Dywidenda demograficzna przykład Polski

Transkrypt

1 Karolina Majdzińska Doktorantka Kolegium Ekonomiczno Społecznego SGH Instytut Gospodarstwa Społecznego Dywidenda demograficzna przykład Polski 1. Wprowadzenie Niniejsza praca jest próbą opisu i definicji zjawiska, jakim jest dywidenda demograficzna. Poszukiwana jest w niej również odpowiedź na pytanie, czy w Polsce zaszła taka zmiana demograficzna, która umożliwiła wystąpienie dywidendy demograficznej? Dywidenda demograficzna jest pojęciem z pogranicza demografii i ekonomii, powstałym w trakcie dyskusji na temat wpływu wzrostu liczby ludności na wzrost gospodarczy. W związku z tym wpierw dokonam krótkiego wprowadzenia teoretycznego wynikającego z demografii, po czym przejdę do zdefiniowania pojęcia dywidendy demograficznej, następnie zaś przeanalizuję sytuację Polski. 2. Dywidenda demograficzna definicja pojęcia Dywidenda demograficzna jest pojęciem nowym 1, związanym zarówno z ekonomią jak i z demografią. Dotyczy skutków gospodarczych zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym w wyniku przejścia demograficznego 2. Termin ten wyrósł na gruncie paradygmatu teorii przejścia demograficznego oraz toczonej od ponad wieku dyskusji naukowej dotyczącej relacji pomiędzy wzrostem ludności a wzrostem gospodarczym. Debata ta najczęściej dotyczyła wpływu rozmiaru populacji, przyrostu naturalnego czy też poziomu dzietności na wzrost gospodarczy. Pomijano w niej przy tym dość często rolę struktury wieku społeczeństwa, czyli sposób w jaki populacja dzieli się na odpowiednie grupy wiekowe. Jednak właśnie zmiana struktury wieku ludności, która zaistniała na skutek transformacji 1 Dyskusja nad tym pojęciem rozpoczęła się w lata 90. XX w. 2 Por. D. E. Bloom, D. Canning, G. Fink, J. E. Finlay, Fertility, Female Labor Force Participation, And The Demographic Dividend, National Bureau Of Economic Research, Working Paper 13583, Cambridge 2007, s. 22.

2 demograficznej, przyczyniła się do wzrostu gospodarczego, nazywanego cudem gospodarczym tygrysów azjatyckich Krótki przegląd poglądów dotyczących relacji pomiędzy wzrostem ludności a wzrostem gospodarczym Tłem dla zrozumienia zjawiska dywidendy demograficznej jest teoria przejścia demograficznego oraz dyskusja dotycząca wpływu kwestii ludnościowych na gospodarkę. W tym opracowaniu przyjmuję zaproponowany przez Davida E. Blooma, Davida Canninga, Jaypee Sevillę w The Demographic Dividend. A New Perspective on the Economic Consequences of Population Change 4 podział poglądów na pesymistyczne, optymistyczne i neutralne. Nadmienić jednak warto, że inni autorzy wyróżniają na przykład jedynie podejście pesymistyczne i rewizjonistyczne 5. Podejście pesymistyczne 6 mówi, że przyrost ludności będzie ograniczał wzrost gospodarczy, poprzez choćby przeludnienie ziemi czy wyczerpanie się żywności. Zakłada się więc według niego, że coraz większa populacja ludzi będzie działała hamująco na gospodarkę. Poglądy te wprost nawiązują do teorii rozwoju ludności Thomasa R. Malthusa i można je również określić mianem neomaltuzjańskich. Na gruncie tych poglądów powstały w XX w. programy i polityki rodzinne celem, których było ograniczenie i spowolnienie przyrostu naturalnego, a tym samym wzrostu liczby ludności. Przykładem takich działań może być tzw. polityka jednego dziecka w Chinach. Podejście to znajdowało wielu zwolenników, jednak między innymi zielona rewolucja, jako skutek rozwoju rolnictwa, uwidoczniła jego braki. Od początku lat 80. XX w. możemy mówić o przejęciu prymatu przez poglądy optymistyczne 7. Wskazują one, że pomysłowość ludzka pod postacią rozwoju technicznego zatrzymała pesymistyczną klęskę głodu. Podejście to odnosi się do nowych modeli wzrostu gospodarczego (np. modelu R. Solow a), w których kładzie się nacisk na technologię czy kapitał ludzki zamiast na kapitał fizyczny. Akcentuje się także długotrwałe skutki wzrostu 3 Zob. D. E. Bloom, J. G. Williamson, Demographic Transition and Economic Miracles in Emerging Asia, The World Bank Economic Review Vol. 12 (3), 1998, s Por. D. E. Bloom, D. Canning, J. Sevilla, The Demographic Dividend. A New Perspective on the Economic Consequences of Population Change, RAND, Santa Monica A. C. Kelley, The Population Debate in Historical Perspective: Revisionism Revised, w: Population Matters. Demographic Change, Economic Growth, and Poverty in the Developing World, red. N. Birdsall et.al., Oxford University Press 2001, s Przedstawicielem tych poglądów jest na przykład Paul Ehrlich. 7 Można je łączyć z takimi osobami jak Simon Kuznets czy Julian Simon. 2

