Etykiety i deklaracje środowiskowe zarys problemu

Transkrypt

1 Aleksandra Kowalska Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, Wydział Ekonomiczny, Katedra Zarządzania Jakością i Wiedzą Etykiety i deklaracje środowiskowe zarys problemu Environmental labels and declarations outline of the problem Praca przedstawia zarys problemu prawidłowego zaangażowania przedsiębiorstw w etykietowanie środowiskowe. Autor dokonał przeglądu wymagań norm serii ISO dotyczących etykiet i deklaracji środowiskowych. W pracy omówiono zagadnienia związane z poprawnym znakowaniem produktów rolnictwa ekologicznego oraz opakowań odpowiedzialnych środowiskowo. Ekoznakowanie może dotyczyć bowiem wyrobów i usług, metod produkcji, sposobów dystrybucji, użytkowania wyrobu, zagospodarowania zużytego wyrobu oraz zaangażowania przedsiębiorstwa w sprawy środowiskowe. W artykule omówiono też zagadnienie greenwashingu, istotne dla marketingu ekologicznego. Słowa kluczowe ekoznakowanie, ISO 14000, logo rolnictwa ekologicznego, opakowanie odpowiedzialne środowiskowo, greenwashing The paper presents an outline of the problem concerning proper ecolabelling. The author reviewed the requirements of ISO regarding environmental labels and declarations. Proper labels for organic agricultural products and environmentally responsible packaging were also considered in the paper. Since ecolabelling can refer to goods and services, production methods, ways of distribution, exploitation of goods, utilization of used goods and enterprise's involvement in environmental matters. Greenwashing issue was also raised in the article because of its importance for environmental marketing. Keywords ecolabelling, ISO 14000, organic farming logo, environmentally responsible packaging, greenwashing Współczesna cywilizacja sprawia, że pojawiają się kolejne zagrożenia środowiskowe, a klimat ociepla się. Trwa polityczno-publiczna debata na temat zwolnienia tempa ocieplania się klimatu i przystosowania się do skutków tego procesu. Podejmowane są liczne działania na rzecz ochrony środowiska naturalnego oraz obniżenia średniej temperatury atmosfery przy powierzchni Ziemi na różnych szczeblach. Producenci, konsumenci, społeczności, instytucje, organizacje, władza publiczna i inne grupy interesariuszy coraz częściej wykazują troskę o sprawy środowiskowe i klimatyczne, a tym samym przyczyniają się do rozwoju zrównoważonego środowiskowo. Podnoszeniu świadomości ekologicznej niewątpliwie służy edukacja ekologiczna. Konsument świadomy ekologicznie musi mieć określoną wiedzę z zakresu ekologicznego znakowania towarów. Etykiety i deklaracje środowiskowe umożliwiają producentom wyróżnianie się wysoką jakością środowiskową, a konsumentom dokonywanie świadomych wyborów. Są to jedne z kluczowych instrumentów marketingu ekologicznego. Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna ISO przyszła z pomocą podmiotom dbającym o sprawy ekologiczne i w ramach serii norm ISO określiła wytyczne dla etykiet i deklaracji środowiskowych. Nie można pominąć faktu, że na każdym przedsiębiorcy, także na tym, który wszedł w program etykietowania środowiskowego zgodnie z normami ISO serii 14000, spoczywa szereg obowiązków z zakresu ochrony środowiska, wynikających z przepisów prawa, decyzji administracyjnych i umów cywilno-prawnych. Stosowanie etykiet i deklaracji środowiskowych jest ważnym działaniem z zakresu marketingu ekologicznego, które w dzisiejszym świecie może przynieść liczne korzyści producentom. Jednakże szerokie możliwości osiągania korzyści ekonomicznych za sprawą ponadprzeciętnej jakości środowiskowej sprawiają, że przedsiębiorcy podejmują także nieuczciwe i nieetyczne działania z obszaru greenwashingu. Greenwashing to nieuzasadnione kreowanie wizerunku ekologicznego, a jednocześnie wpro- 21

