KOSZT HISTORYCZNY I WARTOŚĆ GODZIWA A PRZYDATNOŚĆ DECYZYJNA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH WYBRANE PROBLEMY. 1. Wprowadzenie

Transkrypt

1 Magdalena Głębocka Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach KOSZT HISTORYCZNY I WARTOŚĆ GODZIWA A PRZYDATNOŚĆ DECYZYJNA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH WYBRANE PROBLEMY 1. Wprowadzenie Globalizacja procesów gospodarczych spowodowała zmianę podejścia do sprawozdań finansowych. W wyniku rozdziału funkcji właścicielskiej i zarządzającej redefinicji uległ cel sporządzania tych sprawozdań. Współcześnie oczekuje się od nich nie tylko przedstawienia (w sposób rzetelny i jasny) sytuacji ekonomicznej jednostki, ale także dostarczenia informacji pozwalających oszacować przewidywane korzyści ekonomicznych zarówno obecnych, jak i potencjalnych inwestorów. Zmiany w sposobie postrzegania podmiotu gospodarczego i jego otoczenia ekonomicznego zaowocowały zmianą podejścia do zasad sporządzania i oceny przydatności decyzyjnej oraz poznawczej sprawozdań finansowych. Między innymi z tych właśnie powodów w rachunkowości zaobserwować można tendencję poszerzania obszaru zastosowania do wyceny kategorii wartości godziwej. Celem artykułu jest zaprezentowanie obszarów zastosowania kosztu historycznego i wartości godziwej jako parametrów wyceny zasobów, ich wad i zalet oraz wpływu na przydatność decyzyjną sprawozdań finansowych. W opracowaniu wykorzystano literaturę z zakresu rachunkowości oraz przepisy krajowego i międzynarodowego prawa o rachunkowości. 2. Koncepcje pomiaru wartości w rachunkowości Problem pomiaru wartości stanowi kluczowe zagadnienie w systemie rachunkowości. Pomiar polega na przyporządkowaniu wielkości pieniężnych obiektom lub zdarzeniom powiązanym z przedsiębiorstwem (Hendriksen, van Breda, 2002, s. 489). Według Założeń koncepcyjnych Międzynarodowych Standardów Sprawozdawczości Finansowej (MSSF) wycena 1 ozna- 1 W literaturze przedmiotu pojęcie pomiar wartości utożsamiano z terminem wycena, niektórzy teoretycy rachunkowości definiowali jednak te pojęcia rozdzielnie. Przykładowo

2 158 Magdalena Głębocka cza proces zmierzający do ustalenia kwot pieniężnych, w jakich składniki sprawozdania finansowego mają zostać ujęte i wykazywane w bilansie oraz sprawozdaniu z dochodów (Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej, 2011, s. A54). Tym samym wycenie podlegają pozycje poszczególnych sprawozdań finansowych: aktywa, pasywa, przychody, koszty, zyski i straty. Wybór metody pomiaru wartości uzależniony jest od: rodzaju mierzonego obiektu lub zjawiska, rzeczywistych lub hipotetycznych okoliczności dokonywania pomiaru, celu przeprowadzenia pomiaru (Mazur, 2011, s. 41). Zdaniem A. Mazur (2011, s. 41): wartość w rachunkowości stanowi empiryczną cechę obiektów bądź zjawisk zachodzących w jednostkach gospodarczych, której wysokość w jednostkach pieniężnych określana jest z wykorzystaniem różnych metod pomiaru w zależności od obszaru jej zastosowania. W rachunkowości sposób wyceny uzależniony jest od przyjęcia określonej koncepcji ekonomicznej, tzn. koncepcji zmiany dobrobytu lub koncepcji maksymalizacji zysku, które stanowią punkt wyjścia do pomiaru wyniku księgowego. W konsekwencji w rachunkowości rozwinęły się dwa modele koncepcyjne, które określają nadrzędny cel sprawozdań finansowych, a tym samym wpływają na ogólne zasady rachunkowości, są to teoria transakcyjna i teoria wartości. W podejściu transakcyjnym głównym celem rachunkowości jest przekazanie informacji o zdarzeniach przeszłych (Gierusz, 2011, s. 111). W teorii tej najistotniejszy element sprawozdania finansowego stanowi rachunek zysków i strat pozwalający na pomiar zyskowności działalności w danym roku obrachunkowym. W sprawozdaniu finansowym ujmowane są tylko transakcje zrealizowane, które należy rozliczyć z zachowaniem współmierności przychodów i kosztów oraz ostrożnej wyceny (Turyna, 2008, s. 32). Problem wyceny poszczególnych kategorii bilansowych nabiera w tym podejściu drugorzędnego znaczenia i stanowi konsekwencję przyjętych zasad pomiaru kategorii wynikowych. Tym samym wycena zasobów prowadzona jest według kosztu historycznego (wartości zrealizowanej), przychody ujmowane są dopiero w momencie sprzedaży, a bilans stanowi rachunek reszt R.J. Chambers pod pojęciem wyceny (valuation) rozumie działania mające na celu przypisanie wartości kwantytatywnej do danego obiektu na podstawie informacji związanych z przeszłością. Natomiast przez pomiar wartości rozumie on działania mające na celu przypisanie wartości kwantytatywnej do danego obiektu na podstawie informacji czerpanych z przeszłości, ewentualnie teraźniejszości (Chambers, 1965, s. 32). U podstaw rozróżnienia tych dwóch terminów leży więc kryterium czasu. Jak zaznacza K. Grabiński (2010, s. 36): obecnie pomiar wartości oraz wycena traktowane są często zamiennie. Takie podejście wynika między innymi z faktu, że współcześnie zasady wyceny (pomiaru) wartości bazują nie tylko na wartościach wynikających z przeszłych transakcji, ale również na szacunkach przyszłych czy też bieżących wartości.