3 ludności. Optymiści sugerują szerokie podejście do kwestii wpływu ludności na rozwój gospodarczy, w czym różnią się od pesymistów, a upodobniają się do neutralistów. Poglądy neutralne według wspomnianych autorów to te, które są próbą połączenia zarówno podejścia pesymistycznego jak i optymistycznego. Powstały one według Allena C. Kelleya 8 na skutek prac nad zasobami naturalnymi, oszczędnościami i dywersyfikacją zasobów. Ujmując krótko, na gruncie neutralnym mówi się, że sam wzrost liczby ludności ani nie wpływa dodatnio ani ujemnie na wzrost gospodarczy. Podkreśla się za to, że to inne czynniki, jak na przykład: rozmiar kraju, otwarcie się na handel czy jakości instytucji, mają większy wpływ na gospodarkę. W ramach poglądów neutralnych wystąpiła także możliwość przełamania sposobu postrzegania wzrostu ludności jedynie przez pryzmat dzietności czy ogólnej liczby ludzi. Dzięki temu wyraźniej dostrzeżono zmiany zachodzące w strukturze demograficznej społeczeństwa, w tym dynamikę zmian grup wg wieku w populacji. Właśnie odpowiednie rozłożenie grup wiekowych w populacji, a nie sam wzrost liczby ludności wykazuje wpływ na wzrost gospodarczy 9. D. E. Bloom i J. G. Williamson w swoim artykule Demographic Transition and Economic Miracles in Emerging Asia wykazali, że od 1,4 do 1,9 punktu procentowego rocznego wzrostu PKB per capita w okresie w Azji Wschodniej stanowił wpływ wynikający ze zmian dynamiki ludności. Stanowiło to ok. 1/3 wzrostu gospodarczego w tym okresie Teoria przejścia demograficznego Powyżej wspomniałam, że dywidenda demograficzna dotyczy skutków gospodarczych zmiany liczby ludności w wieku produkcyjnym w wyniku przejścia demograficznego. Następnie wskazałam na wzrost roli struktury wieku populacji w dyskusji dotyczącej wpływu wzrostu ludności na wzrost gospodarczy. Teraz chciałabym się odnieść do teorii przejścia demograficznego, ponieważ dywidenda demograficzna może wystąpić na skutek przejścia demograficznego. Teoria przejścia demograficznego, inaczej transformacji demograficznej, powstała w pierwszej połowie XX w. i należy ją wiązać z takimi autorami jak A. Landry, W. S. Thomson, C.P. Blacker, D. Kirk czy F. Notestein. Ten ostatni w 1945 r. opublikował 8 D. E. Bloom, D. Canning, J. Sevilla, op.cit., s Według poglądu: D. E. Blooma, J. G. Williamsona, D. Canninga, G. Finka, J. E. Finlaya, P. Liao, S. Lee, A. Masona, A. C. Kelleya, R. M. Schmidta, T. Kinugasa czy R. D. Lee. 3

4 dojrzałą wersję tej teorii 10. Dotyczy ona zmiany reprodukcji ludności z rozrzutnej na oszczędną (lub inaczej: z tradycyjnej na nowoczesną), czyli unikatowego procesu historycznego nazywanego przejściem demograficznym 11. Inaczej mówiąc jest to teoria, która opisuje przechodzenie od wysokich do niskich wskaźników urodzeń i zgonów. Rysunek 1. Model 4-fazowy przejścia demograficznego Źródło: Data dostępu: r. Model transformacji demograficznej oparty jest o od 3 do 6 faz. Według Jerzego Z. Holzera najczęściej cytowanym jest czterofazowy model przejścia demograficznego 12. Obecnie wyróżnia się również fazę piątą, która odnosi się do sytuacji, w której wbrew oczekiwaniom współczynnik dzietności nie osiąga stabilizacji na poziomie 2,1, lecz nadal się obniża. Problematyka ta została uwzględniona i znana jest pod nazwą teoria drugiego 10 A. Maksimowicz, B. Pułaska-Turyna, M. Rószkiewicz, Rodowód i ewolucja teorii przejścia demograficznego, w: Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, PWE, Warszawa 1990, s M. Okólski, Demografia: podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005, s Por. J. Z. Holzer, Demografia, PWE, Warszawa 2003, s

5 przejścia demograficznego 13. Dodatkowo należy wspomnieć, że w 2009 roku Mikko Myrskylä, Hans-Peter Kohler i Francesco C. Billari w artykule Advances in development reverse fertility declines wskazali na podstawie swoich badań na możliwość wystąpienia fazy szóstej, w której będzie następował wzrost ilości urodzeń w krajach o wysokim wskaźniku rozwoju społecznego (HDI) 14. Aby wyjaśnić czym jest dywidenda demograficzna, poprzestanę na modelu czterofazowym. Pierwsza faza modelu czterofazowego charakteryzuje się naturalnym procesem reprodukcji, gdzie współczynnik dzietności jest wyższy niż 6, a przeciętna długość życia nie przekracza 45 lat. Struktura demograficzna ludności pierwszej fazy należy do typu progresywnego (expanding) 15. Rysunek 2. Typy struktury ludności wg płci i wieku w odniesieniu do 4-fazowego modelu przejścia demograficznego Źródło: Data dostępu: r. W fazie drugiej następuje spadek umieralności zarówno niemowląt jak i pozostałej części populacji. Współczynnik dzietności w tym okresie waha się pomiędzy 4,5 a 6, a przeciętna długość życia wynosi lat. Spadek umieralności w fazie drugiej należy wiązać przede wszystkim z dostępem do ochrony zdrowia, postępem w medycynie czy polepszeniem się warunków sanitarnych i higienicznych. Spadek śmiertelności jest przy tym silniejszy niż podążający za nim spadek liczby urodzeń. W fazie trzeciej natomiast bardziej 13 Od lat 60-tych XX w. w państwach wysoko rozwiniętych gospodarczo zauważyć można, że nie nastąpiła spodziewana w 4 fazie przejścia demograficznego stabilizacja procesu reprodukcji ludności, postępuje natomiast dalszy spadek liczby urodzeń. Analiza tej sytuacji doprowadziła D.J. van de Kaaem i R. Lesthaeghe a do sformułowania w latach 90. XX w. teorii nazywanej drugim przejściem demograficznym. Wskazano w niej, że dalszy spadek liczby urodzeń jest związany przede wszystkim z osłabieniem roli rodziny i instytucji małżeństwa, przesunięciem maksymalnej płodności do grupy wieku lat, szeroką dostępnością i stosowaniem metod antykoncepcyjnych czy zmianą stylu życia, w tym większą chęcią samorealizacji obojga rodziców. Nastąpiła także zmiana modelu rodziny z podporządkowanego dzieciom na podporządkowany rodzicom. Więcej zob. Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, red. I. Kotowska, Oficyna wyd. SGH, Warszawa M. Myrskylä, H.-P. Kohler, F. C. Billari, Advances in development reverse fertility declines, Nature 460, 6 sierpnia 2009, s Podział na typy progresywny, zastojowy i regresywny to podział G. Sundbärga. 5