2 wadzanie konsumenta w błąd i informowanie go, że produkt lub usługa są efektem działań prośrodowiskowych, a faktycznie nie wyróżniają się w tym zakresie. Artykuł przedstawia zarys problemu prawidłowego zaangażowania przedsiębiorstw w etykiety i deklaracje środowiskowe. Analizując problem, nie można pominąć grupy produktów ekologicznych, których wytwarzanie i znakowanie uregulowane zostało w ramowym Rozporządzeniu Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91. Znakowanie prośrodowiskowe może dotyczyć całych produktów albo samych opakowań. Może świadczyć o prośrodowiskowym charakterze usług, sposobie dystrybucji produktów, używania wyrobu lub zagospodarowania zużytego wyrobu, a także działalności przedsiębiorstwa. Etykiety i deklaracje środowiskowe w normach serii ISO Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) definiuje znak ekologiczny jako dobrowolne nadawanie etykiet zarówno przez organizacje publiczne, jak i prywatne, które mają na celu rozpowszechnianie i promowanie wśród kupujących takich produktów, które są bardziej przyjazne dla środowiska od innych produktów, biorąc pod uwagę parametry funkcjonalne i użytkowe (Zarębska i Adamczyk, 2015). Znakowanie towarów w Polsce jest uregulowane prawnie. Znak towarowy został zdefiniowany w Ustawie z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej jako oznaczenie, które można przedstawić w sposób graficzny (w szczególności wyraz, rysunek, ornament, kompozycja kolorystyczna, forma przestrzenna, w tym forma towaru lub opakowania, a także melodia lub inny sygnał dźwiękowy), jeżeli oznaczenie takie nadaje się do odróżnienia w obrocie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa (Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej, DzU z 2001 r. Nr 49, poz. 508, z późniejszymi zmianami; Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń znaków towarowych, DzU z 2002 r. Nr 115, poz. 998, z późniejszymi zmianami). Zgodnie z przepisami ustawy oraz rozporządzenia na znaki towarowe udzielane są prawa ochronne. W sprawie udzielania praw ochronnych orzeka Urząd Patentowy RP, który przyjmuje i bada zgłoszenia dotyczące znaków towarowych oraz prowadzi rejestr znaków towarowych. Dobrowolne etykietowanie środowiskowe (ecolabelling) sięga 1978 r., kiedy wprowadzono w Niemczech pierwszą na świecie etykietę środowiskową Der Blau Engel (The Blue Angel, Błękitny Anioł). Etykieta ta nadal świadczy o potwierdzonym proekologicznym charakterze produktu lub usługi (zob. tablica 2). Co ciekawe z punktu widzenia komunikacji marketingowej, w tym prośrodowiskowym znaku nie wykorzystano koloru zielonego. Można przypuszczać, że niejeden konsument automatycznie nie skojarzy tego znaku z ekologicznymi charakterystykami produktu czy usługi. Idąc śladem Niemiec, kolejne kraje i regiony świata opracowały swoje programy etykietowania środowiskowego. W 1994 r. utworzono grupę interesu o nazwie Global Ecolabelling Network (Globalna Sieć Etykietowania Środowiskowego), która łączy działania prośrodowiskowe ponad 50 krajów świata i ponad 25 organizacji promujących ecolabelling. Ramowe zasady z zakresu etykietowania środowiskowego zostały opublikowane przez Międzynarodową Organizację Normalizacyjną w normach ISO serii i sięgają 1999 r. (Bratt i in., 2011). Podstawowy zbiór norm ISO w zakresie etykietowania środowiskowego tworzą cztery standardy (zob. tablica 1), przy czym do jednego z nich opublikowano poprawkę w 2011 r. Poprawka obejmuje zagadnienia związane z biomasą, gazami cieplarnianymi, offsetingiem, zrównoważonym rozwojem, materiałami i energią odnawialną (Gruszka, 2015). Wszystkie normy ISO z zakresu etykietowania środowiskowego zostały przyjęte przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN Comité Européen de Normalisation) bez zmian jako Normy Europejskie. Producenci na całym świecie, którzy chcą podkreślić jakość ekologiczną swoich wyrobów, mogą wejść w jeden z trzech programów etykietowania środowiskowego, zaproponowanych w normach serii ISO Istotą wejścia do każdego z trzech programów jest uzyskanie przewagi produktu nad innymi produktami należącymi do tej samej kategorii, z uwagi na wyróżniające się parametry środowiskowe. Wspólną płaszczyzną wszystkich trzech etykiet i deklaracji środowiskowych jest zgodność produktu z obowiązującymi przepisami środowiskowymi oraz innymi, jeśli go dotyczą. Warto wspomnieć o zasadniczej różnicy między normami i przepisami prawa normy są dobrowolne, a przepisy prawa obligatoryjne. Rozdział 3. ustawy Prawo ochrony środowiska z 27 kwietnia 2001 r. dotyczy produktu. Spełnienie wymagań ustawy to obowiązek każdego przedsiębiorcy, zatem zgodność z przepisami w zakresie ochrony środowiska nie wnosi żadnej wartości dodatkowej i nie może być przesłanką do umieszczania etykiet i deklaracji środowiskowych. W rozdziale 3. ustawy o ochronie środowiska znajdujemy m.in. takie zapisy, jak (Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, DzU z 2001 r. Nr 62, poz. 627, z późniejszymi zmianami): przy wytwarzaniu produktu, 22