3 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 159 (Gierusz, 2011, s. 112). Krańcowo odmienne podejście prezentuje teoria wartości, zgodnie z którą głównym celem sprawozdania finansowego jest dostarczenie możliwie precyzyjnej informacji o wartości podmiotu. Z tego też powodu: bilans stanowi główny (zasadniczy) element sprawozdania finansowego i powinien wiernie odzwierciedlać operacje, które spowodowały powstanie aktywów, zobowiązań lub kapitału własnego jednostki, wycena pozycji bilansowych ma kluczowe znaczenie i opiera się na aktualnych wartościach godziwych (prospektywny charakter wyceny), z tego też powodu zmiana wartości godziwej może być źródłem powstania przychodów lub kosztów, a wypracowany wynik finansowy może obejmować część zrealizowaną (pochodzącą z zawartych transakcji) i niezrealizowaną (wynikającą z dokonanych przeszacowań) (Turyna, 2008, s. 32). Należy zauważyć, że przyjęcie określonej koncepcji (teorii) rachunkowości rzutuje na sposób zdefiniowania nadrzędnego celu sprawozdań finansowych, a w konsekwencji na wybór parametrów wyceny zasobów i strumieni (por. tab. 1). Okres przeszły Okres bieżący Wartości wejściowe (zasobów pozyskiwanych) Ceny (koszty) historyczne (Historyczne ceny nabycia/ koszty wytworzenia) Ceny (koszty) odtworzenia Klasyfikacja koncepcji wyceny Interpretacja wyceny aktywów i zobowiązań Ile jednostka zapłaciła w przeszłości za składnik aktywów Jakie korzyści osiągnęła jednostka, zaciągając zobowiązania? Ile jednostka musiałaby obecnie zapłacić za pozyskanie składnika aktywów? Jakie korzyści jednostka osiągnęłaby obecnie, zaciągając zobowiązanie? Wartości wyjściowe (zasobów opuszczających jednostkę) Przeszłe ceny sprzedaży (Historyczne ceny sprzedaży) Bieżące ceny sprzedaży Tabela 1 Interpretacja wyceny aktywów i zobowiązań Za ile jednostka mogła sprzedać składniki aktywów w przeszłości? Ile jednostka zapłaciłaby w przeszłości za uregulowanie zobowiązań? Za ile obecnie jednostka może sprzedać składnik aktywów? Ile obecnie jednostka jest w stanie zapłacić za uregulowanie zobowiązań?