6 znaczny spadek dotyczy liczby urodzeń niż liczby zgonów, a struktura demograficzna społeczeństwa upodabnia się do typu zastojowego (stationary). Upraszczając, spadek liczby urodzin następuje na skutek większej przeżywalności niemowląt i żywotności dzieci oraz na skutek zmian społeczno ekonomicznych, w tym stosowania metod planowania rodziny. Współczynnik dzietności wynosi w tej fazie między 3 a 4,5, a przeciętna długość życia to lat. Faza czwarta cechuje się stabilizacją procesów demograficznych, zrównaniem się liczby urodzeń i liczby zgonów, a także utrzymaniem współczynnika dzietności na poziomie co najmniej 2,1 oraz długością życia powyżej 65 lat. Struktura demograficzna w tej fazie przypomina typ regresywny (contracting). Podsumowując, według teorii transformacji demograficznej na przełomie fazy drugiej i trzeciej następuje największy przyrost naturalny przy równoczesny spadku liczby urodzeń i zgonów, dzięki czemu występują zjawiska okna demograficznego (demographic window) i bonusu demograficznego (demographic gift). Te dwa fakty występują co do zasady automatycznie w przypadku przejścia demograficznego. Ich istnieje jest również konieczne, aby mogło wystąpić zjawisko dywidendy demograficznej. Dodatkowo warto wspomnieć, że większość społeczeństw krajów rozwiniętych gospodarczo, w których zaszło przejście demograficzne, nie osiągnęło zakładanej w fazie czwartej równowagi procesów reprodukcji, przyczyny tego są dla rozważań o dywidendzie demograficznej bez znaczenia. Jednak skutki zjawisk opisywanych teorią drugiego przejścia demograficznego mają wpływ na kształt struktury wieku społeczeństwa, a przez to mogą mieć wpływ na zjawiska okna, bonusu i dywidendy demograficznej Okno demograficzne Jak wspomniałam powyżej przyjmuje się, że na przełomie drugiej i trzeciej fazy przejścia demograficznego występuje najwyższy przyrost naturalny, i o ile nie wystąpią żadne czynniki zewnętrzne, jak na przykład: wojna, głód czy katastrofa ekologiczna, prowadzi on do zmian w strukturze demograficznej ludności. Dodatkowo odnotowuje się spadek liczby urodzeń, dzięki czemu kohorty stanowiące ten wysoki przyrost naturalny wchodząc w wiek produkcyjny stanowią większą część społeczeństwa. Tym samym występuje zjawisko okna demograficznego, czyli sytuacja kiedy jednocześnie zmniejsza się płodność i śmiertelność, a także występuje wysoki przyrost naturalny powodujący pojawienie się większej liczby młodych potencjalnych pracowników, przy mniejszym udziale osób na utrzymaniu dzieci 6

7 i osób starszych. Krótko mówiąc następuje wzrost liczby ludności w wieku produkcyjnym w stosunku do pozostałej liczby ludności. W raporcie World Population to 2300 Organizacja Narodów Zjednoczonych wskazuje, że zjawisko okna demograficznego trwa ok lat w zależności od charakterystyki społeczeństwa, a zachodzi, gdy grupa ludności poniżej 15 roku życia wynosi mniej niż 30% społeczeństwa i równocześnie ludność powyżej 65 lat jest wciąż poniżej 15% 16. Czyli udział ludności w wieku produkcyjnym nie może być niższy niż 55%. Raport pokazuje także, iż większość społeczeństw europejskich weszło w okres okna demograficznego przed 1950 rokiem i już z niego wyszło, bądź właśnie ten okres kończy. Dla porównania Afryka do 2045 r. bądź jeszcze później nie osiągnie początku okresu okna demograficznego 17. Co ważne z perspektywy ekonomii, okres okna demograficznego tworzy potencjał demograficzny do rozwoju gospodarczego, nazywany bonusem demograficznym. Bonusem demograficznym jest właśnie zasób ludności w wieku produkcyjnym, który nie jest obciążony wysokim udziałem ludności w wieku przed i poprodukcyjnym w społeczeństwie. Dodatkowo w okresie okna demograficznego w dalszym ciągu zmniejsza się liczba urodzin, poziom zdrowia zwiększa się, przeciętna długość życia wydłuża się, a przy tym może rosnąć udział oszczędności i inwestycji. Jednak czy możliwości wynikające z okna demograficznego, czyli przede wszystkim bonus demograficzny, zostaną efektywnie wykorzystane zależy od wielu innych warunków, w tym szczególnie politycznym i instytucjonalnych Dywidenda demograficzna czy bonus demograficzny? Podsumowując powyższy wywód należy stwierdzić, że przejście demograficzne umożliwia zaistnienie okresu okna demograficznego i powstałego przy jego okazji bonusu demograficznego, które to mogą prowadzić do uzyskania dywidendy demograficznej. Jednak, aby mówić o dywidendzie demograficznej, konieczne jest wystąpienie także innych przesłanek niż tylko bonus demograficzny 18. Ten ostatni stanowi jedynie większy zasób siły roboczej nie obciążony demograficznie. Dywidenda demograficzna oznacza natomiast sytuację, kiedy ten zasób siły roboczej jest wykorzystany produktywnie, czyli powoduje pozytywną zmianę gospodarczą. 16 World Population to 2300, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2004, s Ibidem. 18 Por. D. E. Bloom, D. Canning, J. Sevilla, op. cit., s. xi 7