3 Tablica 1. Normy ISO serii dotyczące etykietowania środowiskowego i ich polskie odpowiedniki Norma ISO Tytuł Polska norma Tytuł ISO 14020:2000 Environmental labels and declarations PN-EN ISO 14020:2003 Etykiety i deklaracje środowiskowe General principles Zasady ogólne ISO 14021:1999 Environmental labels and declarations PN-EN ISO 14021:2002 Etykiety i deklaracje środowiskowe Self-declared environmental claims Własne stwierdzenia środowiskowe (Type II environmental labelling) (Etykietowanie środowiskowe II typu) ISO 14021:1999/Amd 1:2011 Environmental labels and declarations PN-EN ISO Etykiety i deklaracje środowiskowe Self-declared environmental claims 14021:2002/A1:2012 Własne stwierdzenia środowiskowe (Type II environmental labelling) (Etykietowanie środowiskowe II typu) Amendment 1 zmiana do PN-EN ISO 14021:2002 ISO 14024:1999 Environmental labels and declarations PN-EN ISO 14024:2002 Etykiety i deklaracje środowiskowe Type I environmental labelling Etykietowanie środowiskowe Principles and procedures I typu Zasady i procedury ISO 14025:2006 Environmental labels and declarations PN-EN ISO 14025:2010 Etykiety i deklaracje środowiskowe Type III environmental labelling Deklaracje środowiskowe Principles and procedures III typu Zasady i procedury Ź r ó d ł o: PN-EN ISO 14020:2003. Etykiety i deklaracje środowiskowe Zasady ogólne; PN-EN ISO 14021:2002. Etykiety i deklaracje środowiskowe Własne stwierdzenia środowiskowe (Etykietowanie środowiskowe II typu); PN-EN ISO 14024:2002. Etykiety i deklaracje środowiskowe Etykietowanie środowiskowe I typu Zasady i procedury; PN-EN ISO 14025:2010. Etykiety i deklaracje środowiskowe Deklaracje środowiskowe III typu Zasady i procedury. Pozyskano z: ( ). bez uszczerbku dla jego walorów użytkowych i bezpieczeństwa użytkownika, należy ograniczać zużycie substancji i energii, wykorzystywanie substancji i rozwiązań technicznych mogących negatywnie oddziaływać na środowisko w okresie użytkowania produktu oraz po jego zużyciu ; produkt powinien być zaopatrzony w informację dotyczącą zużycia paliw lub materiałów eksploatacyjnych, wielkości emisji związanej z użytkowaniem produktu, bezpiecznego dla środowiska użytkowania, demontażu, powtórnego wykorzystania lub unieszkodliwienia produktu ; wprowadzający produkt do obrotu powinien zapewnić spełnienie przez produkt wymagań ochrony środowiska ; opakowania powinny spełniać wymagania ochrony środowiska określone w przepisach odrębnych (Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, DzU z 2001 r. Nr 62, poz. 628, z późniejszymi zmianami; Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych, DzU z 2001 r. Nr 63, poz. 638, z późniejszymi zmianami; Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej, DzU z 2001 r. Nr 63, poz. 639, z późniejszymi zmianami). Zgodnie z normami ISO funkcjonują trzy typy etykiet i deklaracji środowiskowych Etykiety środowiskowe I typu są dobrowolne, przyznawane przez trzecią stronę, która w sposób wiarygodny projektuje etykiety i ustala kryteria, które muszą być spełnione przez produkt lub usługę w celu uzyskania możliwości ekoznakowania. Produkt lub usługa spełniają wymagania, jeśli wyróżniają się parametrami środowiskowymi na tle produktów lub usług z tej samej kategorii przy uwzględnieniu kwestii związanych z cyklem życia. Jednostka przyznająca etykiety musi być w stanie zweryfikować zgodność parametrów środowiskowych z wymaganiami, a program etykietowania musi być przejrzysty i powszechnie dostępny. W dobie szybkiego postępu naukowo-technicznego nieuniknione są częste przeglądy takich kryteriów (Adamus, 2010; globalecolabelling.net, ). Wśród etykiet I typu wyróżniamy m.in. Ecolabel, nazywany też Margerytką Europejską, Stokrotką Europejską, Eco-flower znak przyznawany przez Komisję Europejską od 1992 r., polski znak ekologiczny Eko przyznawany przez Polskie Centrum Badań i Certyfikacji od 1998 r., niemiecki Błękitny Anioł (tablica 2). System przyznawania polskiego znaku ekologicznego opiera się na kryteriach ustanowionych dla oznakowania Ecolabel, dzięki czemu wnioskodawcy mogą otrzymać oba znaki jednocześnie, na korzystnych warunkach finansowych. Produkty z oznakowaniem EU 23