4 160 Magdalena Głębocka Okres przyszły Ceny (koszty) przewidywane (Przewidywane ceny nabycia) Ile jednostka zapłaci w przyszłości za pozyskanie składnika aktywów? Jakie korzyści jednostka osiągnie, zaciągając w przyszłości zobowiązanie? Przewidywania wartość realizacji (Przewidywane ceny sprzedaży) Za ile jednostka może sprzedać składnik aktywów w przyszłości? Ile jednostka zapłaci za uregulowanie zobowiązań w przyszłości? Źródło: opracowanie własne na podstawie: (Hońko, 2013a, s. 48; Hendriksen, van Breda, 2002, s. 491; Mazur, 2011, s. 51). Założenia koncepcyjne MSSF ( 4.54, 4.57 ) wskazują na konieczność wyboru jednej z istniejących zasad wyceny, a wybór określonego rozwiązania stanowi konsekwencję przyjętej przez jednostkę koncepcji kapitału, która powinna uwzględniać potrzeby informacyjne użytkowników sprawozdań finansowych ( 4.58 Założeń koncepcyjnych MSSF). Zdaniem S. Hońko (2013a, s. 45): ( ) wycena w rachunkowości, podobnie jak sprawozdawczość finansowa, jest podporządkowana potrzebom użytkowników, a zatem popyt na informacje determinuje stosowane zasady wyceny. Z tego też powodu nie istnieje jeden uniwersalny model wyceny, a oszacowanie wartości poszczególnych składników aktywów i pasywów przebiega z zastosowaniem różnych parametrów wyceny (Hońko, 2013a, s. 45). Ze względu na porównywalność sprawozdań finansowych korzystnym rozwiązaniem byłoby przyjęcie w rachunkowości jednolitej, ogólnie akceptowanej metody pomiaru wartości. Biorąc pod uwagę różnorodność celów (potrzeb informacyjnych) adresatów sprawozdań finansowych, nie jest to jednak możliwe (Mazur, 2011, s ). 3. Pojęcie i zasady wyceny według kosztu historycznego i wartości godziwej Podejście transakcyjne stanowiło przez stulecia podstawową koncepcję w rachunkowości. Z tego też powodu w kwestii wyceny dominujące znaczenie miał koszt historyczny, odstępstwo na rzecz wartości rynkowej miało miejsce w sporadycznych przypadkach, zazwyczaj w odniesieniu towarów (Hońko, 2013b, s. 81). Koszt (cena) historyczna odpowiada łącznej kwocie aktywów pieniężnych lub ich ekwiwalentów, jaką podmiot gospodarczy musi zapłacić za pozyskanie aktywów, aby mieć możliwość sprawowania kontroli nad nimi w celu uzyskania przyszłych korzyści ekonomicznych generowanych przez te aktywa (Turyna, 2008, s. 191). Z przytoczonej definicji wynika, że koszt historyczny określa cenę wejściową. W zależności od sposobu pozyskania aktywów podstawę ustalenia kosztu historycznego stanowi cena nabycia lub koszt wytworzenia wartości określone przez

5 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 161 zrealizowane transakcje, potwierdzone zawartą umową pomiędzy jednostką a jej otoczeniem. Jak zaznacza J. Gierusz (2011, s. 114): wielowiekowa tradycja, jaka stoi za wyceną w wartościach historycznych, pozwoliła wypracować to, co dla rachunkowości jest najcenniejsze zaufanie odbiorców informacji. Cena historyczna wyznacza początkową wartość zasobów, nie musi być ona tożsama z wartością wyjściową, co wynikać może z negatywnych dla podmiotu zmian zachodzących w jej otoczeniu ekonomicznym. Wprowadzenie wartości godziwej jako parametru wyceny stanowi odpowiedź na rosnące zainteresowanie adresatów sprawozdań finansowych bieżącą wartością zasobów jednostki, możliwościami generowania przez nie przepływów pieniężnych netto oraz ryzykiem z nimi związanym. Wartość godziwa pozwala odzwierciedlić takie cechy ekonomiczne zasobów jak: wartość szacowanych przyszłych przepływów środków pieniężnych, oczekiwania (z perspektywy rynku) możliwych zmian w kwotach i dacie szacowanych przyszłych przepływów środków pieniężnych, wartość pieniądza w czasie, rynkową wycenę niepewności związanej z danym składnikiem aktywów lub zobowiązań, inne, często niezidentyfikowane czynniki, w tym brak płynności czy niedoskonałości rynku (Frendzel, 2011, s. 97). W regulacjach międzynarodowego prawa o rachunkowości 2 wartość godziwa znajduje coraz szersze zastosowanie 3. Szczegółowe metody i techniki szacowania wartości godziwej zawarto w Międzynarodowym Standardzie Sprawozdawczości Finansowej nr 13 Wycena wartości godziwej (MSSF 13). Wartość godziwą stanowi cena, którą otrzymano by za zbycie 4 składnika aktywów lub zapłacono by za przeniesienie zobowiązania w transakcji przeprowadzonej na zwykłych warunkach na głównym (lub najkorzystniejszym) rynku 5 na dzień wyceny w aktualnych warunkach ryn- 2 Regulacje MSSF skupiają się na określeniu zestawu procedur pomiaru wartości bieżącej składników majątkowych, która to wartość w odczuciu właściciela zasobu i otoczenia gospodarczego może być uznana za godziwą. 3 Analizując literaturę przedmiotu i regulacje prawa o rachunkowości, wartość godziwą należy traktować jako koncepcję wyceny, ponieważ oszacowanie jej wysokości wiąże się z sekwencją stosowanych procedur, wymagających kombinacji różnych metod i parametrów wyceny (Hońko, 2012, s. 65). 4 Definiując wartość godziwą, skupiono się na określeniu hipotetycznej ceny wyjścia na dzień przeprowadzenia wyceny dokonanej z punktu widzenia uczestnika rynku posiadającego składnik aktywów lub zobowiązanie. 5 Bardzo istotne jest przyjęcie założenia, że transakcja wymiany odbywa się ( 16 MSSF 13): na głównym rynku dla danego składnika aktywów lub zobowiązania lub w przypadku braku głównego rynku na najkorzystniejszym rynku dla danego składnika aktywów lub zobowiązania.