8 Istotę dywidendy demograficznej bardzo jasno sformułował A. Mason pisząc, że jeśli weźmiemy pod uwagę wielkość produkcji na zatrudnionego, wskaźniki aktywności zawodowej, stopę bezrobocia oraz wzrost udziału ludności w wieku produkcyjnym to jako wynik prostego działania otrzymamy wzrost produkcji per capita, czyli pierwszą dywidendę demograficzną 19. W tym miejscu warto zauważyć, że część autorów 20 utożsamia dywidendę demograficzną z bonusem demograficznym. Wynikać to może ze zbytniego uproszczenia bądź z powodu występowania różnic w metodach liczbowego ujęcia zjawiska dywidendy 21. Moim zdaniem wartym podkreślenia jest fakt, iż dywidenda demograficzna nie jest tożsama z pojęciem bonusu demograficznego. Najważniejszymi elementami koniecznymi do zajścia dywidendy demograficznej są według D. Blooma, D. Canninga, J. Sevilli 22 : podaż pracy, oszczędności i kapitał ludzki, a także odpowiednie otoczenie, przede wszystkim polityczne i instytucjonalne, o czym będę pisać dalej. Są to elementy, których istnienie występuje automatycznie w okresie okna demograficznego, lecz także takie, które wynikają z odpowiedniego poziomu rozwoju społecznego czy ze stosowanych polityk. Idąc dalej, pod pojęciem podaży pracy należy rozumieć nie tylko zwiększony w wyniku bonusu demograficznego zasób pracy, ale także wyższy poziom aktywności zawodowej kobiet. Bowiem kobiety w związku ze spadkiem liczby urodzin, mogą czas wcześniej poświęcany na urodzenie i wychowanie potomka przeznaczyć na pracę zarobkową. W czasie przejścia demograficznego następuje także mniejszy udział ludności nieproduktywnej i tylko konsumującej w stosunku do grupy produktywnej. Powodować to może ogólny wzrost oszczędności. Autorzy zwracają także uwagę na poglądy mówiące, że ludność pracująca w wieku oszczędza więcej, ponieważ zazwyczaj nie ma już na utrzymaniu własnych dzieci, a jej konsumpcja jest w gruncie rzeczy stała. Dodatkowo przeciętny dłuższy okres życia powoduje większą chęć oszczędzania, aby w przyszłości móc 19 A. Mason, Demographic transition and demographic dividends in developed and developing countries, w: United Nations Expert Group Meeting On Social And Economic Implications Of Changing Population Age Structures, Mexico City, 31 August 2 September 2005, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2007, s W polskiej literaturze naukowej por. S. Kurek, Starzenie się ludności na obszarach przemysłowych w Polsce, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Nr 14, Warszawa Kraków 2009, s Zob. A. Mason, S.-H. Lee, The Demographic Dividend And Poverty Reduction, w: Seminar On The Relevance Of Population Aspects For The Achievement Of The Millennium Development Goals New York, November 2004, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2005, s. XX Por. D. E. Bloom, D. Canning, J. Sevilla, op. cit., s

9 sobie zagwarantować odpowiedni poziom egzystencji. Tego typu działanie prowadzi do uzyskania drugiej dywidendy demograficznej. Należy dodatkowo podkreślić rolę kapitału ludzkiego 23, ponieważ bez odpowiedniego poziomu tego kapitału, zjawisko dywidendy nie nastąpi. Trzeba jednak mieć na uwadze, że aby powyższe mechanizmy funkcjonowały efektywnie i aby zaszło zjawisko dywidendy demograficznej, musi współwystępować wraz z powyżej wymienionymi elementami odpowiednia polityka gospodarcza, przede wszystkim prowadząca i umożliwiająca wzrost zatrudnienia oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Do tego należy dodać odpowiednią politykę społeczną, w tym zdrowotną, edukacyjną, rodzinną czy emerytalną oraz odpowiednie instytucje, dobrą administrację i stabilny system prawny. Tylko w takim wypadku zasób pracy powstały na skutek okna demograficznego będzie produktywnie wykorzystany i stanie się dywidendą demograficzną, w przeciwnym wypadku bonus demograficzny może okazać się obciążeniem. Reasumując, należy uznać, że dywidenda demograficzna jest przekuciem bonusu demograficznego we wzrost gospodarczy, czyli nie jest z nim tożsama. Zwrócić przy tym należy uwagę na fakt, że dywidenda w przeciwieństwie do bonusu demograficznego i okna demograficznego nie zachodzi automatycznie, a także iż ma charakter przejściowy i według obecnego stanu wiedzy jednokrotny Druga dywidenda demograficzna Podstawową różnicą drugiej i pierwszej dywidendy demograficznej jest fakt, że druga ma charakter ciągły 24. Pojęcie drugiej dywidendy demograficznej należy łączyć z osobami A. Mason i R. Lee, którzy w 2003 roku zastosowali model symulacyjny, aby zbadać efekt zmiany demograficznej i spadku wsparcia rodziny w okresie poprodukcyjnym na poziom oszczędności i bogactwa. W ten sposób zaobserwowano zjawisko drugiej dywidendy demograficznej. Odnieśli oni to określenie do sytuacji, w której przy odpowiednim kształcie polityki i instytucji, ludzie w obliczu zmniejszającego się udziału pomocy ze strony rodziny i co do zasady niewielkiej pomocy państwa na starość, zwiększają udział własny, w postaci oszczędności z przeznaczeniem na zabezpieczenie okresu życia poprodukcyjnego. 23 Wyższy poziom kapitału ludzkiego, w tym szczególnie wykształcenia, jak i lepsze dopasowanie, do potrzeb rynku powodują wzrost produktywności. Przyjąć także można, że ogólnie gdy spada liczba urodzeń, to wykształcenie dzieci urodzonych wzrasta. 24 Do tego miejsca wywodu wszelkie rozważania dotyczące dywidendy demograficznej dotyczyły jedynie pierwszej dywidendy demograficznej. 9