4 Ecolabel mają ograniczony wpływ na środowisko. Kryteria, które muszą być spełnione, aby znakować produkt Stokrotką Europejską, są publikowane jako decyzje Komisji Wspólnot Europejskich dla poszczególnych kategorii produktów, np. obuwia, komputerów osobistych, detergentów pralniczych, usług zakwaterowania turystycznego. Kryteria są opracowywane przez Komitet Unii Europejskiej ds. Oznakowania Ekologicznego przy udziale przedstawicieli nauki, producentów, importerów, usługodawców, sprzedawców, organizacji ekologicznych i konsumenckich ( ). Etykiety środowiskowe II typu to własne stwierdzenia środowiskowe, sporządzane przez producentów, jednostki zajmujące się dystrybucją lub innych uczestników rynku, którym mają przynieść korzyści, niepoddawane certyfikacji przez żadną niezależną instytucję. Mogą one dotyczyć wytwarzania i dystrybucji, używania wyrobu lub zagospodarowania zużytego wyrobu. Etykiety II typu nie mogą zawierać nieprecyzyjnych stwierdzeń. Powinno unikać się w nich odwoływania się do pojęcia zrównoważony rozwój z uwagi na jego złożoność, ciągłą ewolucję i brak metod pomiaru. Etykieta II typu poza tekstem może zawierać symbol graficzny, który powinien być prosty, łatwy do powtórzenia i wyraźnie różniący się od występujących na rynku etykiet I typu. Do obowiązków producenta należy dokonanie oceny wyrobu pod względem odpowiednich cech (zalecane jest użycie uznanej metody badawczej, najlepiej znormalizowanej), a także zapewnienie danych niezbędnych do jej weryfikacji. Za szczególny znak II typu uznaje się pętlę Mobiusa (tablica 2), która zgodnie z normą może być używana jedynie do ilustrowania stwierdzeń o za- Tablica 2. Przykłady etykiet i deklaracji środowiskowych I, II i III typu Znak Nazwa znaku Niemiecki znak ekologiczny Der Blau Engel (Błękitny Anioł), etykieta środowiskowa I typu Europejski znak ekologiczny Ecolabel, etykieta środowiskowa I typu Polski znak ekologiczny Eko-znak, etykieta środowiskowa I typu Łabędź (Svanen) oznakowanie produktu charakteryzującego się mniejszym negatywnym oddziaływaniem na ludzi i środowisko naturalne w krajach skupionych w Radzie Nordyckiej, etykieta środowiskowa I typu Pętla Mobiusa symbol recyclingu, etykieta środowiskowa II typu Znak EPD verified, deklaracja środowiskowa III typu Znak EPD dla budynków, deklaracja środowiskowa III typu Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie ( ); ( ); ( ); ( ); ( ). 24

5 wartości w produkcie materiału z recyclingu lub o jego przydatności do recyclingu. Wewnątrz pętli może znajdować się liczba informująca o tym, jaki procent użytych do produkcji materiałów pochodził z recyclingu. Czasami podaje się też nazwę materiału, z którego wytworzono dany produkt (Al, Fe, PP, PET). Norma zawiera też szczegółowe wymagania wobec 12 stwierdzeń środowiskowych, w tym m.in.: wyrób o przedłużonym życiu, zawartość materiału z recyclingu, kompostowalny, degradowalny, zmniejszenie ilości odpadów (Adamus, 2010). Etykiety środowiskowe III typu, czyli deklaracje środowiskowe (EPD Environmental Product Declaration) powinny zawierać ilościową informację o wyrobie, opartą na niezależnej weryfikacji zadanych wskaźników trzeciej strony. Dane ilościowe dotyczą tu oddziaływań środowiskowych produktu w całym cyklu życia, uzyskanych w wyniku procedur badawczych zgodnych z normami serii 14040, dotyczących analiz LCA (Life Cycle Assesment) (Tkaczyk, 2014). Rola etykiet III typu jest szczególnie ważna przy wyborze półproduktów lub komponentów do produkcji bardziej złożonych wyrobów, które mają być przyjazne dla środowiska (Adamus, 2010). Przykładem deklaracji środowiskowej III typu jest znak producenta szkła Saint-Gobain Glass na skalę globalną, mającego swoją siedzibę również w Polsce (tablica 2). Deklaracja EPD jest popularna w branży budowlanej (zob. znak EPD stosowany w budownictwie w tablicy 2). Norma EN ISO definiuje procedury i warunki stosowania deklaracji środowiskowych III typu (tzw. deklaracje EPD), natomiast norma EN precyzuje zasady prowadzenia analizy środowiskowej i sporządzania deklaracji EPD dla wyrobów budowlanych. Wybierając usługi budowlane, których świadczeniodawca legitymuje się deklaracją środowiskową III typu, możemy mieć pewność, że negatywny wpływ powstającego obiektu budowlanego (w każdej fazie jego istnienia) na człowieka oraz jego otoczenie (klimat, środowisko) jest zminimalizowany. Znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego Szczególne miejsce na rynku mają produkty rolnictwa ekologicznego, których wytwarzanie z założenia ma przyczyniać się do