Wpływ religii na rozwój społeczno gospodarczy czy jego brak? Rewizja hipotezy Maxa Webera

Transkrypt

1 Wpływ religii na rozwój społeczno gospodarczy czy jego brak? Rewizja hipotezy Maxa Webera Referat na zajęcia Historia Ekonomii w roku akademickim 2008/2009 Aneta Rusinek WNE UW Nr albumu

2 Wprowadzenie Przedmiotem niniejszej pracy jest przedstawienie, wyjaśnienie nieporozumień oraz próba dokonania krytycznej interpretacji jednej z najsłynniejszych hipotez Maxa Webera dotyczącej związku etyki protestanckiej z rozwojem kapitalizmu w krajach Europy Zachodniej. Szerokie zainteresowania Maxa Webera, przedstawiciela szkoły historycznej i nurtu socjologii rozumiejącej, umożliwiły sformułowanie interdyscyplinarnej hipotezy wiążącej socjologiczne, ekonomiczne i religioznawcze zainteresowania autora. Twierdzenia przedstawione w dziele Etyka protestancka i duch kapitalizmu doczekały się wielu interpretacji, a dyskusje na temat właściwego znaczenia hipotezy Maxa Webera trwają po dzień dzisiejszy. Hipoteza Maxa Webera Max Weber początków kapitalizmu upatruje w XVI-wiecznym ruchu reformacyjnym, w wyniku którego wyodrębniły się główne wyznania protestanckie luteranizm, kalwinizm i anglikanizm. Według niego to właśnie religie protestanckie umożliwiły powstanie oraz przyspieszyły rozwój kapitalizmu. Dla uproszczenia analizy często przyjmuje się jednolitość poszczególnych wyznań protestanckich oraz ich wewnętrznych odłamów, na co zwraca uwagę sam Weber we wstępie rozdziału Asceza i duch kapitalizmu dla celów tego rozdziału możemy, ( ) potraktować ascetyczny protestantyzm jako jedną całość (Weber s.5). Warto jednak zaznaczyć, że religie protestanckie, mając wspólny mianownik, różnią się w szczegółach. Max Weber, mówiąc o ascetycznym protestantyzmie, czerpie przede wszystkim z wyrosłego z kalwinizmu angielskiego purytanizmu. Według Maxa Webera tym, co było konieczne do powstania kapitalizmu, stał się tzw. duch kapitalizmu, pojęcie odnoszące się do jednostki historycznej, rozumianej jako pewien kontekst powiązań w rzeczywistości historycznej (ibid. s.1). Przykładem tego, co należy rozumieć pod tym pojęciem, jest pewien dokument autorstwa Benjamina Franklina nakreślający zasady postępowania, którymi powinien kierować się każdy człowiek w swojej działalności gospodarczej. Istotnym jest to, że dokument ten jest religijnie niezaangażowany brak w nim odwołań do religii jako takiej czy do konkretnych wyznań. Z rozważań Franklina 2

