Janina Suder Badania technik malowideł ściennych z XIV i XV wieku na terenie Małopolski historycznej. Ochrona Zabytków 15/1 (56), 34-59

Transkrypt

1 Janina Suder Badania technik malowideł ściennych z XIV i XV wieku na terenie Małopolski historycznej Ochrona Zabytków 15/1 (56),

2 JNIN SUDER o i oo - MIEJSCOWOŚĆ Д - Û RUP I D - G R U P Ц GRUP Ш Si - G RUP IV - G R U PÏ O - G RUP И BDNI TECHNIK MLOWIDEŁ ŚCIENNYCH Z XIV I XV WIEKU N TERENIE MŁOPOLSKI HISTORYCZNEJ * I. WSTĘP W zakres badań, przedstaw ionych w niniejszym artykule weszły malowidła, dekorujące następujące obiekty architektoniczne (ryc. 1): 1. Czchów kościół parafialny p. w. Narodzenia N. P. M arii (ryc. 5); 2. Dobrowoda kościół parafialny p. w. św. Marii Magdaleny; 3. Chęciny kościół pofranciszkański p. w. W niebowzięcia N. P. M arii; 4. Chotel Czerwony kościół parafialny p. w. N. P. M arii, św. Stefana i Hieronim a; 5. Jędrzejów kościół opactwa cysterskiego p. w. św. W ojciecha; 6. K oprzyw nica kościół i krużganki klaszto * rtykuł niniejszy jest streszczeniem pracy dyplom ow ej, w ykonanej pod kierunkiem prof, dra J. E. D utkiew icza na Studium K onserw acji D ziel Sztuki przy kadem ii Sztuk Pięknych w K rakow ie. K onsultacje chem iczne przeprow adziła m gr M aria Wejman. ru pocysterskiego p. w. N. P. Marii i św. Floriana ; 7. Kraków krużganki klasztoru poaugustiańskiego p. w. Bożego Ciała (ryc. 7); 8. Kraków kościół i krużganki klasztoru dom inikańskiego p. w. św. Trójcy; 9. K raków krużganki klasztoru franciszkańskiego; 10. K raków kościół p.w. św. Krzyża (ryc. 4); 11. K raków kaplica św iętokrzyska przy k a tedrze na W awelu; 12. K rościenko kościół parafialny p. w. WW, Św iętych; 13. Lublin kaplica zamkowa p.w. św. Trójcy; 14. Lublin kościół poklasztorny Brygidek p.w. N. P. Marii Zwycięskiej; 15. Mieronice kościół parafialny p.w. św Jakuba (ryc. 6); 16. Miechów kościół poklasztorny Bożogrobców p. w. Grobu Pańskiego i św. Jakuba Mn. ap., 34

3 Ryc. 1. M ałopolska w XV w. m apka sytuacyjna badanych obiektów z zaznaczeniem przynależności do grup. (rys. autorka) Ryc. 2. Sandom ierz, kościół katedralny p.w. N.P. Marii, ściana północna drugiego od zachodu przęsła prezbiterium rysunek inw entaryzacyjny m alow ideł ( m iejsce pobrania próbki) (rys. autorka) Ryc. 3. N iepołom ice, kościół parafialny p.w. N.P. Marii i 10 tycy M ęczenników, zachodnia ściana naw y nad chórem m uzycznym rysunek inw entaryzacyjny m a low ideł ( m iejsce pobrania próbki), (rys. autorka) Ryc. 4. Kraków, kościół p.w. św. K rzyża, ściana w schodnia kaplicy św. n drzeja rysunek inw entaryzacyjny m alow ideł ( m iejsce pobrania próbki). (rys. autorka)

4 Ryc. 5. Czchów, kościół parafialny p.w. Narodzenia N.P. Marii, ściana północna prezbiterium rysunek inw entaryzacyjny m alow ideł ( m iejsca pobrania próbek). (rys. autorka) Ryc. 6. M ieronice, kościół parafialny p.w. św. Jakuba, ściana w schodnia prezbiterium rysunek inw entaryzacyjny m alow ideł ( m iejsce pobrania próbki) (rys. autorka) Ryc. 7. Kraków, krużganki klasztoru poaugustiańskiego, przedstaw ienie Nadania reguły św. u gu styn a w skrzydle wschodnim rysunek inw entaryzacyjny m alow ideł ( m iejsce pobr. próbki), (rys. autorka) 36

5 17. Mogiła kościół opactwa cysterskiego p. w. św. W acława; 18. Niedzica zamek; 19. Niepołom ice kościół parafialny p.w. N.P. Marii i 10 tycy Męczenników (ryc. 3); 20. Opatów kościół kolegiaoki p. w. św. Marcina; 21. Sandomierz kościół katedralny p. w. N. P. Marii (ryc. 2); 22. Tyniec krużganki i kapitularz opactwa benedyktyńskiego p. w. św. P iotra i Paw ła; 23. Wiślica kościół kolegiacki p. w. N. P. Marii. ku, na terenach M ałopolski historycznej, tj. dzisiejszych województw krakowskiego, kieleckiego i lubelskiego. W yliczone wyżej obiekty uszeregowane zostały w sześć grup, ch arakteryzujących wspólnymi cechami technik malarskich i zapraw. Metoda badania zapraw obejm uje: a) analizę opisową, b) analizę chemiczną (wykrywanie wapna, gipsu i żelaza) i technologiczną, c) analizę ilościową (określenie stosunku wagowego spoiwa do kruszyw a), d) oznaczenie właściwości m echanicznych (wytrzymałość na zgniatanie w: kg/~- cm3, oraz wytrzym ałość na łamanie w: kg/cm 2), e) wykonanie szlifów przekrojów i ich m akrofotografie (10 X ) 1. B adanie technik m alarskich zawiera: a) analizę w izualną, b) analizę chemiczną, c) m ikrofotografie pow ierzchni (30 X ). Zadaniem badań było określenie danych technologicznych, dotyczących m ateriałów, budowy i techniki w ykonania zespołu m alowideł ściennych, zam kniętych w określonych granicach chronologicznych XIV do początków XVI w ieli. BDNIE ZPRW (tabl. I) Grupa I (ryc. 8 10) Kraków Kaplica świętokrzyska przy katedrze na W awelu 2 ; Lublin kaplica zamkowa pod wezwaniem św. Trójcy s; Sandomierz kościół katedralny p. w. N. P. Marii 4; 1 S zlify w ykonano w Pracow ni K onserw acji kadem ii Sztuk P ięknych w K rakow ie przy zastosow aniu m etody utw ardzania próbki narzutu szkłem wodnym. 2 K aplica zbudow ana w latach i ozdobiona m alow idłam i około 1470 r., które przedstaw ieniam i scen ew angelicznych i postaci aniołów pokryw ają w szystk ie ściany i sklepienie. Polichrom ia, częściow o zniszczona, kilkakrotnie restaurowana; L. Ł ę- t o w s к i, Historia katedry na Wawelu, K raków 1859; J. Muczkowski, Dwie kaplice Jagiellońskie, K raków 1859;. R i e g 1. Die Restaurarierung der Wandmalereien in der Heiligenkreuzkapelle des Domes auf dem Wawel zu Krakau, M itteilungen der K. K. C entralkom ission III, W ien 18..., s ; W. P о d- lacha, Historia Malarstwa Polskiego I, L w ów 1910; F. Kopera, Dzieje Malarstwa w Polsce I, Kraków 1925; T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, K raków P ierw sze w zm ianki o kaplicy pochodzą z lat 1326, ; por. M. Walicki, Malowidła ścienne kościoła św. Trójcy na zamku w Lublinie, Studia do dziejów sztuki w P olsce III, W arszawa Polichrom ia pokryw a w szystkie ściany i sk lepienia przedstaw ieniam i: w prezbiterium cyklem scen pasyjnych, sceną Sądu O statecznego i Trójcy św., postacią Jagiełły na koniu i herbu Szreniaw a oraz napisem fundacyjnym z im ieniem m alarza ndrzeja i datą: 1418; w naw ie sceny z dzieciństw a Chrystusa i Starego T estam entu przeplatają z postaciam i proroków i św iętych. Siady m alow ideł zauw ażył pierw szy K. Stronczyński w 1857 r., dw a fragm enty oczyścił z pobiały J. Sm oliński w 1889, resztę odsłonięto w 1903 r. poddając zabiegom konserw atorskim w latach , i ostatnio ; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego V, W arszaw a 1884, s. 427; C. Filipowicz-Osieczk o w s к a, Ze studiów nad szkolą polską malarstwa bizantyńskiego, K raków 1936; M. Walicki, Polichromia kościoła św. Trójcy na zamku w Lublinie, Ochrona Z abytków VII, W arszawa 1954, s K ościół z około 1360 r.; por. Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego X, W arszawa 1889, M alowidła, pokryw ające ściany prezbiterium (na sklepieniu zniszczone w 1656 r.), zostały pokryte polichrom ią barokow ą w 1713 r., następnie pobiałą w 1825 r. Odk ryte w 1887 r., częściow o konserw ow ane w 1913 r. Na zespół m alow ideł składa przede w szystkim szereg scen ew angelicznych; J. Rokoszny, Średniowieczne freski w katedrze sandomierskiej, Spraw ozdania K om isji H istorii S ztuki IX, K raków 1914, s ; F. Kopera, op. cit. I, s ; J. Starzyński, M. Walicki, Malarstwo monumentalne w Polsce średniowiecznej, W arszawa 1929, s