poprawy stanu środowiska naturalnego oraz być świadectwem dbałości o interes publiczny, w tym także o dobrostan zwierząt, rozwój obszarów wiejskich i jakość życia wszystkich uczestników rynku. Zasady rolnictwa ekologicznego zostały uregulowane prawnie w ramowym Rozporządzeniu Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych, w Ustawie z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym i w innych aktach prawnych. Do 1 lipca 2010 r. logo rolnictwa ekologicznego było dobrowolne w Unii Europejskiej (tablica 3). Od tego momentu, zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 834/2007, obowiązkowe jest znakowanie wszystkich pakowanych produktów rolnictwa ekologicznego wytworzonych na terenie Unii Europejskiej nowym logo dla rolnictwa ekologicznego (tablica 3). Przewidziano jednak dwuletni okres przejściowy, aby umożliwić przedsiębiorcom dostosowanie się do nowych zasad znakowania produktów rolnictwa ekologicznego oraz uniknąć marnotrawstwa istniejących opakowań. W przypadku ekologicznych produktów niepakowanych i importowanych logo w dalszym ciągu nie jest obowiązkowe. Nowe logo dla rolnictwa ekologicznego, tzw. Euro- -liść, wybrano w drodze rozstrzygnięcia konkursu zorganizowanego przez Komisję Europejską w 2009 r., w którym wzięło udział ponad 3,4 tys. studentów, głównie z kierunków związanych ze sztukami pięknymi i wzornictwem. Wygrał student z Niemiec Dusan Milenkovic (Kowalska, 2010; Komisja Europejska, 2012). Inne prywatne, regionalne lub krajowe oznaczenia nadal mogą być umieszczane obok logo UE. Może to być ważne dla Niemiec, gdyż ich krajowe logo dla produktów rolnictwa ekologicznego ma dość długą tradycję (funkcjonuje od 2001 r.) i jest znane na całym świecie, zwłaszcza że od lat jest nieodpłatnie użyczane producentom z innych krajów (tablica 3). Jest to swoista reklama ekologicznych produktów rolnych wytwarzanych w Niemczech, a tym samym forma rozpowszechniania produkcji ekologicznej na świecie i dbałości o środowisko naturalne. Postępowanie takie zwiększa niewątpliwie poziom identyfikowalności niemieckiego logo dla produktów rolnictwa ekologicznego. W Unii Europejskiej w tym samym polu widzenia co logo umieszcza się oznaczenie miejsca, w którym wyprodukowano surowce, z których wytworzono końcowy produkt rolnictwa ekologicznego ( rolnictwo UE, rolnictwo spoza UE, rolnictwo UE/spoza UE, gdy część surowców wyprodukowano w UE, a część poza wspólnotą). Ponadto na etykiecie produktu ekologicznego lub bezpośrednio na jego opakowaniu umieszcza się numer identyfikacyjny organu kontrolnego lub jednostki certyfikującej, którym podlega podmiot stanowiący ostatnie ogniwo procesu produkcji, wprowadzający produkt do obrotu. Prawidłowe znakowanie produktów rolnictwa ekologicznego, w tym zwłaszcza żywności, ma kluczowe znaczenie w budowaniu zaufania konsumenta i wpływa niewątpliwie na wzrost rynku. Unijne logo produkcji ekologicznej stosuje się w znakowaniu, prezentowaniu i reklamie jedynie wtedy, gdy 25

6 Tablica 3. Ewolucja logo rolnictwa ekologicznego Logo Opis Znak umieszczany dobrowolne na opakowaniu produktu rolnictwa ekologicznego w Polsce i Unii Europejskiej do 31.VI.2010 r. (napis umieszczano w odpowiednim języku) Obowiązkowy znak rolnictwa ekologicznego dla pakowanych produktów wytworzonych na obszarze Unii Europejskiej funkcjonujący od 1.VII.2010 r. (EU-Bio-Logo, Euro-liść) Oznakowanie produktów rolnictwa ekologicznego wytworzonych na terenie Niemiec (krajowy znak Bio-Siegiel i Europejski Liść) Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie ( ); ( ). produkt został wytworzony zgodnie z przepisami prawnymi w zakresie rolnictwa ekologicznego (przede wszystkim rozporządzenia WE nr 834/2007) przez podmioty gospodarcze, które spełniają wymogi systemu kontroli. W przywołanym rozporządzeniu zdefiniowano znakowanie jako wszelkie terminy, słowa, dane szczegółowe, znaki towarowe, nazwy firmowe, ilustracje lub symbole powiązane z wszelkimi opakowaniami i umieszczane na nich, a także na dokumentach, materiałach informacyjnych, etykietach, tabliczkach, pierścieniach lub opaskach towarzyszących produktowi lub odnoszących się do niego (Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91, DzU L 189, s. 1). Terminy ekologiczny, biologiczny czy organiczny we wszystkich językach wspólnoty i ich skróty bio czy eko mogą być wykorzystane przy znakowaniu, w materiałach reklamowych lub