3 wyłania się ideał człowieka mądrego, godnego kredytu oraz mającego poczucie obowiązku pracy i pomnażania kapitału. Należy pamiętać, że duch kapitalizmu to coś więcej niż zalecana technika życia stanowi on rodzaj etyki czy też etosu postępowania, a jego naruszenie uznawane jest za nieracjonalne (ibid. s.2-3). Hipoteza Maxa Webera opiera się na zasadach wymienionych przez Franklina, jednakże autor w swych rozważaniach idzie dalej, główny nacisk kładąc na religię jako na czynnik kształtujący stosunek człowieka do życia (Means 1966, s.373). Nauka zawdzięcza Weberowi dostrzeżenie pewnej koincydencji szczególnej afiliacji religijnej z rozwojem gospodarczym. Do jej rozwoju Weber przyczynił się jako autor pytania o charakter związku między religią protestancką a rozwojem nowoczesnego kapitalizmu czy był to przypadkowy zbieg okoliczności historycznych, czy raczej związek o charakterze organicznym (Hudson 1961, s.89). Weber zwraca uwagę na dwie istotne kwestie typowe dla religii protestanckiej, a nieobecne w religii katolickiej. Należą do nich teoria predestynacji obecna w kalwinizmie oraz teoria zawodu jako powołania (calling) obecna w kalwinizmie i luteranizmie. Teoria predestynacji i zawodu jako powołania Wyznawcy kalwinizmu wierzyli, iż każdy człowiek w momencie narodzin zostaje przeznaczony przez Boga do zbawienia lub wiecznego potępienia. Człowiek nigdy nie mógł mieć pewności, do czego został przeznaczony. Jednak wierzono, że ludziom przeznaczonym do zbawienia Bóg sprzyja już w życiu doczesnym, a jednym z widocznych znaków Bożej łaski jest powodzenie w pracy, a co za tym idzie bogacenie się. W bogactwie widziano wielkie zagrożenie moralne, bowiem pojmowano je jako pokusę do leniwego spoczywania na laurach i grzesznych uciech życia (Weber s.9). Istotną kwestią jest to, że nie posiadanie bogactwa, ale konsumowanie go uznawane było za wątpliwe moralnie, pociągało bowiem za sobą takie zagrożenia jak gnuśność, rozpusta i odwracanie uwagi od dążenia do świętości (ibid. s.6). Wypróbowanym środkiem zaradczym przeciwko zejściu na niewłaściwą drogę jest praca działanie podejmowane przez człowieka, które ma na celu pomnażanie Bożej chwały. Działanie człowieka jest miłe Bogu, a konsekwentnie brak działania i marnowanie czasu są uznawane za jedne z najcięższych grzechów, jakich może dopuścić się człowiek. Tym samym nawet zbyt częsta i gorliwa kontemplacja słowa Bożego jest niewłaściwa, o ile odciąga człowieka od działania. Praca stanowi środek ascetyczny przeciwko życiu nieczystemu ( unclean life ), traktowana jest jako zalecony i przypisany przez Boga cel całego życia człowieka. Istotną kwestię stanowi również to, że nie jakiekolwiek zajęcie przynoszące zysk jest miłe Bogu, ale tylko szczególny rodzaj pracy pracy zawodowej. Według wybitnego 3

4 przedstawiciela purytanizmu Richarda Baxtera poza obrębem stałego zawodu wszystkie dokonania człowieka są tylko niestałym, okazjonalnym zajęciem i człowiek taki więcej czasu spędza na lenistwie niż na pracy (ibid. s.8). Zawód ( certain calling ) pojmowany jest jako skierowany do człowieka rozkaz Boga, aby działał ku Jego chwale. To właśnie koncepcja zawodu stała się pewnego rodzaju pomostem, za pomocą którego służba Bogu została skojarzona i połączona ze służbą związaną z pomnażaniem bogactwa (Hudson 1961, s.92). Człowiekowi bez zawodu, czyli na przykład robotnikowi niewykwalifikowanemu parającemu się różnych zajęć, brak systematyczno metodycznego charakteru, którego ( ) wymaga asceza (Weber s.8). Zadaniem każdego człowieka jest rozpoznanie swojego daru, jakim są szczególne zdolności i umiejętności w jakiejś dziedzinie i podjęcie zawodu, do którego ma predyspozycje. Czasem trudno jest odkryć właściwe powołanie, dlatego też dopuszcza się zmianę zawodu, jeżeli następuje ona po to, aby podjąć pracę milszą Bogu, przynoszącą większy pożytek ogółowi. Pożyteczność zawodu ocieniana jest w pierwszej kolejności w kategoriach etycznych, następnie zaś w kategoriach zyskowności ekonomicznej (ibid. s.9). Porzucenie pracy zawodowej lub wykonywanie zawodu niezgodnego z powołaniem jest naganne, ponieważ stanowi odrzucenie Bożego wezwania i zignorowanie daru od Boga, jakim są szczególne uzdolnienia. W związku z tym nawet jeżeli człowiek doszedł do bogactwa, nie ma prawa do porzucenia pracy i rozpoczęcia hulaszczego i nieascetycznego trybu życia. Jego zadanie wciąż polega na nieustającej pracy w zawodzie mającej na celu pomnażanie chwały Boga. Według wierzeń protestanckich człowiek jest tylko zarządcą kapitału powierzonego mu przez Boga, a nie jego właścicielem, w związku z czym nie ma prawa działać wbrew Bożemu rozkazowi oraz nieracjonalnie wydawać zgromadzony majątek, który nie do niego należy. Nieustająca praca zawodowa przy jednoczesnym ascetycznym oszczędzaniu i racjonalnym wykorzystywaniu majątku, nieuchronnie prowadzi do pomnażania kapitału. Jednak bogactwo zdobyte dzięki ciężkiej pracy nie jest uznawane za naganne jest wręcz wskazane. Z jednej strony bowiem pomnaża Bożą chwałę, z drugiej zaś zbliża człowieka do stanu pewności co do swego losu po śmierci daje wyraźną wskazówkę, że człowiek ma szansę na zbawienie. Odczarowanie świata Max Weber w swych rozważaniach idzie jeszcze dalej. Stwierdza on, że o ile protestantyzm był koniecznym czynnikiem wyzwalającym duch kapitalizmu niezbędny do rozwoju tego porządku społeczno ekonomicznego, był on potrzebny tylko na samym początku trajektorii rozwoju kapitalizmu. Można powiedzieć, że kapitalizm stał się efektem 4