6 Skład technologiczny zapraw Tabli a I. Grupa: Spoiwo gips cegła Wypełniacze Lp. Miejscowość Ilość warstw wapno piasek węgiel włókno inne l 1 Kraków, kaplica św. Krzyża na Wawelu 1 2 Lublin kaplica zamkowa 1 3 Sandomierz kościół kat. 2 a i 4 Wiślica kościół koleg. 1 II 5 Chotel Czerwony kośc. par. 2 a i III 7 6 Niepołomice kośc. par. 2 a i 8 IV 10 Dobrowoda kośc. par. Jędrzejów kośc. Cystersów zaniecz. zaniecz. 9 Kraków kośc. św. Krzyża 1 11 Czchów kośc. par. Kraków kośc. Dominikanów 12 Kraków krużg. klaszt. Franciszkanów Chrystus w tłoczni mistycznej 1 pobiała wapien. glina 1 zaniecz. gliniaste 13 Kraków krużg. klasztoru Franc. Stygmatyzacja św. Franciszka 1 14 Krościenko kośc. par. Męczeństwo św. Barbary 1.. glina 15 Krościenko kośc. par. Ukrzyżowanie 1 16 Niedzica Zamek 1 V 17 Koprzywnica kośc. pocysterski 1 _ 18 Kraków krużg. klaszt. Dominikanów 1 19 Kraków krużg. klaszt. Franciszkanów Portrety biskupów. 1 zaniecz. gliniaste 20 Miechów kośc. d. bożogrobców 1 21 Mieronice kośc. par Opatów kośc. par. 1 zaniecz. VI 23 Chęciny kośc. pofranciszkański _ 1 24 Koprzywnica krużg. klaszt. pocysterskiego 25 Kraków krużg. klaszt. ugustianów Nadanie reguły 1 zaniecz. gliniaste 1 zaniecz. gliniaste 26 Kraków krużg. klaszt. ugustianów Św. Zofia 1 27 Lublin kośc. pobrygidkowski 1 zan. glin. 28 Mogiła kośc. Cystersów 1 29 Tyniec krużg. klaszt. Benedykt. 1 zan. glin. 30 Tyniec Klasztor Benedyktynów Kapitularz ' 1 zan. glin. UWG: Д = występuje, = nie występuje, a = arriciato i - intonaco 38

7 W iślica kościół kolegialny p. w. N. P. M ari i5 ; B adania zapraw grupy I w ykazały pow tarzające cechy wschodniego opsis. W katedrze sandom ierskiej w ystępują dwie w arstw y narzutu. N arzut spodni, leżący na w ątku ceglanym grubości 6 mm, jest gładko zacierany, posiada 3 części piasku wiślanego i 2 części wapna z m i nim alną zaw artością gipsu. W ystępuje m ała dom iesżka cegły m ielonej. N arzut leżący bezpośrednio pod m alow idłem i jednow arstw ow e n a rzuty pozostałych om aw ianych obiektów, grubości średnio 8 mm, są bardzo gładko zatarte, zawierają ok. 96,4% spoiwa wapiennego i ok. 3 4 /o domieszki w postaci włókna roślinnego, cegły mielonej, piasku, węgla drzewnego i gipsu. Ich w ytrzym ałość na zgniatanie jest duża, natom iast m niejsza na łam anie, co jednak nie wpływa szczególnie u jem n ie na stan zachow ania m alowidła, gdyż d u ża zawartość w łókna n adaje zapraw ie elastyczność. Grupa II (ryc ). Chotel C zerw ony kościół parafialny pod w e zw aniem N. P. M arii, św. Stefana i św. Hieronim a 6 ; Niepołomice kościół parafialny p. w. N. P. Marii i 10 tycy M ęczenników 7; N arzuty tej grupy są dwuwarstwowe, narzut spodni arriciato grubszy, średnio 9 mm, narzut wierzchni intonaco cieńszy, średnio 6 mm. rriciato kościoła w Chotelu Czerwonym składa z wapna i piasku z niew ielką przewagą wapna. Do zaprawy użyto przezroczystego, m iałkiego piasku rzecznego 8. W ykryto także ślady w łókna (binookular PZO nr X). In tonaco zawiera 3 części wapna, 1 część piasku, ślady w łókna i gipsu. rriciato kościoła niepołomickiego posiada 2 części wapna i 3 części piasku wiślanego, także domieszkę cegły mielonej i ślady gipsu. W skład intonaco wchodzą 3 części w apna i 2 części piasku. Piasek w obu w arstw ach jest ten sam. Grupa III (ryc ) Dobrowoda kościół parafialny p. w. św. Marii M agdaleny 9; Jędrzejów kościół opactw a Cystersów p.w. św. W ojciecha (kaplica bliźnia w praw ym ra m ieniu tra n se p tu )10; Kraków kościół p. w. św. Krzyża (kaplica św. ndrzeja) n. 5 K ościół w zn iesiony w 1350 r. M alow idła zachow ały na ścianach prezbiterium, na sklepieniu uległy zniszczeniu w 1915 r., por. T. Szydłowski, Pomniki architektury epoki piastowskiej w województwach krakowskim i kieleckim, K raków Na zespół m alow id eł składa szereg scen z życia Chrystusa i M arii oraz postacie św iętych i m edaliony, dekorujące łuk tęczow y całość w trakcie konserw acji; W. Podiach a, op. cit. I; F. Kopera, op. cit. I, s ; J. Starzyński, M. Walicki, op. cit. s ; W. Molé, Kilka uwag o malowidłach ściennych w Wiślicy, Ochrona Z abytków Sztuki I, W arszaw a 1930/31, s K ościół z 1440 r.; w nętrze dekoruje kilk uw arstw ow a polichrom ia; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego I, W arszaw a 1880, s ; M. W a w - rzeniecki, Kościół w Chotelu Czerwonym, Spraw ozdania K om isji H istorii S ztu k i VIII, K raków 1912, s. CLV. 7 K ościół z lat W artykule w zięto pod uw agę jedynie polichrom ię na zachodniej ścianie naw y, nad chórem, na którą składają kondygnacjow o ułożone scen y ew an geliczne (m.in. Z w iastow a nie), datow ane na X IV w.; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego VII, W arszawa 1887, s ; K. Sinko-Popielow a, Kościół w Niepołomicach. R ocznik K rakow ski: X X X, K raków 1938; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, I: W ojew ództw o krakow skie (red. J. Szabłow ski), W arszawa 1953, s W ielkość ziaren piasku podano w g.. K r z e mień, Materiałoznawstwo tw orzyw artystycznych i ich konserwacja, W arszaw a Na południow ej zew nętrznej elew acji kościoła zachow ały fragm enty polichrom ii renesansow ej i w cześniejszej, częściow o kładzione na kam ieniu; treść nieczytelna; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego II, W arszawa 1881, s K ościół z X III w., przebudow any w drugiej p ołow ie X V w. i po 1726 r. W zew nętrznej płd. kaplicy bliźniej słabo czyteln e pozostałości polichrom ii fig u - ralno-ornam entalnej, zapew ne z X III/X IV w.; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego V II, W arszawa 1886, s ; W. Łuszczkiewicz, Dwa zagubione pomniki naszej romańszczyzny w Płocku i Jędrzejowie, Spraw ozdania K om isji H istorii S ztuki V, K raków 1896; T. Szydłowski, op. cit.; Powiat jędrzejowski (K atalog Z abytków Sztuki w Polsce III: Woj. kieleckie, red. J. Ł oziński, B. W olff, z. 3), W arszaw a 1957, s. 6 n. 11 K ościół z X III X IV w. Na zew nętrznej zach. ścianie naw y kościoła, obecnie w ew nątrz dobudowanej w X V I w. kaplicy św. ndrzeja, m alow idło z około 1420 r. odsłonięte w 1907 r. i konserw ow ane w latach 1950-tych, przedstaw iające w ielofigurow ą scenę U krzy- 39