10 Oszczędności tych osób akumulują kapitał, który przy podobnej bądź mniejszej liczbie osób w wieku produkcyjnym zwiększa wysokość kapitału na jednego pracującego, przez co prowadzi do dalszego wzrostu gospodarczego 25. Jednak stwierdzić trzeba, że zjawisko to wymaga dalszych badań. Podsumowując, możemy więc mówić o dwóch rodzajach dywidendy demograficznej: pierwszej dywidendzie demograficznej oraz drugiej dywidendzie demograficznej. W dalszej części niniejszej pracy podział ten nie będzie nic wnosił, dlatego będzie jedynie mowa o dywidendzie demograficznej. 3. Struktura i zmiany demograficzne w Polsce w okresie Powyżej opisałam i zdefiniowałam dywidendę demograficzną, teraz przejdę do analizy struktury demograficznej w Polsce w okresie w zakresie wpływającym na wystąpienie tego zjawiska. Na początku należy zauważyć za Markiem Okólskim, że przemiany społeczne w Polsce nie mogą mieć postaci modelowej 27, co należy wiązać z wydarzeniami historycznymi na ziemiach polskich w XX w. Jednak można i należy próbować zastosować teorie do analizy sytuacji demograficznej w Polsce. Początkowo długość życia i umieralność wykazywała podobne właściwości co w innych krajach europejskich, przede wszystkim dotyczyło to ziem zaboru pruskiego. A na zróżnicowanie przejścia demograficznego w okresie międzywojennym odcisnęły piętno dwa w dużym stopniu odrębne czynniki: odziedziczony po okresie rozbiorowym odmienny poziom unowocześnienia (wyraźną przewagą terenów zachodnich nad innymi ziemiami Polski) oraz ówczesna niejednorodność kulturowa (religijna, a także etniczna) społeczeństwa. 28. Należy przyjąć, że do momentu 1939 roku procesy ludnościowe w Polsce przebiegały w sposób podobny do pozostałych krajów europejskich, a konwergencja procesów została zatrzymana najpierw przez II wojnę światową, w której społeczeństwo 25 Por. R. Lee, A. Mason, What is Demographic Dividend?, Finance and Development Vol. 43, Nr 3, September 2006, Data dostępu: r., A. Mason, T. Kinugasa, East Asian economic development: Two demographic dividends, Journal of Asian Economics Vol. 19 (2008), s oraz A. Mason, Demographic transition, op.cit. 26 Przedział czasu w analizie został podyktowany dostępnością i porównywalnością zebranych danych GUS. 27 M. Okólski, Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2004, s Ibidem, s

11 polskiej poniosło olbrzymie straty 29, a następnie przez zmianę systemu politycznego i okres rządów Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W okresie możemy mówić o wpływie sowietyzacji społeczeństwa na procesy demograficzne 30, czego skutkiem jest przede wszystkim fakt, że opóźniło się dokończenie przejścia demograficznego oraz nie pojawiły się warunki do wystąpienia tzw. drugiego przejścia demograficznego. Ten okres wpłynął także na procesy demograficzne w Polsce po 89. roku XX w. poprzez kryzys zdrowotny 31, opóźnioną modernizację rodziny oraz exodus ludności zagranicę (i drenaż mózgów) 32. Te wszystkie elementy wskazują na złożoność problemów demograficznych w Polsce w ostatnich latach. Dlatego, ze względu na objętość niniejszego artykułu spróbuję jedynie odpowiedzieć na pytanie, czy w Polsce zaszła taka zmiana demograficzna, która umożliwiła wystąpienie dywidendy demograficznej? 3.1. Analiza liczby urodzeń, liczby zgonów i współczynnika dzietności w Polsce w latach Rysunek 3. Stan ludności oraz współczynnik dzietności ogólnej w Polsce w okresie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Na początku należy zaznaczyć, że po II wojnie, jak wspomniałam powyżej nastąpił wpływ sowietyzacji społeczeństwa na procesy demograficzne. Jednak co ważniejsze 29 Rozmiar tych strat możemy dostrzec nie tylko na podstawie porównania spisów ludności, ale także biorąc pod uwagę fakt, że prognozowana na rok 1946r. liczba ponad 38 mln mieszkańców została osiągnięta dopiero na początku lat 90. XX w. 30 Zob. M. Okólski, Demografia zmiany, op.cit., s Kryzys zdrowotny występował w Polsce od połowy lat 60. XX w. i objawiał się wyższą śmiertelnością, przede wszystkim mężczyzn w wieku produkcyjnym, oraz skracaniem lub zatrzymaniem się wzrostu oczekiwanej długości życia. 32 M. Okólski, Demografia zmiany, op.cit, s