5 ubocznym obowiązującego etosu protestanckiego, tylko na początku ściśle związanego z religią. Kolejnym etapem bowiem jest oddzielenie spraw religii i wiary od działalności gospodarczej. Stanowi to według Webera element szerszego ruchu w kierunku działania i myślenia racjonalnego, będącego tendencją typową dla społeczeństw zachodnich. Konsekwencją tego ruchu określonego przez Webera mianem odczarowania świata jest wyłonienie się mieszczańskiego etosu zawodowego oraz ideału przedsiębiorcy pracowitego i racjonalnego mieszczanina, sumiennie pracującego w zawodzie, do którego ma predyspozycje. Weryfikacja hipotezy Maxa Webera Hipoteza Maxa Webera doczekała się wielu komentarzy i interpretacji, w tym również wielu błędnych, wynikających głównie z niezrozumienia pojęć stosowanych przez autora, a także przecenienia wagi pewnych twierdzeń, które w istocie nigdy nie zostały wypowiedziane bądź sam autor nie nadawał im formy dogmatów, które później jako takie były traktowane. W niniejszej pracy chciałabym przyjrzeć się najbardziej powszechnej interpretacji hipotezy Webera, którą za Delacroix i Nielsenem można streścić w sposób następujący: wzrost kapitalizmu przemysłowego był ułatwiony w krajach, gdzie dominowała religia protestancka konsekwentnie w tych krajach kapitalizm pojawił się wcześniej (Cohen 2006, s.1). Tak postawiona hipoteza sugeruje, że Weber zajmował się badaniem powstania i rozwoju kapitalizmu. Intencja Maxa Webera była jednak znacznie skromniejsza niż próba wyjaśniania rozwoju współczesnego kapitalizmu, a krytycy, którzy sugerują, iż teza Webera dotyczy efektu protestantyzmu na kapitalizm przeceniają zasięg jego [Webera] dyskusji (Cohen 2006, s.8). Według niego religia protestancka przyspieszyła rozwój nowoczesnego kapitalizmu, a nie była jedyną przyczyną jego powstania (Hudson 1961, s.88). Należy mocno podkreślić, że Weber zdecydowanie nie utrzymywał, że ekonomiczny system kapitalistyczny wywodzi się z protestantyzmu (Cohen 2006, s.7), mimo że często tak właśnie była rozumiana jego hipoteza. Hipoteza postawiona przez Maxa Webera została poddana weryfikacji. Już wstępne badania pokazują, że tezy te nie do końca są potwierdzone przez przykłady z historii. Tawney zarzuca nawet Weberowi próbę manipulowania historią, co zawsze stanowi pokusę dla autorów nowej owocnej idei. Dalsze badania ujawniają kolejne rozbieżności pomiędzy rzeczywistością a teorią (ibid. s.90-91). Najlepszym przykładem tego jest Holandia, pierwszy 5