8 W odniesieniu do dwu pierwszych zabytków należy powiedzieć, że w ątek kam ienny jest zarazem podłożem m alarskim. M alowidło w kaplicy św. ndrzeja przy kościele św. Krzyża leży na zaprawie wapienno-piaskowej. N arzut jednow arstw ow y, grubości 4 mm, m a niew ielką przewagę w apna nad piaskiem. Piasek rzeczny, przezroczysty i żółtaw y jest m iałki i pylasty. W y stępuje cegła mielona, w dużej ilości węgiel drzewny i niewiele włókna. Grupa IV (ryc ) Czchów kościół parafialny p. w. Narodzenia N.P. M arii 12 ; Kraków kościół Dominikanów p. w. św. Trójcy 13, Kraków krużganki klasztoru Franciszkanów ( Chrystus w tłoczni m istycznej i Stygmatyzacja św. Franciszka ) 14; K rościenko kościół parafialny p. w. WW. Św iętych 15 ; Niedzica zam ek 1(i. Grupa IV składa z dwóch zespołów, a mianowicie zabytki krakowskie tworzą jeden dział, naddunajeckie drugi. Połączenie ich w jedną grupę wynikło ze wspólnej techniki m alarskiej. W kościele dom inikańskim w K rakow ie podłożem dla m alow idła jest pobiała w apienna grubości ок. 1 mm, położona bezpośrednio na wątku kamiennym. W krużgankach franciszkańskich we wszystkich badanych obiektach narzuty są jednow arstw ow e o grubości ok. 5 m m, w apienno-piaskowe w proporcjach: 1 część w apna i 2 części piasku ( Stygm atyzacja św. Franciszka ) lub 1 część wapna i 1 część piasku ( Chrystus w tłoczni ). Użyto piasku rzecznego miałkiego i częściowo grubego, przezroczystego. W ystępuje domieszka cegły, węgla drzewnego i minimalne ilości włókna. W kościele czchowskim narzu t jest żow ania w obram ieniu ornam entu roślinnego, oraz fragm ent sceny M odlitw y w Ogrójcu; K. Bąkowski, Kościół św. Krzyża w Krakowie, K raków 1904; S. Tomkowie z, Neuendeckte mittelalterliche Wandmalereien in Krakau, K unstgeschichtliches Jahrbuch, W ien 1908; T. Dobrowolski, Studia nad średniowiecznym malarstwem ściennym w Polsce, Poznań 1927; Z. meisenowa, O Ukrzyżowaniu w kaplicy św. ndrzeja przy kościele św. Krzyża, Prace K om isji H istorii S ztu k i IV, K raków 1930, s. X X I X X III; T. Dobrowolski, Sztuka Krakowa, s K ościół z X IV w., rozbudow any w X V w. P rezbiterium ozdobione polichrom ią w X IV w. na ścianach; w schodniej, południow ej i północnej ze scenam i z życia C hrystusa i Marii; na ścian ie płn. fryz scen pasyjnych z X V w. nam alow anych na w arstw ie X IV -w iecznej; m alow idła restaurow ane w 1913 r., obecnie w trakcie konserw acji; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego I, W arszaw a 1880, s. 777; F. К o pera, op. cit. I; T. Szydłowski, op. it.; J. Starzyński i M. Walicki, op. cit. s. 38; F. K o pera, Ze wspomnień konserwatora, Ochrona Zab ytk ów II, W arszawa K raków 1949, s ; K a talog Zabytków Sztuki w Polsce I, s K ościół i klasztor z X III w., przebudow any w końcu X IV lub X V w. M alow idła zachow ały w kaplicy św. K rzyża (odkryte podczas ostatniej restauracji kościoła) i w drugim przęśle w sch. skrzydła krużganków (m.in. scena M odlitw y w Ogrójcu); T. Dobrowolski, op. cit. s. 96, 113 i K ościół i krużganki odbudow ane po pożarze w 1436 r. W skrzydle płd. krużganków portrety biskupów krakow skich, zespół m alow ideł z drugiej ćw ierci X V w. (po pożarze) i późniejsze do 1525 r. W skrzydle zach. dw ie kom pozycje; C hrystus w tłoczni m istycznej z m ałym i scenam i B iczow ania, Mszy św. i Cierniem koronow ania u dołu, oraz Stygm atyzacja św. Franciszka, pow stały przed i około połow y X V w. M alow idła odkryte spod pobiały i konserw ow ane w latach , scena Stygm atyzacji obecnie w trakcie konserw acji (w niniejszym artykule nie uw zględniono dalszych m alow ideł ściennych w krużgankach); W. Łuszczkiewicz, Dwa studia nad zabytkami architektury w Polsce, nasze najdawniejsze kościoły pofranciszkańskie , K raków 1891; S. Tomk o w i с z, Galeria portretów biskupów krakowskich w krużgankach OO Franciszkanów w Krakowie, K raków 1905; Z. meisenowa, Średniowieczne malarstwo ścienne w Krakowie, Rocznik K rakow ski X IX, K raków 1923; T. Dobrowolski, op. cit. s K ościół z X IV X V w. W prezbiterium na ścianie płn. fragm enty m alow ideł z X IV w. ze scenam i z życia św. Barbary, oraz fragm ent sceny U krzyżow a nia z X V w., z częściow o zachow aną datą: 149.; przy odbijaniu tynków w 1921 r. odkryto ślady polichrom ii, które na pow rót zam alow ano i odsłonięto ponow nie w 1949 r., poddając konserw acji do 1952 r.; T. Szyd łowski, Zabytki sztuki w Polsce, powiat nowotarski, W arszawa 1938; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce I, s. 358; E. Marxen-Wolska, Malowidła ścienne w kościele parafialnym w Krościenku nad Dunajcem, B iuletyn H istorii Sztuki X IX, W arszawa 1957, s Zam ek zbudow any w początkach X IV w. W daw nej kaplicy zam kow ej (baszta płd.-w sch.) fragm ent polichrom ii ściennej z X IV w. z przedstaw ieniem sceny figuralnej na tle architektury; T. Szydłowski, Inwentarz powiatu nowotarskiego, Ochrona Z abytków Sztuki I, W arszawa 1930/31, s ; tenże, Z abytki Sztuki w Polsce, s