6 162 Magdalena Głębocka kowych (tj. cena wyjścia) bez względu na to, czy cena ta jest bezpośrednio obserwowalna lub oszacowana przy użyciu innej techniki wyceny 6 ( 24 MSSF 13). Metody wyceny wartości godziwej wskazane przez MSSF 13 opierają się na maksymalnym wykorzystaniu odpowiednich obserwowalnych danych wejściowych 7 i minimalnym wykorzystaniu nieobserwowalnych danych wejściowych ( 67 MSSF 13). Podejście takie ma zapewnić jak najwyższą obiektywność i wiarygodność uzyskanych obliczeń. W zależności od sposobu pozyskania danych wejściowych MSSF 13 wprowadza hierarchię źródeł informacji wykorzystywanych dla ustalania wartości, godziwej przyjmując za najbardziej wiarygodne dane pochodzące z aktywnego rynku (por. tab. 2). Tabela 2 Hierarchia źródeł informacji dla szacowania wartości godziwej według MSSF 13 dane wejściowe pochodzące z aktywnego rynku, które stanowią Poziom pierwszy najbardziej wiarygodne źródło informacji i z tego powodu powinny być stosowane zawsze, gdy tylko jest to możliwe Jeżeli jednostka nie dysponuje danymi z poziomu pierwszego wówczas: dane wejściowe inne niż pochodzące z aktywnego rynku, które jednak są obserwowalne (i mogą być uznane za obiektywne i mierzalne). Do tego typu źródeł informacji zaliczyć należy: notowania dla podobnych aktywów i pasywów pochodzące Poziom drugi z aktywnego rynku, notowania dla takich samych albo podobnych aktywów i pasywów z rynków, które nie są aktywne, rynki inne niż rynki notowane, będące jednak rynkami obserwowalnymi, inne rynkowo potwierdzone informacje Jeżeli jednostka nie dysponuje danymi z drugiego i pierwszego wówczas: dane o charakterze nieobserwowalnym, stosowane wówczas, gdy nie można uzyskać informacji z wcześniej wymienionych Poziom trzeci poziomów (są to szacunki o wysokim stopniu subiektywizmu danych wejściowych) Źródło: opracowanie własne na podstawie MSSF Wybór techniki szacowania wartości godziwej powinien zapewniać jak najwyższą wiarygodność obliczeń z uwzględnieniem między innymi poziomu bieżących stóp procentowych, rozkładu przepływów pieniężnych. 7 Obserwowalne dane wejściowe to dane wejściowe opracowane na podstawie danych rynkowych, takich jak ogólnodostępne informacje na temat aktualnych wydarzeń lub transakcji i odzwierciedlające założenia, które przyjęliby uczestnicy rynku podczas wyceny składnika aktywów lub zobowiązania (Załącznik A do MSSF 13).

7 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 163 Jak zaznacza A. Mazur (2011, s. 99): cechą charakterystyczną wartości godziwej jest to, że odzwierciedla ona stan wiedzy i szacunki dobrze poinformowanych, zainteresowanych kupujących i sprzedających, a nie szacunki danej jednostki uwzględniające oddziaływanie czynników specyficznych tylko dla niej. Czynniki te, pomimo że wpływają na wartość potencjalnych, przyszłych korzyści ekonomicznych generowanych przez zasoby, nie zostaną uwzględnione w momencie szacowania ich wartości godziwej. Z tego też powodu wartość godziwa ustalona na potrzeby hipotetycznej transakcji sprzedaży a wartość godziwa uwzględniająca sposób użytkowania zasobów przez jednostkę mogą się diametralnie różnić. 4. Wpływ koncepcji pomiaru wartości na przydatność decyzyjną sprawozdań finansowych Zasadniczym celem sprawozdań finansowych ogólnego przeznaczenia ( C2 Założeń koncepcyjnych) jest dostarczenie informacji finansowych na temat jednostki, które są użyteczne dla potencjalnych inwestorów, pożyczkodawców i innych wierzycieli przy podejmowaniu przez nich decyzji ekonomicznych (uznawanych za głównych użytkowników tych raportów). W C7 Założeń koncepcyjnych zaznaczono, że sprawozdania te nie mają na celu wykazania wartości jednostki sprawozdawczej, ale dostarczenie informacji pomocnych w oszacowaniu tej wartości. Właścicieli kapitału interesować będą w głównej mierze informacje pomocne w ocenie perspektyw przyszłych wpływów środków pieniężnych netto do jednostki ( C3 Założeń koncepcyjnych) i z tego właśnie punktu widzenia będą oni oceniali użyteczność raportów finansowych ogólnego przeznaczenia. Przydatność 8 i wierna prezentacja stanowią fundamentalne cechy sprawozdań finansowych decydujące o ich użyteczności ( CJ4 i 5 Założeń koncepcyjnych). Przyjmując, że podstawowym celem współczesnej rachunkowości jest dostarczenie informacji niezbędnych do podejmowania decyzji inwestycyjnych przez właścicieli kapitału (Kumor, 2012, s. 98), problemem niezwykle istotnym jest dobór właściwych metod pomiaru wartości aktywów i pasywów, który w konsekwencji prowadzi do ustalenia wartości bilansowej przedsiębiorstwa wyrażonej przez aktywa netto. Jak zaznacza K. Grabiński, współcześnie (2010, s. 39): ( ) najważniejszymi kryteriami różnicującymi wartość danego składnika aktywów lub pasywów są perspektywa wyceny oraz właściwości przedmiotu wyceny. Obecnie źródłem największych kontrowersji 8 Informacja przydatna to taka, która może wpłynąć na zmianę decyzji użytkowników sprawozdań oraz ma wartość przewidującą lub potwierdzającą, lub obie te wartości równocześnie ( CJ 7 Założeń koncepcyjnych).