6 kraj w którym kapitalizm rozwinął się na wielką skalę. W przypadku tego kraju historycy nie widzą związku pomiędzy kalwinizmem a rozwojem kapitalizmu, upatrując przyczyny jego rozwoju wśród czynników świeckich (ibid. s.91). Inny przykład stanowi prezbiteriańska Szkocja, o której będzie mowa w dalszej części niniejszej pracy. Nieporozumienia wyjaśnione Lata pracy nad właściwym zrozumieniem i wyjaśnieniem hipotezy Maxa Webera doprowadziły uczonych do porozumienia w kilku ważnych kwestiach, niezbędnych do dokonania prawidłowej interpretacji teorii Webera. Ograniczając się tylko do najważniejszych należy wymienić to, że obecnie nie ma wątpliwości co do tego, że Webera interesował tylko nowoczesny kapitalizm, którego apogeum rozwoju przypada na wiek XIX pomijał on przejawy zachowania typowego dla kapitalizmu pojawiającego się w epokach wcześniejszych. Przyjęto również za fakt, iż Weber nie umniejszał roli czynników ekonomicznych i historycznych, które przyczyniły się do rozwoju kapitalizmu (Cohen 2006, s.2). Racjonalne zachowanie Wielu autorów słusznie dostrzegło, że racjonalne zachowanie w gospodarowaniu nie jest wynalazkiem religii protestanckich oznaki racjonalnego myślenia ludzie wykazywali już w XIV i XV wieku, a nawet wcześniej. Godną zauważenia sprawą jest również hipoteza Fanfaniego, według której kalwini wykazywali się zachowaniem typowym dla grup mniejszościowych. Ponieważ często grupy mniejszościowe bywają wykluczane z pewnych aktywności w społeczeństwie i gospodarce, charakteryzują się pracowitością na polu, do którego są dopuszczane, a dodatkowo żyją w sposób oszczędny. Skoro zachowanie takie może charakteryzować jakąkolwiek mniejszość, w tym wypadku powodzenie ekonomiczne protestantów nie może być wiązane ze specyfiką wyznawanej przez nich wiary (ibid. s.89). Fanfani twierdzi również, że wielu katolików przed jak i po Reformacji zachowywało się na modłę kapitalistyczną, wprowadzając taki styl życia wśród im współczesnych. Jednak nie można utrzymać twierdzenia jakoby kapitalizm był wynikiem działalności katolików, bowiem ci katolicy, którzy przyczyniali się do rozwoju kapitalizmu, działali wbrew etyce katolickiej (ibid. s.94), nie zawierającej elementów ducha kapitalizmu. 6

7 Jednolitość wyznań protestanckich Kolejną sprawą, na jaką warto zwrócić uwagę, jest wspominane już przyjęcie dla celów uproszczenia analizy jednolitości wyznań protestanckich. Założenie o jednolitości jest zbytnim uproszczeniem, bowiem poszczególne wyznania mogą różnić się między sobą znacznie w szczegółach. Nawet w analizie historycznej jednego wyznania można dostrzec pewne zmiany na przestrzeni czasu (Hudson 1961, s.92). Tego typu zmiany Tawney wyjaśnia poprzez zmianę proporcji różnych składników obecnych cały czas w istocie danego wyznania. Zmiana ta następuje w wyniku zmian instytucjonalnych, takich jak warunki polityczne czy ekonomiczne, w ramach których wyznawcom danej religii przyszło działać (ibid. s.92). Warto zaznaczyć, że Weber, odwołując się do religii protestanckich, ma na myśli szczególnie angielską wersję kalwinizmu purytanizm, jako że duch kapitalizmu i ascetyzm protestancki w największym stopniu charakteryzuje właśnie ten odłam protestantyzmu (Cohen 2006, s.2). Również w purytanizmie najwyraźniej zaznaczona jest idea zawodu jako powołania. Pojęcie zawodu powołania Pojęcie zawodu jest kluczowe dla zrozumienia hipotezy Maxa Webera ze względu na to, że cała teoria zbudowana jest właśnie na tym pojęciu. Ów duch, który Weber pragnie wyjaśnić, to duch człowieka z powołaniem do wykonywania konkretnego zawodu, traktującego pracę i bogacenie się jako obowiązek. Duch taki jest unikalny dla danego miejsca i czasu. To, co szczególnie interesowało Webera był rozwój typu idealnego modelowego człowieka stworzonego przez kombinację komponentów ekonomicznych i religijnych typowych dla tamtego czasu w historii. Ten typ idealny będący kombinacją dwóch elementów życia religijnego i gospodarczego, wyszedł naprzeciw potrzebom młodego nowoczesnego kapitalizmu (Cohen 2006, s.4-5). Co więcej, u podstaw obu komponentów leżało powołanie do wykonywania pracy zawodowej od strony religii stanowiło to wypełnianie rozkazu Bożego i pomnażanie Jego chwały, od strony ekonomicznej zaś sposób na pomnażanie majątku i akumulację kapitału. Powołanie we współczesnym kapitalizmie uprawomocnia działania ekonomiczne, jednocześnie nie stając w opozycji z obowiązującym etosem życia, jak miało to miejsce w epokach wcześniejszych. Pojęcie zawodu było znane i stosowane jeszcze przed Reformacją, jednak w innych religiach niż niektóre wyznania protestanckie, pojęcie zawodu nie było uprawomocnione religijnie nie istniał bezpośredni związek między powołaniem a religią. Weber uważał również, że połączenie to w jemu współczesnych czasach zaczęło ulegać zanikowi ze 7