9 jednow arstwowy, grubości ok. 1 cm, wapienno- -pia.sikowy z gliną i żółtym piaskiem kopalnym w proporcjach 1 : 3. W ystępuje też węgiel drzew ny, m ała domieszka cegły i słomy. W scenach z życia św. Barbary w Krościenku narzut jest jednow arstwowy, grubości 5 10 mm, wapienno- -piaśkow y z gliną. W apno z piaskiem w p ro porcjach 5 : 7. Piasek kopalny jest tu miałki, pylasty i wielobarwny. Zaprawa posiada dodatek węgla drzewnego, w ykryto także- ślady gipsu. W U krzyżow aniu w Krościenku narzut jest jednow arstwowy, grubości 5 mm, wapiennopiask o w y, w proporcjach 1:1. Piasek kopalny gruby i m iałki, koloru popielatego; występuje także w ęgiel drzew ny i gips. W m alowidle n iedzickim narzut jest gruby, 6 12 mm, wapiennop iask o w y, z m ałą przewagą wapna nad piaskiem. Piasek jest gruby, kopalny, wielobarwny; w postaci dodatków w ystępuje gips, cegła mielo na, w łókno (paździerze). Zaprawa wyróżnia dużą wytrzym ałością na zgniatanie (4,2 kg/_l cm3). G rupa V (ryc ) Koprzywnica kościół opacki p. w. N. P. Marii i św. F loriana 17; K raków krużganki klasztoru Dom inikanów 18; Kraków krużganki klasztoru Franciszkanów ( portrety biskupów krakow skich ) 19 ; M iechów kościół daw nego klasztoru Bożogrobców p.w. Grobu Pańskiego i św. Jakuba Mn. 20 ; M ieronice kościół parafialny p. w. św. Ja k u ba 21 ; O patów kościół kolegialny p. w. św. M arcina 22 ; W szystkie zabytki posiadają n arzu ty jednowarstwowe, o grubościach kolejno 2 4 mm, 5 mm, 4 mm, ok. 5 mm, 5 m m,3 mm. W szystkie narzu ty są w apienno-piaskow e z piaskiem rzecznym lub kopalnym w proporcjach: K oprzyw nica niew ielka przewaga piasku nad wapnem, krużganki Dominikanów 5 części w apna i 3 części piasku, krużganki Franciszkanów 4,5 części wapna i 3,5 części piasku, Miechów 3 części w apna i 7 części piasku, M ieronice 3 części w apna i 7 części piasku. Piasek rzeczny, m iałki i pyłasty w ystępuje w Koprzywnicy; rzeczny, przezroczysty, żółty i pom arańczowy w krużgankach Dominikanów; m iałki, kopalny, w kolorze intensyw nie żółtym w Miechowie: rzeczny, przezroczysty w M ieronicach. Do narzu tu w krużgankach franciszkańskich zastosow ano piasek gruby i m iałki, przezroczysty 17 K ościół z X III w. M alow idła figuralne z XV w. um ieszczone są na ścianie płn. lew ej naw y bocznej i na pilastrach przyściennych w dwu przęsłach zach. (częściow o n ie w ydobyte spod pobial i nieczytelne). Ponad to ślady m alow ideł pozostały na płn. ścianie zew nętrznej kościoła w daw nym skrzydle nie istniejącego krużganka z X V w.; m alow idła te, dziś praw ie nieczytelne, były w g. Ł uszczkiew icza jeszcze zupełnie w yraźne w połow ie X IX w.; Słow nik Geograficzny Królestwa Polskiego IV, W arszawa 1884, s ; W. Łuszczkiewicz, Kościół i reszty klasztoru w Koprzywnicy, Spraw ozdania K om isji H istorii Sztuki III, K raków 1887, s ; J. Więcek, Z przeszłości czterech kościołów koprzywnickich, Kronika diecezji sandom ierskiej, Sandom ierz J8 por. przypis por. przypis K ościół z lat , przebudow any w 1394, 1410 i , Na zach. ścianie naw y kościoła m a low idło z około 1380 r., odsłonięte w 1949 r., przedstaw iające U krzyżow anie; Słownik Geograficzny K rólestwa Polskiego VI, W arszawa 1886; Ochrona Zab ytk ów II, W arszawa 1949, s. 205; tam że IV, 1951, s. 204; Katalog Zabytków Sztuki Polskiej I, s Prezbiterium z drugiej połow y X III w., naw a kościoła z X V w. Na ścianach prezbiterium polichrom ia odkryta i restaurow ana w 1939 r., przedstaw iająca w dw u kondygnacjach szereg scen ew angelicznych i postacie alegoryczne; Słownik Geograficzny K rólestwa Polskiego VI, W arszawa 1886, s. 352; J. E. Dutkiewicz, Nowo odkryte dekoracje malarskie, Ochrona Z abytków I, W arszawa K raków 1948, s ; Powiat jędrzejowski (K atalog Z abytków Sztuki w Polsce III, z. 7), W arszawa 1957, s K ościół z X II w.; W. Łuszczkiewicz, Kościół kolegiacki św. Marcina w Opatowie, Spraw ozdania K om isji H istorii S ztu k i VI, K raków 1897; Na ścianie płd. w ieży w przybudów ce m alow id ło U krzyżow ania datow ane na 1470 r. i przypisyw ane F ranciszkow i z Sieradza; J. Starzyński, M. Walicki, op. cit. s K ościół z 1308 r. Na pierw otnej ścian ie tęczo\yej zachow any fragm ent m alow idła z połow y X V w., przedstaw iający św. W eronikę, z napisem na w stędze: ME FECIT FRTER NG ELUS (?) DE SNDEC; Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego I, Warszaw a 1880, s ; J. Dutkiewicz, op. cit. s pór. przypis