dokumentach handlowych dotyczących wyłącznie produktów wytworzonych zgodnie z wymaganiami rozporządzenia nr 834/2007. W przeciwnym razie użycie tych terminów jest niezgodne z prawem. Nieuprawnione wykorzystanie ich do celów handlowych i reklamowych może się wiązać z określonymi sankcjami. Oznakowanie produkt rolnictwa ekologicznego wskazuje na wartość dodatkową, jaką wnosi metoda produkcji, i jest ważną informacją dla konsumentów zainteresowanych produktami wytworzonymi z naturalnych składników, przy użyciu metod ekologicznych. Jest podstawą do żądania dodatkowej marży oraz do uzyskiwania wyższych cen na produkty w jakości ekologicznej (zwyczajowo o około 30% na poziomie surowca). Znakowanie opakowań odpowiedzialnych środowiskowo Można oceniać wpływ technologii służącej do wytworzenia produktu i jego opakowania na środowisko naturalne. Ponad 90% towarów wchodzących na rynek wymaga opakowania. Wzrost PKB oznacza większe wykorzystanie materiałów opakowaniowych, które tworzą odpady wymagające dalszego zagospodarowania. Ze względu na swój relatywnie krótki czas życia opakowania stają się bardzo szybko odpadami i stanowią duże obciążenie dla środowiska. Rosnące zużycie opakowań, zwłaszcza w krajach wysoko rozwiniętych, powoduje, że uwypukla się ekologiczną funkcję opakowań i wykorzystuje ją do celów marketingowych. Zwłaszcza że świadomość ekologiczna społeczeństwa rośnie, konsument coraz częściej decyduje się na kupno produktu w opakowaniu wyróżniającym się pod względem dbałości o środowisko naturalne. Przez opakowanie odpowiedzialne środowiskowo rozumie się takie opakowanie, które chroni produkt przed ubytkiem w trakcie przenoszenia go z miejsca produkcji do miejsca konsumpcji, przy minimalnym wykorzystaniu do tego materiałów i energii oraz wytwarzaniu niewielkiej ilości odpadów (Emblem i Emblem, 2014). Wymagania te można spełnić przez projektowanie pierwotnego, wtórnego i trzeciorzędowego opakowania jako zin- 26

7 Tablica 4. Oznaczenia opakowań przyjaznych dla środowiska Znak Opis Wzór oznaczenia przydatności opakowania do jego wielokrotnego użytku Wzór oznaczenia przydatności opakowania do recyklingu Znak informujący o tym, że opakowanie ulega biodegradacji i nadaje się do kompostowania oraz uzyskało certyfikat DIN CERTCO (polska wersja językowa) Pętla Mobiusa znak informujący o tym, iż opakowanie nadaje się do recyclingu lub o zawartości w opakowaniu materiału z recyclingu; wewnątrz pętli może znajdować się liczba informująca o tym, jaki procent użytych do produkcji materiałów pochodził z recyclingu (np. 65%); czasami podaje się nazwę materiału, z którego wytworzono dany produkt (Al, Fe, PP, PET) Ź r ó d ł o: opracowanie na podstawie ( ); ( ). tegrowanej jednostki, projektowanie z przeznaczeniem do recyclingu czy projektowanie prowadzące do zmniejszenia liczby ciężarówek na drogach i ograniczenie powierzchni magazynowania. Konsument jest na ogół poinformowany o tym, iż w ofercie znajduje się produkt w opakowaniu odpowiedzialnym środowiskowo za pośrednictwem etykiet i deklaracji. Najbardziej popularne w Polsce oznaczenia opakowań przyjaznych dla środowiska przedstawiono w tablicy 4. W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 29 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań znajdujemy zarówno oznaczenia opakowań dotyczące wykorzystanego materiału (np. politereftalan etylenu PET, tektura falista C PAP, papier PAP, aluminium ALU, drewno FOR, bawełna COT, szkło zielone GLS 72), jak i oznaczenia prośrodowiskowe wskazujące na możliwość wielokrotnego użycia opakowania oraz na przydatność opakowania do recyklingu (zob. tablica 4). Recycling opakowań można podzielić na: surowcowy, materiałowy, chemiczny i energetyczny. Należy przede wszystkim wyróżnić recycling wraz z odzyskiem energii. Wydajność recyklingu jest zbliżona w większości krajów UE, jednak istnieją duże różnice w dziedzinie odzyskiwania energii (dotyczące zwłaszcza pokonsumenckich odpadów tworzyw sztucznych). Polska nie jest liderem w tym zakresie. Opakowania ulegające biodegradacji i nadające się do kompostowania mogą być opatrzone znakiem jak w tablicy 4, wprowadzonym przez Niemiecki Instytut Standaryzacji DIN CERTCO. Opakowania te podlegają zbiórce razem z odpadami organicznymi przeznaczonymi do kompostowania. System ten wprowadzono również w Szwajcarii, Holandii, Wielkiej Brytanii i Polsce. W Polsce uprawnienia DIN CERTCO do prowadzania certyfikacji wyrobów przydatnych do kompostowania oraz przyznawania odpowiedniego znaku uzyskał Centralny Ośrodek Badawczo-Rozwojowy Opakowań w Warszawie. Potwierdzenie przydatności do kompostowania jest wydawane na podstawie konkretnych kryteriów. Kryteria, których spełnienie potwierdza przydatność opakowań do kompostowania, to: wszystkie materiały, z których wykonane jest opakowanie, muszą być przydatne do kompostowania, a każdy materiał wchodzący w skład danego wyrobu powinien wykazywać zdolność do biodegradacji; 27