8 względu na to, że związek ten przestał być niezbędny dla wspierania kapitalizmu (Cohen 2006, s.7). Charakter zainteresowań badawczych Maxa Webera w kwestii powołania-zawodu można określić jako socjologiczny. Uczony wykazywał szczególne zainteresowanie klasą społeczną będącą nosicielem ducha kapitalizmu powstającą dopiero klasą średnią, dla której duch kapitalizmu stał się ważnym elementem stylu życia. Analizy, jakich dokonywał Weber, skupiały się głównie na wyjaśnieniu i rozwoju stylu życia odpowiedniego dla nowoczesnego kapitalizmu, ze szczególną uwagą skierowaną na poczucie obowiązku wypełniania swojego powołania. Celem Webera było pokazanie, że etyka zawodowa typowa dla kapitalizmu pojawiła się tylko w kulturach zachodnich, a jej korzenie sięgają podłoża religijnego. Argumentował również za tym, że powołanie do pracy i pomnażania majątku przez współczesnego kapitalistę pochodzi od protestanckiego obowiązku wypełniania powołania (Cohen 2006, s.5-6). Kwestią godną odnotowania jest to, że sami kalwiniści inaczej interpretowali pojęcie zawodu niż przedstawił to Weber. Richard Baxter uważał na przykład, że bogactwo i Bóg są antytetyczne i w żaden sposób nie można ich połączyć (Hudson 1961, s.93). W świetle tego twierdzenie jakoby kalwińska koncepcja zawodu wpłynęła na rozwój ducha kapitalizmu jest nie do utrzymania, za to możliwe jest, że duch kapitalizmu wpłynął na koncepcję zawodu, zmieniając ją. Błędne założenia, alternatywne wyjaśnienie powstania i rozwoju kapitalizmu Kolejnym zarzutem stawianym Weberowi jest przyjęcie przez niego błędnego założenia, że chęć dążenia do zysku jest niezgodna z ludzką naturą, więc człowiek musi zostać powołany przez Boga, aby poświęcił swoje życie bogaceniu się. Fanfani twierdzi, że tego typu założenie stanowi nieprawidłowe odczytanie ludzkiej natury i intencji działania. Człowiek ma wrodzony instynkt do zdobywania i posiadania (ibid. s.94). Skoro duch kapitalizmu nie leżał w sprzeczności z ludzką naturą, nie było potrzeby, aby jego pojawienie się i późniejszą dominację przypisywać jakiemuś nieracjonalnemu, magicznemu czynnikowi, w tym wypadku religii protestanckiej (ibid. s.95). Według Fanfaniego kluczem do wyjaśnienia związku między religią protestancką a rozwojem kapitalizmu jest bezużyteczność pracy jako środka zbawienia. Odnalezienie powołania i powodzenie w interesach co najwyżej zbliżało człowieka do pewności względem jego losu po śmierci, nigdy nie dając pewności. Ponieważ jednak każdy człowiek pragnął otrzymywać pewne znaki, które wskazywałyby na szczęśliwy los po śmierci, wkładał w swą pracę wiele starania. Owoce 8