10 z barw nym i domieszkami. Domieszka węgla drzewnego i cegły mielonej w ystępuje w całej grupie V, ponadto ślady gipsu w Koprzywnicy, M iechowie i M ieronicach. W łókno m ożna znaleźć w portretach biskupów w krużgankach franciszkańskich, Miechowie i Opatowie. Narzut z Opatow a m a dużą przew agę spoiw a nad w y pełniaczem (6 : 1), czym przypom ina zaprawy m alowideł ruskich (grupa I). Grupa V I (ryc , 32) Chęciny kościół pofranciszkański p.w. W niebowzięcia N. P. M a rii23 ; Koprzywnica krużganki klasztoru pocysterskiego24 ; Kraków krużganki klasztoru ugustianów 25, Lublin kościół daw nego klasztoru Brygidek p.w. N.M.P. Zw ycięskiej 26; Mogiła kościół opactwa Cystersów p.w. św. W acława 27 ; Tyniec krużganki i kapitularz opactwa B enedyktynów 28. W szystkie narzuty w om awianej grupie są jednow arstw ow e, wapienno-piaskow e. W kościele pofranciszkańskim w Chęcinach narzut grubości 8 15 m m m a niew ielką przew agę piasku nad wapnem ; piasek rzeczny, m iałki i pylasty, przezroczysty. Zaprawa zawiera węgiel drzewny i m ałą ilość włókna. W krużgankach koprzyw nickich zapraw a sporządzona jest ana logicznie jak zaprawa pod malowidło w kościele koprzywnickim, jednak obiekt umieszczono w grupie VI ze względu na odm ienną technikę m a larską. Malowidło Nadania reguły w krużgankach klasztoru ugustianów krakow skich posiada narzut złożony z dwu części w apna i trzech części piasku rzecznego, miałkiego. Stwierdzono stosunkowo dużą ilość cegły mielonej, domieszkę węgla drzewnego i gipsu. W kom pozycji św. Zofia grubość narzutu wynosi 6 m m i składa z dwu części wapna i jednej części piasku rzecznego, pylastego. Piasek jest przezroczysty i żółtawy, w ystępuje także cegła, węgiel drzew ny i gips. W kościele pobrygidkowskim w Lublinie grubość narzutu wynosi 8 10 mm; skład n arzutu :6, 5 części wapna i 3,5 części piasku rzecznego miałkiego i pylastego, w kolorze jasnożółtym, pomarańczowym i przeważnie przezroczystym. Jako domieszki w ystępują: cegła, w ęgiel drzew ny, częściowo zanieczyszczenia gliniaste. W kościele cysterskim w Mogile narzut grubości 5,5 mm składa z 4 części w apna i 5 części piasku. Piasek rzeczny w zaprawie jest miałki, pylasty i przezroczysty; ponadto cegła, węgiel drzewny, włókno i ślady gipsu. W krużgankach tynieckich narzu t grubości 7 m m składa z 4 części wapna, 3 części piasku rzecznego, cegły, węgla drzewnego, posiada także ślady włókna i gipsu oraz częściowo zanieczyszczenia gliniaste. W kapitularzu tynieckim narzut grubości 3 5 mm; skład narzutu:- 2 części w apna, 3 części m iałkiego piasku rzecznego, jest także cegła m ielona, węgiel drzew ny, ślady gipsu i częściowo zanieczyszczenia gliniaste. 25 Budowa krużganków ukończona w 1399 r.; w skrzydle w sch. nad portalem do daw nego kapitularza kom pozycja Nadania reguły św. u gu styn a z p ierw szej ćw ierci X V w., przem alow ana tem perą w XVI w., odkryta i konserw ow ana w latach ; w skrzydle pin. niew yraźne ślady żółci i zieleni po kom pozycji św. Zofia z córkam i (inne m alow idła w krużgankach nie są uw zględnione w artykule); Z. m e i s e n o w a, op. cit. s K ościół z 1426 r.; podczas restauracji kościoła w 1898 r. odkryto na strychu fragm enty m alow ideł z X V w., stanow iące część dekoracji fryzow ej pod pierw otnym stropem naw y, które przedstaw iają orszak rycerski na tle pejzażow ym ; Słow nik G eograficzny K rólestw a P olskiego V, W arszaw a 1884, s. 130; J. Smoliński, Kościół PP. Brygidek później PP Wizytek w Lublinie i odkryte malowidło ścienne z X V w., Spraw ozdania K om isji H istorii S ztu k i IX, K raków 1915; J. Starzyński, M. Walicki, op. cit. s. 45; K. Estreicher, O treści malowideł w kościele Brygidek w Lublinie, Prace K om isji H istorii Sztuki VI, K raków 1935, s. 16* 18*. 27 K ościół z X III w., przebudow any w X V I w. i później. Szereg m alow ideł ściennych S tan isław a S a- m ostrzelnika z 1538 r. w prezbiterium, tran sepcie i płd. kaplicy bliźniej, odkryte i konserw ow ane po 1945 r.; J. Dutkiewicz, op cit. s ; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce I, s K rużganki i kapitularz przy w sch. ram ieniu krużganków w zniesione w X V w. W kapitularzu: na ścianie zach. fragm ent m alow ideł z p rzedstaw ieniem legendy o św. K orbinianie (wg. L epierczyka w K atalogu Z abytków Sztuki) lub św. H ieron im ie (wg. D utkiew icza), na ścianie płd. fragm ent scen y U cieczki do Egiptu. Na ścianie m iędzy kapitularzem a krużgankiem od strony krużganka m alow idło z em blem atam i pogrzebow ym i (?) z drugiej połow y X V w., być m oże z czasów odnaw iania kościoła przez opata M acieja ( ); odkryte po 1945 r.; J. Dutkiewicz, op. cit. s ; Katalog Zabytków Sztuki w Polsce I, s

11 Ryc. 8. Kraków, kaplica Św iętokrzyska przy katedrze na W awelu, ściana południow a m akrofotografia narzutu (grupa I). Ryc. 9. Sandom ierz, katedra p.w. N.P. Marii, ściana północna drugiego od zachodu przęsła prezbiterium m akrofotografia przekroju arriciato (grupa I).

12 Ryc. 10. Sandom ierz, katedra p.w, N. P. Marii, ściana północna drugiego od zachodu przęsła prezbiterium m akrofotografia przekroju intonaco (grupa I). Ryc. 11. Chotel Czerwony, kościół parafialny p.w. N.P. Marii, św Stefana i św. Hieronim a, ściana północna prezbiterium, przęsło w schodnie m akrofotografia przekroju narzutów arriciato i intonaco (grupa II).

13 Кус. 12. N iepołom ice, kościół parafialny p.w. N.P. M arii i 10 tycy M ęczenników, zachodnia ściana naw y nad chórem m uzycznym m akrofotografia przekroju narzutów arriciato i intonaco (grupa II). Hyc. 13. Jędrzejów, kościół opactw a cysterskiego zew nętrzna południow a kaplica b l i ź nia, ściana północna m akrofotografia przekroju m alow idła na kam ieniu (grupa III).

14 Ryc. 14. K raków, kościół p.w. św. Krzyża, U krzyżow anie na ścianie w schodniej kaplicy św. ndrzeja m akrofotografia przekroju narzutu (grupa III). Ryc. 15. K raków, krużganki klasztoru Franciszkanów, Chrystus w tłuczni m istycznej w skrzydle zachodnim m akrofotografia przekroju narzutu z pobiałą (grupa IV) Ryc. 16, Krościenko, kościół parafialny p.w. W W. Św iętych, ściana północna zachodniego przęsła prezbiterium, sceny z życia św. Barbary m akrofotografia przekroju n a rzutu (grupa IV).