8 164 Magdalena Głębocka jest kryterium wyboru perspektywy wyceny, które oznacza, że zasady wyceny można rozróżnić ze względu na: perspektywę rynkową oraz specyficzną perspektywę podmiotu posiadającego dany składnik aktywów lub zobowiązań. Model wyceny w wartości godziwej lub według kosztu historycznego znajduje swoich zwolenników i przeciwników. Można przyjąć, że w głównej mierze przyjęcie określonej perspektywy pomiaru wartości jest podstawowym źródłem rozbieżnych opinii co do przydatności decyzyjnej informacji sprawozdawczych o zasobach i strumieniach jednostki. Inwestorzy, pożyczkodawcy czy też pozostali wierzyciele zainteresowani rozkładem przepływów pieniężnych, wartością jednostki oczekują informacji o bieżącej wartości zasobów, które pozwalają na oszacowanie wartości przepływów pieniężnych netto. W przypadku podmiotów gospodarczych, sprawujących kontrolę nad określonym zasobem, koszt historyczny stanowi podstawę wyceny zasobów i strumieni, jak również oceny efektywności prowadzonej działalności. Głównym zarzutem stawianym wycenie w wartości godziwej jest: brak wiarygodności (zwłaszcza w sytuacji kryzysu na rynkach finansowych), wprowadzanie znacznej zmienności w sprawozdaniach finansowych, subiektywność szacunków wartości godziwej w przypadku braku aktywnego rynku i ich niedokładność, generowanie w sprawozdaniach wartości, które nie posiadają cech użyteczności z punktu widzenia przedsiębiorstwa (Costa, Guzzo, 2013, s. 2 4 z 11), brak jej powiązania ze sposobem wykorzystania wycenianego zasobu, nieuwzględnianie: o efektu synergii występującego pomiędzy zasobami, o prawnych ograniczeń lub specyficznych praw przypisanych wyłącznie do aktualnego właściciela, o korzyści lub obciążeń podatkowych charakterystycznych tylko dla sytuacji aktualnego właściciela (Mazur, 2011, s. 99). Wartość godziwa stanowi kwotę możliwą do uzyskania w wyniku hipotetycznej transakcji sprzedaży i nie uwzględnia celu posiadania i przeznaczenia danego składnika. Podejście takie podkreśla rozbieżność w sposobie identyfikacji zasobów z punktu widzenia podmiotu gospodarczego i właściciela kapitału, co w konsekwencji wpływa na wiarygodność ustalonej wartości. Co więcej, ogólna definicja wartości godziwej odnosi się do pojedynczych pozycji zasobów i nie uwzględnia zależności występujących pomiędzy nimi. W efekcie godziwa wartość spodziewanych korzyści