9 pracy stanowiły nie tylko znak od Boga, mówiący, że ta praca jest Jemu miła, ale również były zachętą do dalszej wytrwałej pracy. Fanfani twierdzi również, że niewykluczone jest, iż nie ma związku między jakąkolwiek religią a rozwojem nowoczesnego kapitalizmu. Wyjaśnienia przyczyn rozwoju tego porządku społeczno ekonomicznego doszukuje się on raczej w czynnikach pozareligijnych, upatrując ogromnej roli przypadku historycznego. Należy zauważyć, że pojawienie się kalwinizmu na zachodzie Europy zbiegło się w czasie z pewnymi ważnymi dla gospodarki wydarzeniami. Wśród nich warto wymienić przesunięcie się ważnych szlaków handlowych ze wschodu na zachód, a także postęp technologiczny, który umożliwił rozwój życia ekonomicznego na wielką skalę. W związku z tym nie można przypisywać rozwoju kapitalizmu na zachodzie tylko czynnikowi związanemu z religią protestancką, ponieważ jest on tylko jednym z elementów kontekstu historycznego i społecznego. Jednocześnie Fanfani nie przeczył, że kalwinizm odegrał pewną rolę we wpajaniu cnót ekonomicznych typowych dla przedsiębiorców kapitalistycznych (ibid. s.96). W rzeczywistości tym, co przyczyniło się do rozwoju kapitalizmu było odczarowanie świata czyli rozdzielenie tego, co magiczne i związane z religią od tego, co racjonalne i związane z biznesem. Nieuchronna wraz z rozwojem społecznym i ekonomicznym sekularyzacja życia, spowodowała przystosowanie do życia ekonomicznego pewnych cech racjonalnego działania obecnego wcześniej w etosie religijnym. To właśnie sekularyzacja życia była tym, co przyczyniło się do rozwoju kapitalizmu. Wspomniany wcześniej Tawney uważał nawet, że to nie kalwinizm wzmacniał ducha kapitalizmu, ale było wręcz przeciwnie to kalwinizm zmieniał się pod wpływem rozwoju kapitalizmu, a kościół kalwiński tracił władzę nad wyznawcami (ibid. s.97). Z tego wynika, że to duch kapitalizmu kształtował religię protestancką, a nie na odwrót. Inną ważną kwestią jest to, że protestanci jako osoby często prześladowane we własnych nietolerancyjnych krajach, byli apologetami wolności rozumianej szerzej niż tylko wolność religijna. Wolność działania natomiast jest warunkiem koniecznym rozwoju konkurencyjnych rynków będących cechą konstytutywną nowoczesnego kapitalizmu (ibid. s.98). Weber w szerokim i wąskim rozumieniu Dokonując próby krytycznej interpretacji hipotezy Maxa Webera, warto zwrócić uwagę na kwestię często podejmowaną w przypadku interpretacji pism różnych autorów. Mianowicie, warto zastanowić się nad tym, na ile, to co odczytujemy z pism autora, było rzeczywiście przez niego wypowiedziane, a na ile stanowi naszą interpretację. W duchu tej 9

10 dyskusji warto przytoczyć ważny argument za tym, że intencja Webera była znacznie skromniejsza, a analiza węższa niż komentatorzy przyjęli. Niektórzy autorzy twierdzili nawet, że nietrafna interpretacja hipotezy Webera w rzeczywistości oddała przysługę autorowi poprzez związanie go ze znacznie poważniejszymi kwestiami niż autor miał intencję (Cohen 2006, s.8). Nielsen zarzuca Maxowi Weberowi zbyt wąskie podejście do tematu, którego się podjął. Według niego Weber ograniczył się tylko do efektu protestantyzmu wywartego na klasę średnią, opartego na tylko jednym składniku ducha kapitalizmu, jakim jest powołanie do zawodu oraz zawężeniu analizy do wieku XVI i XVII. Nie skupił się na całościowym podejściu ani do religii protestanckiej, ani do ducha kapitalizmu, jedynie do tego, co łączyło te dwie kwestie. Efektem takiego podejścia była zawężona hipoteza (Cohen 2006, s.8). Z drugiej jednak strony wyodrębnienie tego, co autor uważał za najważniejsze, można odczytać jako celowe zawężenie dla celów lepszego zrozumienia problemu. W toku swojej pracy Weber dokonuje również analiz efektów, jakie na rozwój kapitalizmu miała religia protestancka, co poszerza horyzonty jego pracy (Cohen 2006, s.9). Formułuje również tezę, według której różnice w etyce religijnej mogą wyjaśnić różnice w poziomie rozwoju. Szczególnym przypadkiem tej tezy ogólnej jest jego stwierdzenie dotyczące lepszego przystosowania religii protestanckiej do kapitalizmu oraz jego ekonomicznej wyższości (Cohen 2006, s.9). Weber nie zawęża jednak skutków wywartych przez duch kapitalizmu do protestantyzmu, przypisując je raczej konkretnemu zestawowi komponentów religijnych i ekonomicznych, mogących pojawić się również w innym miejscu i czasie niż XVI i XVIIwieczna protestancka Europa Zachodnia. Jednocześnie przyznaje ważność pewnym ogólnym cechom potrzebnym do rozwoju kapitalizmu, dostrzegając przy tym szereg niezbędnych warunków wstępnych poprzedzających wyłonienie się nowoczesnego kapitalizmu (Cohen 2006, s.10). Jednym z takich warunków w przypadku Europy Zachodniej była Reformacja. Niektórzy komentatorzy twórczości Webera uważają, że powinniśmy korzystać z jego ustaleń w szerszym rozumieniu do analizy problemów pokrewnych związanych z powstaniem kapitalizmu, nawet jeżeli sam Weber tego szerszego znaczenia nie miał w zamyśle. Należy również mieć na uwadze, że sam Max Weber od momentu opublikowania swojego dzieła po raz pierwszy, stworzył wiele komentarzy do swojej pracy oraz uszczegóławiał swoje poglądy, dodając wiele na temat niereligijnych warunków powstania kapitalizmu (Cohen 2006, s.11). 10