15 Ryc. 17. K rościenko, kościół parafialny p.w. WW. Św iętych, ściana północna drugiego od zachodu przęsła prezbiterium, scena U krzyżow ania m akrofotografia przekroju narzutu (grupa IV). Ryc. 18. Niedzica, zamek, daw na kaplica m akrofotografia przekroju narzutu (grupa IV).

16 Ryc. 19. K oprzyw nica, kościół pocysterski p.w. N. P. M arii i św. Floriana, ściana północna drugiego od zachodu przęsła północnej naw y bocznej m akrofotografia przekroju narzutu (grupa V). Ryc. 20. M iechów, kościół daw nego klasztoru Bożogrobców p.w. Grobu P ańskiego i św. Jakuba, U krzyżow anie na zachodniej ścianie naw y m akrofotografia przekroju narzutu (grupa V).

17 Ryc. 21. Chęciny, kościół pofranciszkański p.w. W niebowzięcia N.P. Marii, ściana pierw otnej części w górnej kondygnacji kościoła m akrofotografia przekroju narzutu (grupa VI). Ryc. 22. L ublin, kościół daw nego klasztoru Brygidek p.w. N.P. M arii Z w ycięskiej, ściana na strychu kościoła m akrofotografia przekroju narzutu (grupa VI).

18 Hyc. 23. Tyniec, Opactwo B enedyktynów, zachodnia ściana kapitularza m akrofotografia przekroju narzutu (grupa VI). III. BDNIE TECHNIK MLRSKICH (tabi. II) Grupa I (ryc. 24). Malowidła grupy pierwszej w ykazują cechy fresku, to znaczy, wykonane były na podkładzie m okrym przy użyciu w o dorotlenku wapnia. Powierzchnia narzutu jest gładzona, w arstw a farby cienka, ściśle przylegająca do podłoża; powierzchnia malowidła jest gładka. Nieco różnie 'kształtuje jest budow a m a lowidła sandom ierskiego. Malowidło to w g ru b szej w arstw ie posiada powierzchnię matową. Można przy nacisku skalpelem zdejmować łuski farby. Przy spalaniu w utleniającym płomieniu palnika w ydziela słabą woń palonego ciała tłusrtego i zwęgla, co wskazywałoby na temperę. Jednak pod działaniem rozcieńczonego kwasu solnego spoiw o rozkłada natychm iast, b a r wnik daje łatw o ścierać. Podobnie zachowują pozostałe malowidła pod działaniem kwasu solnego. P róbki z Lublina i kaplicy św iętokrzyskiej spalane zasadniczo nie zmieniają, lekko b ru n atn ieją, barw nik ciem nieje, a po ostygnięciu w raca do pierw otnej postaci. W arstw a farby nie rozkłada. Na żadnej z badanych próbek nie spostrzeżono odcisków rysunku. W odniesieniu do katedry sandomierskiej można przypuszczać, że m alowidło było w ykonane zasadniczo we fresku, a w ykańczane chudą tem perą. Malowidło wiślickie jest pokryte cienką, błyszczącą w arstew ką w rodzaju w erniksu, która także nie jest odporna na działanie kwasu solnego i w płom ieniu ulega spaleniu. Grupa II (ryc. 25). Malowidło w Chotelu Czerwonym leży na gładkim intonaco w bardzo cienkiej warstwie, ma powierzchnię stosunkowo puszystą. Przy spalaniu nie daje reakcji spoiwa organicznego. Pod działaniem 10-procentowego kwasu solnego powierzchnia rozpuszcza. W m alowidle niepołom ickim w arstw a farby doskonale przylega do twardego, błyszczącego in to naco. Powierzchnia malowidła jest matowa i rozpuszcza pod działaniem kwasu solnego. Spalanie nie daje reakcji spoiw a organicznego. 50

19 Badanie technik malarskich przebieg reakcji Tablica II Grupa Lp M iejscowość Spalanie HCI olejek terpentynowy h 2o W niosek Kraków-kaplica św. Krzyża na W awelu Lublin Kaplica zamkowa nie zm ienia rozpuszcza nie zm ienia nie zm ienia 3 Sandom ierz kośc. kat. częściow o spala, w ydziela zapach subst. tłust. я fi tempera? fresk II 5 4 W iślica kośc. kolcg. nie zm ienia werniks spala 6 Chotel Czerwony kośc. par. N iepołom ice kośc. par. nie zm ienia >i я я zm yw a część werniks. fi fresk nie zm ienia > III 7 D obrow oda kośc. par. zwęgla, wydziela zapach palonego b iałka zwierzęc. nie zm ienia organiczna 8 Jędrzejów kośc. Cystersów spala, wydziela ła godny arom atyczny zapach >» częściow o rozspuszcza. *> enkaustyka? 4 Kraków kośc. św. Krzyża ss n я IV 10 Czchów kośc. paraf. nie zm ienia rozpuszcza nie zm ienia fresk Kraków kośc. D om inikanów Kraków krużg. klaszt. Francisz. Chrystus w tłoczni m istycz. M 13 Kraków krużg. klaszt. Franc. Stygm atyzacja św. Franciszka Krościenko kośc. par. M ę czeństw o św. Barbary" K rościenko kośc. par. U krzyżow anie" Niedzica zamek я częściow o zm yw a V 17 Koprzywnica kośc. pocysterski spala, wydziela łagodny, arom atyczny zapach nie zm ienia org. (tem pera) 18 Kraków krużg. klasztoru D o m inikanów spala - nie zm ienia. org. 19 Kraków krużg. klaszt. Franc. Portrety biskupów nie zm ienia nie zm ienia tempera 20 M iechów kośc. d. bożogrobców zw ęgla org. 21 M ieronice kośc. par. m ocno zwęgla. я tempera? 22 O patów kośc. koleg. zwęgla, wydziela zapach palonego oleju białka VI 23 C hęciny kośc. pofranciszkański zapach palonego białka, w płom ieniu pryska. rozpuszcza >> - fresk suchy z dodatkiem kazeiny 51»