8 grubość materiału w opakowaniu musi być niższa niż maksymalna grubość materiału, przy której ulega on biodegradacji; opakowania nie mogą zawierać niebezpiecznych dla środowiska dodatków, a ich przyszłe zastosowanie musi być opisane w szczegółowy sposób. Certyfikat nie może być natomiast przyznany w przypadku stwierdzenia, że wyrób zawiera dodatki, które mogą wpłynąć negatywnie na jakość uzyskanego kompostu ( ). Rozwój polskiego rynku opakowań kompostowalnych był ograniczony przez lata ze względu na system organizacyjno-prawny, który nie zapewniał odpowiednich instrumentów do wdrażania rozwiązań korzystniejszych dla środowiska, nie motywował przedsiębiorców w tym zakresie i nie promował materiałów biodegradowalnych. Brak krajowych technologii wytwarzania materiałów biodegradowalnych wykorzystujących polskie surowce, wyższe ceny polimerów biodegradowalnych, wysokie koszty badań takich opakowań, niepopularność systemów selektywnej zbiórki odpadów oraz opór przemysłu produkującego opakowania z klasycznych tworzyw sztucznych to kolejne czynniki utrudniające rozwój rynku opakowań kompostowalnych w Polsce (Żakowska, 2008). Warto wspomnieć też o ekoznaku, który przypomina konsumentowi, aby opakowanie po wykorzystanym produkcie trafiło do pojemnika na śmieci, gdyż ma on także znaczenie prośrodowiskowe. Należy jednak pamiętać, że znak nie informuje konsumenta ani o właściwościach towaru, ani o jego opakowaniu (rysunek 1). Rysunek 1. Ekoznak o treści: Dbaj o czystość. Wrzuć do kosza Ź r ó d ł o: ( ). Greenwashing W szerokiej gamie nowoczesnych działań marketingowych znaczącą pozycję zajmuje obecnie marketing ekologiczny. Tworzenie wizerunku ekologicznego jest ważnym źródłem budowania przewagi konkurencyjnej wielu organizacji. Niestety, wielkość korzyści, jakie można odnieść z tego tytułu, stanowi pokusę dla nieetycznych i nieuczciwych zachowań z obszaru greenwashingu. To celowe wprowadzanie klienta w błąd, niestosowanie się do wymagań i norm z zakresu zarządzania środowiskowego i produkcji ekologicznej, potocznie nazywane ekościemą, zielonym mydleniem oczu czy zielonym kłamstwem. Można stwierdzić, że greenwashing to niedojrzały marketing ekologiczny. Pojęcie greenwashingu nawiązuje do pojęcia whitewashingu (wybielania). Jay Westervelt użył pojęcia greenwashing po raz pierwszy w swoim artykule z 1986 r., opisującym hotele, które zasłaniając się troską o środowisko, zachęcały swoich gości do rzadszego wymieniania ręczników (Tkaczyk, 2014; Wiśniewska i in., 2013). Organizacja TerraChoice należąca do globalnej sieci Underwriters Laboratories wspiera proekologiczne działania przedsiębiorstw, na bieżąco śledząc przejawy greenwashingu na świecie. W swoim raporcie z 2010 r. TerraChoice podaje siedem grzechów greenwashingu (Terrachoice, 2010): ukryte koszty alternatywne grzech popełniany poprzez sugerowanie, że produkt jest ekologiczny ze względu na wąski zbiór cech, przy jednoczesnym pominięciu negatywnego wpływu produkcji na środowisko naturalne w szerszym kontekście; brak dowodów informacja o pozytywnym wpływie produktu na środowisko nie jest oparta na żadnych dostępnych danych ani potwierdzona przez godny zaufania certyfikat trzeciej strony; brak precyzji opis produktu jest niejasny, nieprecyzyjny lub bardzo ogólny, zatem często niezrozumiały dla konsumenta (np. naturalny, uran czy rtęć też występują w naturze, a są szkodliwe dla zdrowia); brak związku odwoływanie się do cechy, która faktycznie nie przyczynia się do większej dbałości o środowisko; mniejsze zło odwoływanie się do zmniejszenia negatywnego wpływu produktu na środowisko naturalne; dotyczy kategorii produktów stanowiących szczególne zagrożenie dla środowiska, np. pestycydów; kłamstwo podawanie ekologicznych stwierdzeń, które są nieprawdziwe; fałszywe etykiety wizerunek bądź opis produktu wprowadzają konsumenta w błąd, sprawiając wrażenie, że potwierdzone jest pozytywne oddziaływanie produktu na środowisko. Badania organizacji TerraChoice na ryku północnoamerykańskim wykazują, że systematycznie zwiększa się liczba produktów, których produkcja, konsumpcja lub utylizacja oznacza działanie prośrodowiskowe. Wydaje się przy tym, że grzechy 28