12 społeczeństwo polskie odrabiało straty ludnościowe wynikające z działań wojennych, zmieniając tym samym swoją strukturę. Odrabianiem strat należy tłumaczyć wyższy niż w okresie międzywojennym początkowy poziom współczynnika dzietności ogólnej 33 (powyżej 3,0) w Polsce do 1960 r. W okresie różnica pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem współczynnika dzietności ogólnej wyniosła 1,545. Odpowiednio w okresie różnica pomiędzy najwyższym a najniższym poziomem współczynnika dzietności ogólnej wyniosła 1,194. Należy zauważyć, że po 2003 r. podobnie do 1970 r. nastąpił wzrost poziomu dzietności, tak że w roku 2009 wyniósł on 1,398, przy czym tempo tej zmiany było większe w stosunku do zmiany z lat 70. XX w. Wskazać trzeba, że wraz ze spadkiem współczynnika dzietności wystąpiła stabilizacja liczby ludności Polski. Od roku 1950 do połowy lat 60. XX w. postępował dynamiczny spadek liczby zgonów niemowląt, w tym samym czasie postępował również spadek ogólnej liczby zgonów, po czym tendencje te się rozeszły. Ogólna liczba zgonów od połowy lat 60. XX w. zaczęła rosnąć, a liczba zgonów niemowląt dalej spadała. Na wysoką ogólną ilość zgonów wpłynął przede wszystkim kryzys zdrowotny, a także lecz w mniejszym stopniu dożywanie końca swojego życia poprzez kolejne kohorty. Rysunek 4. Liczba urodzeń i zgonów w Polsce w okresie , w tym liczba zgonów niemowląt w tys. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 33 Dane dotyczą całego społeczeństwa polskiego bez podziału na miasta i wsie. Podział taki nic by nie wniósł do niniejszej analizy. 12

13 Najwyższy przyrost naturalny w Polsce w okresie został osiągnięty w 1955 roku i wyniósł 532,2 tys., a różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów niemowląt wyniosła 724,7 tys. W połowie lat 70. XX w. rozpoczął się kolejny wyż demograficzny będący echem wyżu lat 50. XX w. i trwałby krócej oraz nie miałby na koniec tendencji wzrostowej, zwieńczonej w roku 1983 najwyższą liczbą urodzeń, gdyby nie zewnętrzne czynniki polityczne, przede wszystkim stan wojenny trwający od 1981 do 1983 r. Przyrost naturalny w roku 1983 wyniósł 371,4 tys. co mogłoby wskazywać, że kohorta roku wywarła mniejszy wpływ na strukturę demograficzną niż kohorta roku Jednak byłby to błędny wniosek, ponieważ różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów niemowląt wyniosła w roku 1983 niewiele mniej niż w roku 1955, bo 97,5 % jej wielkości, czyli 706,9 tys. W ten sposób kohorta roku 1983 stanowiła niewiele mniejszy zasób ludności niż kohorta roku Tłumaczyć to można faktem, iż pomimo że w roku 1983 był niższy współczynnik dzietności niż 1955 r., to liczba rodzących kobieta była w 1983 r. większa. Te dwie kohorty wraz z kohortami sąsiadującymi są szczególnie interesujące ze względu na możliwość wystąpienia dywidendy demograficznej, ponieważ miały wpływ na zwiększenie się liczby osób w wieku produkcyjnym. Rysunek 5. Przyrost naturalny oraz różnica pomiędzy liczbą urodzeń żywych a liczbą zgonów niemowląt w Polsce w okresie w tys. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Podsumowując analizę liczby urodzeń, zgonów i współczynnik dzietności w Polsce w okresie powojennym należy stwierdzić, że pod koniec lat 50. XX w. nastąpiło, biorąc pod uwagę teorię transformacji demograficznej, przejście pomiędzy trzecią a czwartą fazą. Pogląd 13

14 opieram na wysokości współczynnika dzietności, średnim przeciętnym oczekiwanym dalszym trwaniem życia i średnią przeciętną długością życia w tym okresie. Dodatkowo należy zwrócić uwagę, że w Polsce w dalszym ciągu możemy zauważyć tendencję do wydłużania się długości życia. O ile w przypadku kobiet długość życia stabilizuje się wokół lat 80., to w przypadku mężczyzn w dalszym ciągu rośnie. Co możemy wiązać z polepszeniem się warunków zdrowotnych, a tym samym z zakończeniem się na początku lat 90. XX w. kryzysu zdrowotnego. Kolejną kwestią związaną z wydłużaniem się przeciętnej długości i z ogólnym spadkiem śmiertelności jest zwiększanie się udziału osób w wieku poprodukcyjnym w społeczeństwie, a tym samym z domykaniem się okna demograficznego. Rysunek 6. Przeciętna długość życia w Polsce w okresie Źródło: Rocznik Demograficzny 2010, GUS, Warszawa 2010, s Wybrane aspekty struktury wieku populacji w Polsce w okresie Pod koniec lat 50. XX w. spadł współczynnik dzietności i jak wskazałam powyżej nastąpiło przesunięcie w kierunku społeczeństwa określanego przez czwartą fazę. Dodatkowo należy stwierdzić, że przez długi czas społeczeństwo Polski swoją strukturą oddawało typ progresywny, aby w krótkim okresie przejść przez typ zastojowy (koniec lat 70. i początek lat 80. XX w.), po którym nastąpił regres. Od początku lat 90. XX w. społeczeństwo polskie coraz w większym stopniu uwidacznia cechy typu regresywnego. 14