11 Ograniczenia możliwości krytycznej analizy Maxa Webera Hipoteza Maxa Webera już w momencie ogłoszenia spotkała się z wieloma krytycznymi opiniami, które były odpierane przez autora w dyskusjach prowadzonych z oponentami. Pierwszym jego zarzutem wobec krytykujących było podejrzenie o niedokładne zapoznanie się z tekstem oraz niezrozumienie stosowanych przez niego pojęć. Uważał on bowiem, że jego przekaz jest na tyle zrozumiały, że każda zła interpretacja jest winą ze strony odbiorcy. Próba dokonania krytycznej analizy hipotezy Webera jest niemożliwa zaledwie po lekturze pierwszego wydania Etyki protestanckiej i ducha kapitalizmu, ponieważ to dopiero w dalszych pismach rozjaśnia on swój punkt widzenia, uszczegóławiając to, o czym pisał. Można pokusić się o postawienie tezy, że analizę krytyczną twórczości Webera rozpoczął on sam, a wyrazem tego były kolejne pisma i komentarze, świadczące o dalszych poszukiwaniach i przemyśleniach. Mimo dalszych wyjaśnień, o jakie Weber wzbogacił naszą wiedzę w kolejnych pismach, istnieją pewne ograniczenia utrudniające analizę jego dzieła. Należy tu wymienić między innymi brak jasności co do tego czy według autora nowoczesny kapitalizm mógłby zostać przeniesiony przez inny nietradycyjny duch kapitalizmu oraz czy autor rzeczywiście nie analizował efektów, jakie na rozwój kapitalizmu wywarł protestantyzm, jeżeli wciąż o nim wspominał. Tak długo jak istnieją tego typu wątpliwości, krytyczna analiza teorii nie zostanie w pełni przeprowadzona, ponieważ krytyczne odniesienie do argumentów wymaga znajomości rzeczy, którą mamy poddać krytyce. Ciemna strona hipotezy Maxa Webera przykład Szkocji Krytycy często posługiwali się przykładem Szkocji stanowiącej empiryczny dowód obalający hipotezę Maxa Webera. Marshall twierdzi jednak, że przykład rozwoju kapitalizmu w Szkocji obala tylko powierzchownie odczytane tezy autora. Przykład Szkocji okazuje się być spójny z prawidłowo odczytanymi słowami Webera (Marshall 1980, s.419). Typowo sformułowany argument przeciw tezie Webera brzmi w sposób następujący: w Szkocji w XVII wieku kalwinizm stał się religią w większym stopniu powszechną niż w Anglii czy Holandia, a mimo to Szkocja nie rozwijała się tak prężnie jak dwa wcześniej wymienione kraje aż do połowy XIX wieku. Według Marshalla krytycy powołujący się na przykład Szkocji biorą pod uwagę nieodpowiednie argumenty. Aby powoływać się na przykłady historyczne w celu dokonania weryfikacji hipotezy Maxa Webera, należy najpierw rozróżnić dwa pojęcia ducha nowoczesnego kapitalizmu od nowoczesnego kapitalizmu. Według Webera duch kapitalizmu jako specyficzne podejście do 11