20 Tablica II d. с. Grupa L p. M iejscowość Spalanie HC1 olejek terpentynow y h 2o W niosek K oprzywnica krużg. klaszt. pocysterskiego zw ęgla, wydziela zapach palonego białka rozpuszcza nie zm ienia nie zm ienia fresk suchy z dodatkiem kazeiny 25 K raków krużg. klaszt. ugust. N adanie reguły częściow o rozpuszcza 26 K raków krużg. klaszt. ugust. Św. Z ofia Część zwęgla, wydziela łagodny zapach. nie rozpuszcza technika w a pienna z dodat. substancji org. 27 L u b lin kośc. pobrygidkowski częściowo spala m okry fresk z kazeiną 28 M ogiła kośc. Cystersów spala rozpuszcza częściow o zmywa fresk z dodat kiem substancji organicznej 29 Tyniec krużg. klaszt. Bened. częściowo spala >> >< 30 Tyniec klaszt. Benedykt. Kapitularz *i,,,,,, 31 Czchów kośc. par. Męka Pańska zwęgla, dymi, w y dziela zapach białka zwierz. nie zm ienia rozpuszcza klejów ka Malowidła Chotelu Czerwonego i Niepołomic zaliczam do techniki freisiku. Grupa 111 (ryc. 26). W Dobrowodzie m alowidło w ykonane było na kam ieniu tłu stą tem perą albo kazeiną. Próbki spalane zwęglają mocno i w ydzielają intensyw ny zapach palonego białka zwierzęcego. W arstwa malowidła dobrze przylega do nierów nego podłoża kam iennego. Spoiwo nie rozkłada pod działaniem olejku terpentynow ego, a farba nie zmywa pod wpływem wody. Malowidło w Jędrzejowie, podobnie jak w Dobrowodzie, w ykonane bezpośrednio na kam ieniu jest doskonale związane z podłożem. Przy spalaniu w ykazuje cechy spoiwa organicznego, które są inne niż w wypadku spoiwa kazeinowego czy klejowego. Po spaleniu daje zauważyć w zagłębieniach powierzchni (binookular 25 X) wytopione spoiwo w form ie błyszczących czarnych kuleczek. Zapach spalonej próbki nie jest podobnie przykry, jak w w y padku palonego oleju. Jest to najpraw dopodobniej rodzaj enkaustyki lub tłustej tem pery; stw ierdzenie to może być tym pewniejsze, że jest w ysunięte na podstaw ie analogii z techniką malowidła Ukrzyżowanie z kościoła św. K rzyża w K rakow ie. Próbka tego ostatniego m alowidła nie zmienia pod działaniem wody a w płomieniu palnika spoiwo wytapia w postaci czarnych, błyszczących grudek; po dłuższym działaniu olejkiem terpentynow ym farba częściowo zmywa. Grupa IV (ryc. 27). Malowidła tej grupy należą do techniki fresco secco. Większość z nich położona jest na pobiale w apiennej, a m ianowicie: m alowidło w Czchowie z XIV w., m alowidło w kościele Dominikanów w Krakowie, dw ie kom pozycje Chrystus w tłoczni m istycznej i Stygmatyzacja św. Franciszka w krakowskich krużgankach franciszkańskich i sceny z życia św. B arbary w Krościenku. Próbki malowideł, spalane w płomieniu palnika, nie wykazują substancji organicznych, zm ywanie wodą nie powoduje rozkładu spoiwa. Kwas solny, wprowadzony na powierzchnię, niszczy ją, a barw ik można łatwo usunąć. Powierzchnia tych malowideł jest matowa. Ukrzyżowanie w Krościenku i malowidło w Niedzicy wykonane są bezpośrednio na szorstkim narzucie w apien 52

21 no-piaskowym, nie zaw ierają spoiwa organicznego o barw ik pod w pływ em wody ulega częściowo zmyciu. Malowidło niedzickie w dużym procencie pozbawione jest barwika. Badania m alowidła w Czchowie wykazały, że fryz ze scenami Męki Pańskiej na północnej ścianie jest w dużym stopniu przemalowany i leży na w arstw ie XVI-wiecznej, albo na jej przemalów ce29. Malowidło daje zmywać wodą, próbka spalana w płomieniu dym i i zwęgla, w ydzielając m ocny zapach palonego białka zw ierzęcego; jest to klejów ka. Grupa V (ryc ). Malowidła tej grupy charakteryzują spoiwem organicznym, przypuszczalnie jest to przeważnie tem pera jajowa. Powierzchnia niektórych malowideł tej grupy posiada zniszczenia w formie odprysków farby. Farba położona jest kryjąoo, w dość grubej w arstwie, bezpośrednio na zatartym narzucie. Przy spalaniu próbek wydziela charakterystyczny zapach, w ystępuje spękanie pow ierzchni i zwęglenie. Na malowidle kościoła koprzywniokiego widać odipryski farby; barw nik częściowo daje zmywać wodą, farba ulega częściowo spaleniu, wydzielając łagodny aromatyczny zapach. W krakowskich krużgankach Dominikanów w arstw a farby, dość słabo zachowana, posiada spoiwo organiczne i zwęgla w płomieniu. Próbka pobrana z portretów biskupów we franciszkańskich krużgankach w Krakowie (VI przęsło od wschodu) wykazała przemalowanie pierwotnego obrazu. Technika zastosowana w najstarszej warstw ie malowanej, w ydaje być tem perą; spala ona i wykazuje pewne zatłuszczenie powierzchni. Próbka z U krzyżow a nia w Miechowie spalana zwęgla, m alatura jest słabo związana z podłożem, leży bezpośrednio na narzucie. W Mieronicach powierzchnia m alowidła jest dobrze spojona, dość tłusta, sp a lana mocno zwęgla. U krzyżow anie opatow skie m alow ane jest kryjąco pastą na cienkiej, pojedynczej w arstw ie narzutu. Malowidło spalane w płomieniu palnika zwęgla, dając zapach palonego oleju i białka. Grupa VI (ryc ). Najliczniejszą grupę stanow ią m alow idła w ykonane w technice w a piennej z dodatkiem spoiwa organicznego i leżące w większości przypadków na pobiale w a piennej. naliza optyczna malowidła z kościoła w Chęcinach w ykazała, że farba leży na cienkiej pobiale i dobrze przylega do podłoża, a barwa obrazu jest żywa. P rzy spalaniu próbka w y dziela nikły zapach ciała białkowego. Pod w pływem kw asu solnego powierzchnia rozkłada. Podóbne cechy zdradzają resztki malowidła w daw nych krużgankach koprzyw nickich, położone na pobiale wapiennej. W spalaniu próbka w ydziela nikły zapach palonego białka zwierzęcego i zwęgla. M alatura mieszcząca niegdyś w e w nętrzu krużganków, po ich w yburzeniu narażana była na ciągłe zm iany atm osferyczne, toteż stan jej zachowania jest zły. Dwa m alow idła w krużgankach augustiańskich; Nadanie reguły św. ugustyna i św. Z ofia w y kazują obecność spoiwa organicznego. Pierwsze z nich posiada cienką w arstw ę farby, która pod wpływem wody nie rozmywa, spalana zaś częściowo zwęgla. Malowidło św. Zofia, obecnie w złym stanie zachowania, ch arakteryzuje powierzchnią optycznie miękką, praw ie puszystą oraz dość intensyw ną barwą. Próbka w płom ieniu palnika wydziela łagodny zapach substancji organicznej. We fragm entach kom pozycji na strychu kościoła pobrygidkowskiego w Lublinie, powierzchnia malowidła posiada połysk i jest dość tłusta. Cienka, dobrze spojona, w arstwa farby, nie ulega rozkładowi pod wpływem kwasu solnego i nie rozpada pod wpływem wody. Próbka malowidła częściowo spala w płomieniu. Te wszystkie cechy i stosunkowo dobry stan zachowania pozwala przypuszczać, że użyto tu kazeiny, a odciśnięty rysunek św iadczy, że malowano na m okrym podkładzie. W cysterskim kościele w Mogile malowidło leży na szorstkiej pobiale. Przy spalaniu próbki wydziela słaby zapach substancji organicznej. M alowidła w krużgankach i kapitularzu tynieckim w ykazują zasadniczo technikę w apienną. Przy 29 Twarze są praw ie w całości przem alowane; m alow idło w m iejscach kitów uzupełniających (liczne nacieki) w ykonane jest tą sam ą techniką, co partie nie leżące' na kitach (co w skazuje na przem alówki). R y- sunek dobrze zachow any na całej płaszczyźnie. T echniczne w ykonanie fryzu różni zasadniczo od m a low idła X IV -w iecznego w jego partiach oryginalnych. 53