9 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 165 wynikająca z przewidywanego sposobu wykorzystania zasobów może różnić się od wartości godziwej ustalonej na podstawie kwoty możliwej do uzyskania w wyniku hipotetycznej transakcji sprzedaży. Tym samym dane ujęte w sprawozdaniu finansowym mogą powodować zniekształcenie obrazu sytuacji ekonomicznej jednostki, możliwości kontynuacji działalności (Mazur, 2011, s ). Kwestią niezwykle istotną jest również wiarygodność szacunków wartości godziwej 9. Zwolennicy wyceny w wartości godziwej wymieniają wśród najistotniejszych wad modelu wyceny według kosztu historycznego: brak powiązania z aktualną sytuacją rynkową (w tym również ze zmianami inflacyjnymi), niedoszacowanie wartości zasobów prowadzące do powstania ukrytych rezerw, ograniczoną przydatność decyzyjną (z punktu widzenia inwestorów). Zasadniczą zaletą wyceny według kosztu historycznego jest prostota i obiektywizm pomiaru, wiarygodność uzyskanych wyników i możliwość ich weryfikacji. Kwestią niezwykle istotną jest zapewnienie porównywalności sprawozdań. Można przyjąć, że wycena według kosztu historycznego gwarantuje merytoryczną porównywalność raportów, ale uwzględniając jeden z głównych mankamentów tej miary brak odwołania do realiów rynkowych, ich porównanie w czasie może prowadzić do błędnych wniosków. Natomiast do najważniejszych korzyści płynących z zastosowania wartości godziwej jako parametru wyceny jest powiązanie z bieżącą sytuacją rynkową i odwzorowanie siły dochodowej jednostki. Jak zaznacza W. Gos i in. (2011, s. 105): zaletą wyceny bazującej na koszcie historycznym była i wciąż jest obiektywność. Zastosowanie teorii wartości umożliwia przedstawienie potencjału, który ma jednostka, jej siły dochodowej. Ujawnienie zysków z tytułu wzrostu wartości rynkowej aktywów pozwala ocenić rzeczywisty poziom bogactwa podmiotu, jak również efektywność zaangażowania zasobów. Informacje te stanowią podstawę oceny trafności podjętych już oraz przyszłych decyzji ekonomicznych przeprowadzanych zarówno przez osoby zarządzające jednostką, jak i obecnych i potencjalnych inwestorów. Kategoria wartości godziwej stanowi jak najbardziej właściwy wyznacznik wartości zasobów przynoszących korzyści ekonomiczne w formie bezpośredniej, w tym właśnie z tytułu wzrostu wartości rynkowej. Z punktu widzenia zarządzających jednostką informacja o wartości, którą można uzyskać w wyniku sprzedaży 9 Zapewnienie wiarygodności informacji jest warunkiem koniecznym, lecz niewystarczającym dla uznania użyteczności tej informacji (Wójtowicz, 2010, s. 33). Można przyjąć, że w opinii interesariuszy wiarygodność wartości godziwej wynika z merytorycznej poprawności założeń przyjętych do jej oszacowania.

10 166 Magdalena Głębocka składnika majątku, może być pomocna przy ocenie zasadności jego dalszego utrzymywania, efektywności wykorzystania, kluczowe znaczenie ma jednak sposób wykorzystania tego zasobu. Informacja o wartości godziwej zasobów ma użyteczność decyzyjną dla wszystkich grup odbiorców sprawozdań finansowych, ranga tej informacji może być jednak różna. Wskazanie w regulacjach MSSF inwestorów jako najważniejszych odbiorców sprawozdań finansowych może sugerować, że wartość godziwa powinna stanowić podstawowy parametr wyceny 10. W praktyce największe znaczenie mają potrzeby informacyjne inwestorów i z tego też powodu wycena w wartości godziwej znajduje coraz szersze zastosowanie w procesie szacowania wartości aktywów i pasywów. Należy jednak zwrócić uwagę na sposób rozliczenia zmian wartości godziwej. Kapitałowe ujęcie wzrostu wartości godziwej pozwala z jednej strony ujawnić wzrost bogactwa jednostki, z drugiej zabezpiecza ją przed ewentualnymi żądaniami właścicieli przeprowadzenia podziału tej nadwyżki. Odniesienie zmian wartości godziwej bezpośrednio na wynik finansowy może skutkować koniecznością jego podziału i dokonania wypłat z zysku, którego wysokość zazwyczaj nie pokrywa się z wartością przepływów środków pieniężnych netto. Kwestią niezwykle istotną jest również długość okresu jego posiadania. W przypadku aktywów obrotowych krótki termin dysponowania zasobem może sugerować, że korzyści (straty) związane z nim zostaną zrealizowane przed upływem roku obrotowego (co nie jest pewne). Takie dualne podejście do sposobu ujmowania zmian wartości godziwej zakłóca czytelność sprawozdań finansowych, doprowadza do tego, że wynik finansowy staje się kategorią zawierającą skutki transakcji zrealizowanych i niezrealizowanych. Na podstawie tak zbudowanej kategorii ekonomicznej trudno jest ocenić prawidłowość działalności operacyjnej i inwestycyjnej jednostki. Przyjmując za podstawę wyceny wartość godziwą wszelkie zmiany jej wartości powinny być ujmowane w konsekwentny i jednolity sposób. Kapitałowe rozliczenie zmian wartości godziwej z jednej strony pozwoliłoby wykazać w sprawozdaniu finansowym zmianę siły dochodowej jednostki i ocenić trafność decyzji inwestycyjnych, z drugiej zabezpieczałoby kapitał jednostki przed jego uszczupleniem. Współistnienie koncepcji transakcyjnej i wartości w regulacjach MSSF uniemożliwia wypracowanie jednego spójnego podejścia co do sposobu 10 Równocześnie w 4.58 Założeń koncepcyjnych wskazano, że dobór właściwej koncepcji kapitału zależy od jednostki sporządzającej sprawozdanie i powinien być oparty na potrzebach użytkowników jej sprawozdań. Dualizm w podejściu do sposobu definiowania i pomiaru kapitału skutkuje koniecznością wypracowania kompromisu pomiędzy użytecznością a wiarygodnością określonego modelu sporządzania sprawozdań finansowych ( 4.65 Założeń koncepcyjnych).