15 Rysunek 7. Porównanie struktury ludności wg płci i wieku w Polsce w 1983, 1989, 1998 oraz 2010 roku Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych i opracowań GUS. Data dostępu: r. W tym miejscu warto również nadmienić, że przejście demograficzne, które nastąpiło w Polsce bardziej przypomina procesy, które wystąpiły w krajach rozwijających się, niż te, które cechowały pozostałe kraje europejskie. Przejście w krajach rozwijających się następuje w krótszym okresie, czyli w ciągu lat, gdy w krajach rozwiniętych trwało ono od 75 15

16 do 200 lat 34. Dodatkowo cechuje je większa zmiana przyrostu naturalnego (wyższy współczynnik przyrostu naturalnego), co właśnie skraca czas przejścia. Należy przy tym zauważyć, że jak wskazywałam powyżej, II wojna światowa nie tylko przetrwała przejście demograficzne przebiegające od przełomu XIX i XX wieku na ziemiach polskich dotąd w sposób co do zasady zbieżny z innymi krajami europejskimi, lecz równocześnie zmieniła jego dynamikę. Zmiany demograficzne, które zaszły po wojnie w okresie PRL przypominają bardziej mechanizm przejścia cechujący kraje rozwijające się, oczywiście w proporcjonalnie mniejszej skali Zjawisko okna demograficznego w Polsce Powyżej określiłam za ONZ, że okno demograficzne występuje wtedy, gdy udział osób w wieku 0 14 lat w społeczeństwie wynosi poniżej 30% oraz równocześnie nie przekroczony jest 15% udział osób w wieku 65 i więcej lat. Poniższy rysunek, pomimo iż Główny Urząd Statystyczny określa wiek produkcyjny innymi przedziałami czasowymi życia niż czyni to ONZ 35 czy Bank Światowy 36, to pokazuje dane (wiek 0 14 i 65 i więcej lat) w sposób umożliwiający wykorzystanie powyższego określenia okna demograficznego. Rysunek 8. Grupy ludności w wieku przed, po i w produkcyjnym w Polsce w okresie w proc. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. 34 Teoria, op. cit., s World Population Ageing: , Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2001, s Data dostępu: r. 16

17 Najpierw można powyżej zauważyć, że zmniejszający się udział dzieci w społeczeństwie zbiegał się ze wzrostem liczby osób starszych i odwrotnie większa liczba dzieci występowała jednocześnie wraz ze spadkiem osób starszych. Następnie widać, że udział osób we wieku 0 14 lat do 1950 r. był poniżej 37 poziomu 30% społeczeństwa, potem wzrastał, aby znów spać w 1966 r. W tym czasie poziom ludności w wieku poprodukcyjnym (65 i więcej lat) kształtował się na poziomie ok. 7%. Udział ten rósł do 1977r. kiedy przekroczył 10%. Jego wzrost na początku lat 80. XX w. nie tylko został zatrzymany, lecz spadł do ok. 9%. Następnie od roku 1989 obserwujemy stałe powiększanie się udziału osób w wieku 65 i więcej lat, który w latach ustabilizował się 38 na poziomie 13,5%. Rysunek 9. Grupy ludności w wieku przed, po i w produkcyjnym w Polsce w okresie w proc. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Powyższe dane pokazują w sposób umożliwiający porównanie udziału grupy osób w wieku produkcyjnych (15 64 lata) w całości społeczeństwa. Można przy tym zauważyć, że od pocz. XXI w. osoby w wieku produkcyjnym stanowią więcej niż 70% społeczeństwa Polski. Fakt ten trzeba wiązać z przejściem do grupy osób w wieku produkcyjnym dzieci urodzonych na przełomie lat 70. i 80. XX w. 37 Należy to tłumaczyć okresem wojny. Dla porównania przed wojną poziom według szacunków wynosił 32,5% oraz biorąc pod uwagę tempo zmian i prognozy można domniemywać, że spadłby poniżej 30% na początku lat 50. XX w. 38 Stabilizacja ta jest związana ze wzrostem liczby urodzeń dzieci. 17

18 Należy przyjąć na podstawie powyżej opisanych danych że okres okna demograficznego w Polsce rozpoczął się w roku 1966 i w dalszym ciągu trwa, jednak widoczny jest już proces jego domykania się. Dodatkowo warto zauważyć, że zatrzymanie wzrostu udziału osób w wieku poprodukcyjnym w latach 80. XX w., a tym samym wydłużenie trwania zjawiska okna demograficznego, można między innymi tłumaczyć wzrostem liczby urodzeń na skutek zewnętrznych czynników politycznych stanu wojennego. Kolejnym faktem godnym uwagi jest czas trwania zjawiska, który w roku 2009 wyniósł 43 lata, czyli jest on już dłuższy od przyjmowanego przez ONZ. Trzeba też uznać, że aktualnie wzrastająca liczba urodzeń może dodatkowo wydłużyć czas trwania okna demograficznego o kilka lat, lecz nie będzie to już owocowało wystąpieniem wysokiego bonusu demograficznego. Sytuacja taka będzie jednak dalej utrzymywać sprzyjające rozwojowi gospodarczemu proporcje grup społecznych. 4. Podsumowanie Rysunek 10. Zmiany w liczbie ludności wraz ze zmianami udziału procentowego grup ludności w wieku przed, po i w produkcyjnym w Polsce w okresie Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS. Powyższy rysunek zawiera wybrane wcześniej podane informacje. Dodatkowo pokazuje on, że od roku 1966 możemy mówić w Polsce o istnieniu zjawiska okna demograficznego. W tym też okresie wytworzony został bonus demograficzny, który 18