22 spalaniu częściowo zwęglają. Leżą na szorstkim narzucie, spoiwo jest częściowo rozłożone w skutek czego m alow idło w dużym stopniu zostało pozbawione barw ika. Pow yższe cechy wskazywałyby, że do malowania użyto mleka wapiennego z dodatkiem kazeiny na podkładzie suchym; kazeina stosow ana w tej form ie w śro dowisku wilgotnym jest nietrw ała. IV. ZKOŃCZENIE Zam ykając opis naszych badań można stwierdzić, że technologia m alarstw a ściennego w Polsce w XIV i XV wieku kształtow ała zasadniczo zgodnie ze wskazaniami Teofila w jego Schedula diversarium artium, o m alowaniu na północy na suchym tynku farbami zm ieszanym i z w apnem w 'połączeniu ze spoiwem organicznym, tak zwaną techniką al secco. Na poparcie tego twierdzenia przytoczyć można najliczniejszą w badaniach technik VI grupę, określoną jako suchy fresk z dodatkiem spoiwa organicznego, najczęściej kazeiny. Nie jest to jednak zasada stosowana konsekwentnie. Mamy bowiem przykłady m alow ania na m okrym ty n ku, m.in. w lubelskim kościele pobrygidkowskim lub w Chotelu Czerwonym, nie m ów iąc już 0 odmiennej grupie malowideł rusko-biizantyńskich. Mamy też przykłady prawdopodobnej enkaustyki i tem pery (Jędrzejów, Opatów), a m alowidło w Dobrowodzie stanow i ciekawy przykład ściennych m alow ideł fasadowych. D u ża jest także grupa malowideł zaliczonych do techniki fresco secco (bez dom ieszek organicznych) np. Stygm atyzacja św. F ranciszka 1 C hrystus w tłoczni w klasztorze Franciszkanów w Krakowie. Malowidła ruskie, stanowiące jednolitą i odrębną grupę wśród całego zespołu małopolskiego, nie pozostają jednak bez wpływu na inne zabytki, czego przykładem może być zabytek w Opatowie. Narzut w malowidle opatowskim jest bardzo zbliżony do techniki zapraw I grupy, zarówno olbrzym ia przewaga spoiwa nad wypełniaczem, jak i skład, a co za tym idzie właściwości m echaniczne, dają porównać tylko z grupą ruskodoizantyńskich zabytków. Bardziej jednolita jest technika zapraw; poza dwoma wypadkam i, wszystkie narzuty od II. do VI. grupy są jednow arstw ow e w apienno-piaskowe, gruibości od 2 do 15 mm. Stosunek części wapna do piasku jest różny, nigdy jednak nie w ystępuje ponad czterokrotna przew aga jednego składnika nad drugim. Piasek w narzutach jest przew ażnie rzeczny, m iałki, o ziarnach średnicy 0,5 1 m m i m niejszej. Oprócz piasku w y stępuje najczęściej domieszka cegły mielonej, węgla drzewnego, w łókna roślinnego i w n iew ielkich ilościach gipsu. W zabytkach wcześniejszych, naddunajeckieh, narzuty zawierają domieszkę gliny. art. kons. Janina Suder LITERTUR E. Berger, Beiträge zur Entwicklungs geschichte der Maltechnik V, M ünchen 1903; Cennino С e n n i n i, Rzecz o malarstwie (tłum. Sam uel T yszkiew icz), W rocław 1955;. E i b n e r, Entwicklung und Werkstoffe der Wandmalerei vo?n ltertum bis zur Neuzeit, M ünchen 1926; J. Hopliński, Farby i spoiwa malarskie, Wrocław K raków 1959; J. Hopliński, Technologia m alarska, T echniki m alarskie, K raków 1934;. Krzemień, M ateriałoznaw stw o tworzyw artystycznych i ich konserwacja, W arszawa 1956; E. Rählmann, Uber die Maltechnik der lten, Leipzig 1910; Teofil, O sztukach rozmaitych ksiąg troje (tłum. T. Żebrowski), K raków 1880;. B. Winner, Materiały i tiechnika monumentalnodiekoratiwnoj żiwopisi, M oskwa 1953; W. Żenczykowski, Budownictwo ogólne I, W arszaw a

23 Ryc. 24. Kraków, kaplica Św iętokrzyska przy katedrze na W aw elu, m ikrofotografia pow ierzchni ścianie południow ej (grupa I). m alow idła na Ryc. 25. Chotel Czerwony, kościół parafialny p.w. N.P. Marii, św. Stefana i św. H ieronim a, m ikrofotografia pow ierzchni m alow idła na ścianie północnej w schodniego przęsła prezbiterium (grupa II).

24 Ryc. 26. K raków, k aplica św. n d rzeja przy kościele p.w. św. K rzyża m ik ro fo to g rafia p o w ierzchni m alo w id ła U krzyżow anie n a w schodniej ścianie k aplicy (grupa III). (fot. au to rk a) Ryc. 27. K rościenko, kościół p a ra fia ln y p.w. WW, Ś w iętych, m ik ro fo to g rafia pow ierzchni m alow idła sceny z ży cia św B a rb a ry n a północnej ścianie zachodniego przęsła p rezb iteriu m (grupa IV). (fot. au to rk a)

25 Ryc. 28. M ieronice, kościół parafialny p.w. św. Jakuba, m ikrofotografia pow ierzchni m alow idła na w schodniej ścianie prezbiterium (grupa V). Ryc. 29. Opatów, kolegiata p.w. św. M arcina, m ikrofotografia pow ierzchni m alow idła w przybudów ce przy w ieży południow ej (grupa V).

26 Ryc. 30. K oprzyw nica, opactw o pocysterskie, m ikrofotografia pow ierzchni m alowidła na północnej zew nętrznej ścianie kościoła pierw otnie w krużgankach klasztoru (grupa VI). Ryc. 31. L ublin, kościół daw nego klasztoru B rygidek p.w. N.P. Marii Z w ycięskiej, m ikrofotografia powierzchni m alow idła na ścianie na strychu (grupa VI).

27 Ryc. 32. Pow ierzchnia m alow ideł, przekroje i piaski narzutów próbki grupy VI Chęciny, kościół pofranciszkański: 23 przekrój narzutu 23a pow ierzchnia m alow idła 23b w ypełniacz narzutu 23d w ypełniacz zapraw y z fugi Kraków, krużganki poaugustiańskie, Nadanie reguły św. ugustyna 25 przekrój narzutu 25a pow ierzchnia m alow idła 25b w ypełniacz narzutu Lublin, kościół pobrygidkowski: 27 przekrój narzutu 27a pow ierzchnia m alow idła 27b w ypełniacz narzutu 27d w ypełniacz zapraw y z fugi Tyniec, krużganki opactwa: 29 przekrój narzutu 29a pow ierzchnia m alow idła 29b w ypełniacz narzutu Koprzywnica, krużganki pocysterskie: 24 przekrój narzutu 24a pow ierzchnia m alow idła 24b w ypełniacz narzutu Kraków, krużganki poaugustiańskie, św. Zofia z cór kami : 26 przekrój narzutu 26a pow ierzchnia m alow idła 26b w ypełniacz narzutu Mogiła, kościół opacki: 28 przekrój narzutu 28a pow ierzchnia m alow idła 28b w ypełniacz narzutu Tyniec, kapitularz opactwa: 30 przekrój narzutu 30a pow ierzchnia m alow idła 30b w ypełniacz narzutu 30d w ypełniacz zapraw y z fugi (fot. J. W róblewski)