11 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 167 wyceny zasobów i zmusza do wypracowania takiego rozwiązania, które pozwoli zrealizować nadrzędny cel sprawozdań finansowych. Proponowane zmiany w regulacjach MSSF mają na celu powiązanie sposobu generowania korzyści ekonomicznych ze sposobem ich wyceny (por. rys. 1) (Hońko, 2014, s. 43). Aktywa generujące korzyści ekonomiczne w związku z działalnością jednostki (w połączeniu z innymi zasobami, np. rzeczowe aktywa trwałe) Parametry wyceny oparte na koszcie historycznym Aktywa bezpośrednio generujące korzyści (np. przeznaczone do sprzedaży) Parametry wyceny oparte na cenach bieżących (w tym wartość godziwa) Parametry wyceny oparte Zobowiązania na przyszłych przepływach pieniężnych Rys. 1. Sposób generowania korzyści ekonomicznych przez aktywa i zobowiązania a podstawy ich wyceny Źródło: (Hońko, 2014, s. 43). Zmiany te nie eliminują podstawowego problemu, jakim jest dualizm rozwiązań w obszarze wyceny zasobów. Koncepcja wartości i wycena w wartości godziwej wywierają coraz szerszy wpływ na regulacje w obszarze rachunkowości. Pomimo że regulacje MSSF w pierwszym rzędzie skupiają się na potrzebach informacyjnych właścicieli kapitału, to wybór koncepcji pomiaru wartości zasobów i ich prezentacji pozostawiają w gestii podmiotu rachunkowości jednostki gospodarczej. 5. Podsumowanie W rachunkowości wybór koncepcji wyceny jest problemem kluczowym, rzutuje bowiem na wizerunek firmy prezentowany w sprawozdaniu finansowym będącym łącznikiem pomiędzy podmiotem gospodarczym a jego otoczeniem ekonomicznym. Na przyjęte modele pomiaru wartości wpływa wiele czynników takich jak: koncepcja pomiaru wyników działalności, koncepcja podmiotu rachunkowości, potrzeby informacyjne użytkowników sprawozdań finansowych i cele tych sprawozdań. Regulacje międzynarodowego prawa o rachunkowości zwracają uwagę na potrzeby informacyjne obecnych i potencjalnych dostarczycieli kapitału, które wyznaczają zakres, układ i sposób wyceny wartości zasobów prezentowanych w sprawozda-

12 168 Magdalena Głębocka niach finansowych. Sprawozdania te mają równocześnie zaspokoić potrzeby informacyjne pozostałego grona ich użytkowników. Sposób identyfikacji zasobów i generowania przez nie korzyści ekonomicznych, rozpatrywany z punktu widzenia jednostki i właścicieli kapitału, może się diametralnie różnić. Sprawozdania finansowe ogólnego przeznaczenia, w obecnym kształcie, nie mogą zaspokoić potrzeb zróżnicowanego grona ich adresatów. Opracowanie odrębnych sprawozdań jest ze względów praktycznych niemożliwe. Implementacja miar wartości bazujących na korzyściach możliwych do uzyskania lub koniecznych do poniesienia pozwala na wierniejsze odzwierciedlenie sytuacji ekonomicznej jednostki z uwzględnieniem bieżącej sytuacji rynkowej. Zalet tych nie ma model wyceny według kosztu historycznego. Pomimo licznych wad wyceny w wartości godziwej (brak porównywalności, ograniczona wiarygodność, subiektywność szacunków wartości) obszary zastosowania tego modelu sukcesywnie się poszerzają. Analizując kierunki zmian w regulacjach prawa o rachunkowości, można domniemywać, że koncepcja wartości staje się podejściem dominującym. Kwestią wymagającą dopracowania jest zasada prezentacji w sprawozdaniach finansowych informacji o czynnikach wpływających na zmianę wartości jednostki. Odrębne wykazywanie zysków wynikających ze zmian warunków rynkowych i osiągniętych na zrealizowanych transakcjach gospodarczych oraz ich kapitałowe ujęcie może stanowić pewien kompromis i umożliwi realizację funkcji informacyjnej rachunkowości z uwzględnieniem interesów szerokiego grona jej użytkowników. Literatura Chambers R.J. (1965), Measurement in Accounting, Journal of Accounting Research, Spring, vol. 3, Iss. 1. Costa M., Guzzo G. (2013), Fair Value Accounting Versus Historical Cost: A Theoretical Framework for Judgment in Financial Crisis, Corporate Ownership and Control, vol. 11, Iss. 1, dostęp: Frendzel M. (2011), Przydatność informacyjna wartości godziwej jako podstawy pomiaru w rachunkowości i ograniczenia jej stosowania w praktyce, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Gierusz J. (2011), Koszt historyczny czy wartość godziwa dylematy wyceny w rachunkowości, Zeszyty Teoretyczne Rachunkowości, tom 62(118), Warszawa. Gos W., Petrykowoski P. (2011), Użyteczność zasobów a wycena aktywów i zobowiązań, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 668, Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia, nr 41.