12 aktywności gospodarczej życia codziennego był jednym z wachlarza wielu czynników wstępnych, które w efekcie doprowadziły do zamiany obowiązującego porządku społeczno - gospodarczego znanego jako nowoczesny kapitalizm (ibid. s.424). Max Weber nigdy nie twierdził, że ascetyczny protestantyzm w jakimkolwiek przypadku historycznym był warunkiem wystarczającym do rozwoju nowoczesnego kapitalizmu, o czym krytycy Webera posługujący się przykładem Szkocji zapominają. Szkocja była krajem, w którym spełniony został jeden z ważnych warunków koniecznych do rozwoju nowoczesnego kapitalizmu jakim była obowiązująca w tym kraju religia protestancka odłamu kalwińskiego. W państwie tym jednak nie zostały spełnione inne warunki wstępne niezbędne do rozwoju kapitalizmu, do czego może dojść tylko wtedy, gdy istnieją obiektywne możliwości ku temu. Szkocja jako kraj wykazywała braki strukturalne uniemożliwiające rozwój kapitalizmu. Należy tu wymienić takie czynniki jak choćby brak kapitału inwestycyjnego, niedoskonała polityka fiskalna czy brak wykwalifikowanej siły roboczej (ibid. s.425). Mając na uwadze to, o czym wielokrotnie wspominał sam Weber, a także przychylni mu komentatorzy, że ascetyczny protestantyzm nie może być traktowany jako klucz do sukcesu przekształcenia wcześniej obowiązującego porządku społeczno ekonomicznego w nowoczesny kapitalizm, nie można uznać Szkocji za empiryczny dowód nieprawdziwej hipotezy autora. Przykład Szkocji obala jedynie najbardziej powszechną interpretację hipotezy Maxa Webera przytaczaną wcześniej w niniejszej pracy. Podsumowanie Niewątpliwie hipoteza Maxa Webera wzbudziła i wzbudzać będzie w przyszłości wiele wątpliwości i komentarzy oraz prowokować dyskusje wśród uczonych. Teoria Webera obejmuje swym zakresem wiele dziedzin nauki, które za czasów działalności uczonego stanowiły bardziej koherentną całość niż ma to miejsce obecnie. Następująca w coraz większym stopniu specjalizacja poszczególnych dyscyplin nauki powoduje ich większą wrażliwość na pewne szczegóły, a to z kolei umożliwia krytyczne spojrzenie na te elementy interdyscyplinarnej teorii, które są specjalnością danej nauki. Niezwykle ciekawa i złożona hipoteza Webera może być interpretowana na różne sposoby z punktu widzenia różnych dyscyplin naukowych, co daje duże pole dla konstruktywnej krytyki. 12

13 Tezy Webera zostały zinterpretowane przez wielu uczonych na wiele różnych sposób i być może to właśnie przysparza najwięcej problemów, gdy czynimy starania, aby odczytać Webera na nowo. Ciężko jest bowiem rozgraniczyć jego słowa od tych, które zostały jemu przypisane, a stanowiące w rzeczywistości interpretację. W tym przypadku wydaje się, że najlepszym krytykiem pracy Maxa Webera jest sam Weber. Aby zrozumieć, co miał na myśli autor najlepiej jest zacząć od wysłuchania jego samego, zapoznania się z komentarzami do swojej własnej pracy. Okazuje się, że prawdopodobnie najpowszechniejsze odczytanie Webera jako teoretyka powstania nowoczesnego kapitalizmu jest nieprawidłowe. Weber stara się zaledwie dowieść tezy mówiącej o tym, że duch kapitalizmu wywodzi się bezpośrednio z religii protestanckiej i w tym sensie protestantyzm staje się warunkiem koniecznym do rozwoju gospodarki o modelu kapitalistycznym. W komentarzach do własnych prac Weber stwierdza nawet, iż iskra potrzebna do powstania porządku kapitalistycznego jaką stanowił duch kapitalizmu, niekoniecznie musiała wywodzić się z ascetycznego protestantyzmu. Obstawał jednak przy tym, że to właśnie kalwinizm w najdobitniejszy sposób eksponował i wynagradzał wiernych za pielęgnowanie w sobie takich cech charakteru jak pracowitość, oszczędność czy sumienność cech sprzyjających rozwojowi kapitalizmu. 13

14 Bibliografia: 1. Tekst źródłowy: Weber, Max, Etyka protestancka i duch kapitalizmu. 2. Hudson, Winthrop S. (Mar., 1961), The Weber thesis reexamined. Church History, Vol.30 No 1 pp Marshall, Gordon (Sep., 1980), The Dark Side of the Weber Thesis: The Case of Scotland. The British Journal of Sociology, Vol. 31, No 3, pp Means, Richard L. (Mar., 1966), Protestantism and Economic Institutions: Auxiliary Theories to Weber s Protestant Ethic. Social Forces, Vol. 44, No 3, pp Cohen, Jere (2006), Cohen 2006, a more precise interpretation of Weber s protestant ethic thesis. Montreal. American Sociological Association. 14