19 stopniowo się powiększał. Jego wzrost możemy obserwować od początku lat 90. wraz z wejściem do grupy osób w wieku produkcyjnym kohort dzieci rodzonych od połowy lat 70. XX w. Następnie wzrost wielkości bonusu przyśpieszył, gdy kohorty dzieci urodzonych w pierwszej połowie lat 80. XX w. dołączyły do grupy ludności produkcyjnej. Zaś najwyższy swój poziom bonus demograficzny osiągnął na początku XXI w. Podsumowując można więc stwierdzić, że odpowiedź na pytanie postawione w tej pracy jest twierdząca. W Polsce zaszła taka zmiana demograficzna, która umożliwiła wystąpienie dywidendy demograficznej. Jednak odpowiedź na pytanie, czy powyżej wykazany bonus demograficzny został przekuty w dywidendę demograficzną, wymaga dalszej analizy. Prócz elementów wskazanych powyżej a koniecznych do mówienia o dywidendzie demograficznej, należy prześledzić dodatkowo saldo migracji zewnętrznej, poziom aktywności zawodowej czy bezrobocia. W tej pracy zostało to świadomie pominięte. Zauważyć przy tym trzeba, że fakt występowania i poziom migracji, aktywności zawodowej i bezrobocia nie wpływał na istnienie zjawiska bonusu demograficznego, jednak będzie miał on wpływ na wysokość dywidendy. Jednak pytanie w jakim stopniu saldo migracji, poziom aktywności zawodowej i bezrobocia wpływa na dywidendę demograficzną, jak i pytanie o poziom tej dywidendy w Polsce pozostawiam otwarte. Abstrakt W artykule podjęto się opisu i definicji zjawiska jakim jest dywidenda demograficzna. Pojęcie to jest nowe i warte zainteresowania, ponieważ pokazuje ono wpływ struktury społecznej na wyższy wzrost gospodarczy. Wpierw nakreślono ramy teoretyczne istnienia dywidendy demograficznej, aby później odnieść się do nich na podstawie danych empirycznych. Podjęto się przy tym analizy sytuacji demograficznej Polski, aby móc odpowiedzieć na pytanie, czy w Polsce zaszły takie zmiany demograficzne, które umożliwiły wystąpienie dywidendy demograficznej. Na pytanie odpowiedziano twierdząco. Abstract The article aims to describe and define the phenomenon, which is the demographic dividend. This concept is new and worthy of interest, because it shows the impact of the 19

20 social structure in higher economic growth. Firstly it has been outlined the theoretical framework for the existence of the demographic dividend, and secondly author referred to the first part of the article on the basis of empirical data. The analysis of the demographic situation in Poland was the basis for the answer to the question, if these demographic changes, which allowed the existence of demographic dividend, occurred in Poland. The answer was positive. Słowa kluczowe: teoria przejścia demograficznego, dywidenda demograficzna, wzrost gospodarczy Keywords: demographic transition theory, demographic dividend, economic growth Bibliografia Bloom D. E., Canning D., Fink G., Finlay J. E., Fertility, Female Labor Force Participation, And The Demographic Dividend, National Bureau Of Economic Research, Working Paper 13583, Cambridge Bloom D. E., Canning D., Sevilla J., The Demographic Dividend. A New Perspective on the Economic Consequences of Population Change, RAND, Santa Monica Bloom D. E., Williamson J. G., Demographic Transition and Economic Miracles in Emerging Asia, The World Bank Economic Review Vol. 12 (3), 1998, s Holzer J. Z., Demografia, PWE, Warszawa Kurek S., Starzenie się ludności na obszarach przemysłowych w Polsce, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego Nr 14, Warszawa Kraków

21 Lee R., Mason A., What is Demographic Dividend?, Finance and Development Vol. 43, Nr 3, September 2006, Data dostępu: r. Mason A., Demographic transition and demographic dividends in developed and developing countries, w: United Nations Expert Group Meeting On Social And Economic Implications Of Changing Population Age Structures, Mexico City, 31 August 2 September 2005, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2007, s Mason A., Kinugasa T., East Asian economic development: Two demographic dividends, Journal of Asian Economics Vol. 19 (2008), s Mason A., The Demographic Dividend And Poverty Reduction, w: Seminar On The Relevance Of Population Aspects For The Achievement Of The Millennium Development Goals New York, November 2004, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York 2005, XX-1 XX-7. Myrskylä M., Kohler H.-P., Billari F. C., Advances in development reverse fertility declines, Nature 460, 6 sierpnia 2009, s Okólski M., Demografia zmiany społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Okólski M., Demografia: podstawowe pojęcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Population Matters. Demographic Change, Economic Growth, and Poverty in the Developing World, red. N. Birdsall et.al., Oxford University Press Przemiany demograficzne w Polsce w latach 90. w świetle koncepcji drugiego przejścia demograficznego, red. I. Kotowska, Oficyna wyd. SGH, Warszawa Maksimowicz A., Pułaska-Turyna B., Rószkiewicz M., Rodowód i ewolucja teorii przejścia demograficznego, w: Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, PWE, Warszawa World Population Ageing: , Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York

22 World Population to 2300, Department of Economic and Social Affairs. Population Division, United Nation, New York