13 Koszt historyczny i wartość godziwa a przydatność decyzyjna 169 Grabiński K. (2010), Wycena i jej aktualizacja w warunkach kryzysu gospodarczego, [w:] B. Micherda (red.), Rachunkowość wobec kryzysu gospodarczego, Difin, Warszawa. Hońko S. (2012), Wartość godziwa parametr czy koncepcja wyceny?, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 684, Finanse. Rynki finansowe. Ubezpieczenia, nr 45, Szczecin. Hońko S. (2013), Wycena pięta achillesowa rachunkowości?, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 765, Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia, nr 61. Hońko S. (2013b), Wycena w rachunkowości, znaczenie, podstawy, parametry i zasady, Wydawnictwo PP-H ZAPOL Dmochowski, Sobczyk Sp. j., Szczecin. Hońko S. (2014), Podstawy wyceny aktywów i zobowiązań według założeń koncepcyjnych IASB stan obecny i propozycje zmian, Studia Oeconomica Posnaniensia, vol. 2, nr 4(265). Kumor I. (2012), Dylematy pomiaru bilansowej wartości przedsiębiorstwa w świetle polityki rachunkowości, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 737, Finanse. Rynki Finansowe. Ubezpieczenia, nr 56. Mazur A. (2011), Wartość godziwa potencjał informacyjny, Difin, Warszawa. Międzynarodowe Standardy Sprawozdawczości Finansowej (2011), cz. A. Założenia koncepcyjne i wymogi, IFRS Foundation, London. Międzynarodowy Standard Sprawozdawczości Finansowej nr 13 Wycena wartości godziwej, -01(ANN3), dostęp: Turyna J. (2008), Rachunkowość fi nansowa, C.H. Beck, Warszawa. Wójtowicz P. (2010), Wiarygodność sprawozdań fi nansowych wobec aktywnego kształtowania wyniku fi nansowego, Zeszyty Naukowe: Monografie, nr 193, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków. Streszczenie Globalizacja procesów gospodarczych spowodowała zmianę podejścia do sprawozdań finansowych. Obowiązujące regulacje międzynarodowego prawa o rachunkowości dopuszczają zarówno wycenę według kosztu historycznego, jak i wartości godziwej. Wybór metody pomiaru wartości ma znaczenie ze względu na główny cel sprawozdań finansowych dostarczenie odbiorcom tych raportów rzetelnych i jasnych informacji pozwalających ocenić efektywność działalności jednostki i inwestycji dokonanej przez właścicieli kapitału. Celem niniejszego artykułu było przedstawienie zalet

14 170 Magdalena Głębocka i wad kosztu historycznego i wartości godziwej jako parametrów wyceny i ich wpływ na przydatność decyzyjną zestandaryzowanych sprawozdań finansowych. Słowa kluczowe: wartość godziwa, koszt historyczny, teoria wartości, teoria transakcyjna. Historical cost and fair value and usefulness of financial reports, decision selected issues Abstract The globalization of economic processes has resulted in changing the approach to the financial statements. Regulations of international accounting law permit the valuation according to the historical cost and also fair value. The choice of a particular method of valuation affects the content and form of the financial statements. The choice of valuation methods is very important because the main objective of financial statements to provide the accurate and clear information that will allow to evaluate the effectiveness of the activities and investments made by the owners of capital. The purpose of this article is to present areas of historical cost and fair value as parameters the valuation and their influence on decision-making usefulness of financial statements. Keywords: fair value, historical cost, value theory, transactional theory.