysł zbrojeniowy. USRR, jako jedna z lepiej rozwiniętych republik związkowych (jej udział w produkcji przemysłowej Związku Radzieckiego pod koniec lat osiemdziesiątych wynosił 16,4 procent), dopłacała do wspólnego budżetu. Wedle różnych szacunków, w latach około procent środków trafiających z USRR do budżetu republikańskiego było następnie wydatkowanych poza republiką. Fakty te nie powinny przesłaniać trudności, z jakimi borykali się Ukraińcy jako społeczeństwo i jako naród. Ludzie byli pasywni i w znacznym stopniu uzależnieni od skromnego, lecz w miarę pewnego wsparcia ze strony państwa. W silnie scentralizowanym i totalitarnym, a później autorytarnym ZSRR republikańska administracja i Komunistyczna Partia Ukrainy były faktycznie podporządkowane władzom w Moskwie. Dominującą rolę w partii odgrywali Rosjanie lub zrusyfikowani przedstawiciele innych republik. Rosjanie byli zresztą zawsze w partii nadreprezentowani: na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX wieku stanowili około procent członków KPZR i tylko 53 procent społeczeństwa. W przypadku Ukraińców proporcje te wynosiły odpowiednio 15,6-16 oraz 16,8 procent. Rosjanie sprawowali też z reguły na poziomie republikańskim najważniejsze funkcje w sektorze bezpieczeństwa (wojsko, KGB). Mafia z Dniepropietrowska Po drugiej wojnie światowej w granicach USRR znalazły się oprócz Ukrainy naddnieprzańskiej również Galicja, Wołyń, Zakarpacie i północna Bukowina, co zgodnie

4 106 Andrzej Szeptycki, Dylematy w spadku z oficjalnym dyskursem oznaczało zjednoczenie wszystkich ziem ukraińskich. Stwierdzenie to było prawdziwe, ale jedynie częściowo. Po pierwsze, faktycznego zjednoczenia próbowano dokonać, narzucając ziemiom zachodnioukraińskim wzorce radzieckie i dążąc do wyeliminowania lokalnych tradycji. Przyniosło to jednak tylko ograniczone rezultaty i zachodnie regiony, zwłaszcza Galicja, zachowały swą specyfikę. Po drugie, poza granicami Ukrainy pozostały niewielkie grupy Ukraińców (Polska, Mołdawia, w mniejszym stopniu Kaukaz Północny). Po trzecie, w 1954 roku do USRR przyłączono (w ramach obchodów trzechsetnej rocznicy ugody perejasławskiej) wchodzący wcześniej w skład RFSRR i zamieszkały w zdecydowanej większości przez Rosjan Krym. Po czwarte wreszcie, w okresie powojennym systematycznie zwiększała się liczba Rosjan w Ukraińskiej SRR, co było następstwem migracji z innych części ZSRR (zwłaszcza z RFSSR), relatywnie wysokiego przyrostu naturalnego wśród Rosjan na Ukrainie oraz świadomej polityki rusyfikacji. W 1959 roku Rosjanie stanowili 16,9 procent mieszkańców republiki, a w 1989 roku już 22,1 procent. Byli też nadreprezentowani wśród absolwentów szkół średnich i wyższych pracujących w USRR. Na Ukrainie pomijając zachodnie obwody, przyłączone w latach czterdziestych ubiegłego stulecia nie istniały jednak większe antagonizmy pomiędzy Ukraińcami i Rosjanami. Ukraina stanowiła drugą pod względem potencjału demograficznego i gospodarczego republikę związkową. Dwóch przywódców ZSRR Nikita Chruszczow i Leonid Breżniew wywodziło się z USRR, choć pod względem etnicznym byli Rosjanami. Pod rządami pierwszego miała miejsce postalinowska odwilż; nastąpiła ukrainizacja administracji republikańskiej i związkowej, a USRR zyskała większą niezależność w sferze gospodarczej. Od 1963 roku stanowisko pierwszego sekretarza w republice sprawował Petro Szełest. W okresie jego rządów na Ukrainie zrodził się niesformalizowany ruch szistdesiatnykyw, którego celem było działanie na rzecz ukraińskiej kultury i języka, obrona przed rusyfikacją i przywrócenie pamięci o rodzimej historii. Chruszczowa z czasem zaczęły jednak niepokoić rosnące dążenia kierownictwa republiki do większej autonomii. Dojście do władzy Breżniewa doprowadziło z czasem do zakończenia okresu odwilży ( ) i rozpoczęcia lat stagnacji ( ). Breżniew odsunął od władzy w 1973 roku Petro Szełesta, którego zastąpiono Wołodymyrem Szczerbyćkym, który zainicjował systematyczne działania na rzecz rusyfikacji kraju. Zarazem jednak w okresie rządów Breżniewa w najwyższych władzach ZSRR istotną rolę zaczęli odgrywać działacze partyjni wywodzący się z Ukrainy, znani jako mafia z Dniepropietrowska, z którym to miastem związany był radziecki przywódca. Polityka narodowościowa władz radzieckich podlegała ewolucji. W latach dwudziestych zeszłego wieku prowadzono tak zwaną politykę korienizacji ( ukorzeniania ),

5 Andrzej Szeptycki, Dylematy w spadku 107 mającą na celu wzmocnienie tożsamości narodów wchodzących w skład Związku Radzieckiego. Umożliwiła ona dynamiczny rozwój kultury ukraińskiej, choć przy poszanowaniu zasady, że kultura ma być narodowa w formie, ale socjalistyczna w treści. Kolejna dekada przyniosła odwrót od tej polityki, kolektywizację rolnictwa połączoną z represjami wobec ukraińskiego chłopstwa, wreszcie najstraszniejsze wydarzenie w dziejach najnowszych Ukrainy Wielki Głód ( ). Na dłuższą metę priorytetem radzieckiej polityki narodowościowej wobec Ukrainy była jednak przede wszystkim rusyfikacja społeczeństwa ukraińskiego zarówno na płaszczyźnie językowej, jak i kulturowej. Ukraińska kultura i język prezentowane były jako prowincjonalne, w przeciwieństwie do dominującej kultury i języka rosyjskiego, który odgrywał najważniejszą rolę w szkolnictwie wyższym i coraz istotniejszą w średnim oraz podstawowym. Ukraiński pozostawał przeważnie językiem wsi, cieszył się też mniejszym prestiżem od języka rosyjskiego, który postrzegany był jako atrybut elit i niezbędny warunek kariery zawodowej. Sytuację tę zdiagnozował dobitnie w 1965 roku jeden z przedstawicieli szistdesiatnykyw Iwan Dziuba w głośnym eseju Internacjonalizm czy rusyfikacja?, zarzucając władzom radzieckim niesprawiedliwą, kolonialną politykę wobec asymilowanych narodów, w tym Ukraińców. Wspólna Ruś Wielkość i postępowość Rosjan przeciwstawiano zaściankowości Ukraińców. Historiografia narodowa została zastąpiona przez radziecką. Uczeni radzieccy przedstawiali Ukrainę jako prowincjonalną, nie w pełni wykształconą jednostkę, która zawsze (choć w różnym stopniu) była częścią szerszego, wschodniosłowiańskiego podmiotu historycznego, na stałe połączoną z wielkim narodem rosyjskim. Rosję zarówno w okresie carskim, jak i po 1917 roku pokazywano z kolei jako postępową. Odwoływano się do dziejów Rusi Kijowskiej, która miała być fundamentem braterstwa narodów wschodniosłowiańskich. Teoretycznie zakładano, że Rosjanie, Ukraińcy i Białorusini mają jednakowe prawa do dziedzictwa Rusi, w praktyce dominowało jednak stanowisko utożsamiające Ruś z Rosją. Centralną rolę w ukraińskiej historiografii radzieckiej odgrywała ugoda perejasławska z 1654 roku, dzięki której naród ukraiński na wieki związał swój los z bratnim narodem rosyjskim. Podkreślano też pozytywne zmiany, jakie przyniosła Ukraińcom rewolucja 1917 roku, przede wszystkim powstanie Ukraińskiej SRR, pierwszego suwerennego państwa ukraińskiego. Pomijano zarazem niektóre istotne zjawiska (na przykład Wielki Głód) lub przedstawiano je w jednoznacznie negatywnym świetle (działalność Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów i Ukraińskiej Powstańczej Armii).

6 108 Andrzej Szeptycki, Dylematy w spadku Szczególna sytuacja panowała w sferze religijnej. W okresie międzywojennym władze radzieckie prowadziły politykę systematycznej walki z religią i ateizacji społeczeństwa. Upaństwowiono dobra kościelne, burzono świątynie, aresztowano duchownych. Na Ukrainie w latach trzydziestych zlikwidowano Ukraiński Autokefaliczny Kościół Prawosławny powstały w okresie URL, a po przyłączeniu do ZSRR zachodniej Ukrainy również Ukraiński Kościół Greckokatolicki (w 1946 roku). Odmienna była sytuacja Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego: do 1941 roku był on prześladowany, podobnie jak inne wspólnoty religijne, jednak wraz z wybuchem konfliktu niemiecko-radzieckiego władze ZSRR postanowiły oprzeć się na religii w walce z najeźdźcą. Doszło do pojednania państwa radzieckiego z RKP, ale i uznania, że stanowi on de facto część reżimu. W efekcie w okresie powojennym Rosyjski Kościół Prawosławny mógł w przeciwieństwie do innych wspólnot legalnie działać na Ukrainie, choć okresowo był prześladowany przez władze. Wszystkie te czynniki w istotnym stopniu ukształtowały współczesną Ukrainę i jej stosunek do radzieckiego dziedzictwa. USRR zajęła relatywnie bierne stanowisko wobec procesu rozpadu ZSRR w jego pierwszej fazie. Być może to jej sprzeciw wobec propozycji utworzenia jakichś nowych struktur związkowych w istotnym stopniu przyczynił się do tego, że Związek Radziecki jako podmiot prawa międzynarodowego i rzeczywistość geopolityczna przestał istnieć. O ile na Łotwie i w Estonii zdecydowanie odcięto się od czasów komunistycznych, w Polsce dokonano tego w sposób miękki i bardziej ograniczony, o tyle na Ukrainie wciąż jest z tym problem. Znaczna część społeczeństwa nie postrzega okresu radzieckiego jako czasu obcej dominacji. Również większość klasy politycznej ma raczej ambiwalentny stosunek do USRR. Sytuacja taka wiąże się zarówno z faktem, że Ukraina nie istniała jako ustabilizowane państwo przed 1917 rokiem (pomijam tu krótkie dzieje URL), jak i ze specyficzną pozycją, jaką zajmowała w państwie radzieckim. Dlatego też USRR jest, chcąc nie chcąc, ważną częścią nie tylko historii, ale i tożsamości współczesnej Ukrainy. Andrzej Szeptycki jest adiunktem w Instytucie Stosunków Międzynarodowych i członkiem Rady Forum Polsko-Ukraińskiego. Stały współpracownik Nowej Europy Wschodniej.