9 greenwashingu są popełniane coraz rzadziej. Poprawne etykietowanie środowiskowe jest istotnym działaniem w walce z greenwashingiem. W dobie globalizacji ważnym zagadnieniem staje się zharmonizowanie metod znakowania ekologicznego, zdefiniowanie krajowych standardów, upowszechnienie ich oraz edukacja konsumentów w zakresie ekoznakowania (Dekhili i Achabou, 2015). Zrozumienie znaków ekologicznych przez konsumentów zbyt często opiera się na ich intuicji oraz niewielkim doświadczeniu i wiedzy z tego zakresu. Rządy poszczególnych krajów powinny chronić konsumenta przed nieetycznymi praktykami z obszaru greenwashingu poprzez odpowiednie regulacje prawne, inspekcje działalności przedsiębiorstw w zakresie etykietowania ekologicznego oraz ekologicznych akcji reklamowych, a także systematyczne edukowanie go (Wiśniewska i in., 2013). Podsumowanie Stan środowiska naturalnego powoduje, że konsumenci coraz bardziej chcą angażować się w jego ochronę i coraz częściej wybierają produkty, których produkcja, użytkowanie lub utylizacja są efektem działań prośrodowiskowych. Konsument może wybrać produkt oznakowany etykietą bądź deklaracją środowiskową, produkt rolnictwa ekologicznego czy produkt wytworzony przez przedsiębiorstwo zaangażowane w ochronę środowiska naturalnego. Niezbędna jest jednak ciągła edukacja konsumenta w tym zakresie. Ważne, aby nie tylko organizacje pozarządowe, ale także rządy poszczególnych państw stworzyły warunki dla poprawnego znakowania wyrobów i usług wyróżniających się parametrami środowiskowymi wśród innych produktów należących do tej samej kategorii. Warto byłoby zharmonizować metody znakowania ekologicznego w skali globalnej. Od 1999 r. producenci na całym świecie, którzy chcą podkreślić jakość ekologiczną swoich wyrobów, mogą wejść w jeden z trzech programów etykietowania środowiskowego zaproponowanych w normach ISO serii Marketing ekologiczny to często sposób na uzyskanie przewagi konkurencyjnej. Niestety, chęć uzyskania korzyści ekonomicznych na podstawie działań prośrodowiskowych ze strony organizacji jest nieraz tak duża, że konsument jest celowo wprowadzany w błąd i odnosi mylne wrażenie o ekologicznym charakterze produktu, który faktycznie taki nie jest. Takie działania znajdują się w obszarze greenwashingu, który jest faktem w Polsce i na świecie. Liczne organizacje pozarządowe zajmują się tym problemem i zachęcają do walki z nim. Bibliografia Adamus, Ł. (2010). Etykiety i deklaracje środowiskowe według norm ISO. Informator Zrównoważone Budownictwo w UE, (XX). Pozyskano z: Bratt, C., Hallstedt, S., Robert, K.H., Broman, G. i Oldmark, J. (2011). Assessment of Eco-labelling Criteria Development from a Strategic Sustainability Perspective. Journal of Cleaner Production, 19 (14), Dekhili, S. i Achabou, M.A. (2015). The Influence of the Country-of-Origin Ecological Image on Ecolabelled Product Evaluation: An Experimental Approach to the Case of the European Ecolabel. Journal of Business Ethics, (131), Emblem, A. i Emblem, H. (red.) (2014). Technika opakowań. Podstawy, materiały, proces wytwarzania. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN. Gruszka, A. (2015). Normalizacja zarządzania środowiskowego. Teraźniejszość i przyszłość. Pozyskano z: Komisja Europejska. (2012). Komunikat prasowy Komisji Europejskiej, Bruksela 28 czerwca 2012 r. Pozyskano z: _pl.htm. Kowalska, A. (2010). Jakość i konkurencyjność w rolnictwie ekologicznym. Warszawa: Difin. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 29 września 2014 r. w sprawie wzorów oznakowania opakowań (DzU z 2014 r., poz. 1298). Rozporządzenie Prezesa Rady Ministrów z dnia 8 lipca 2002 r. w sprawie dokonywania i rozpatrywania zgłoszeń znaków towarowych (DzU z 2002 r. Nr 115, poz. 998, z późniejszymi zmianami). Rozporządzenie Rady (WE) nr 834/2007 z 28 czerwca 2007 r. w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylające rozporządzenie (EWG) nr 2092/91 (DzU L 189 z ). TerraChoice (2010). The Sins of Greenwashing. Home and Family edition Greenwashing Report Pozyskano z: Tkaczyk, S. (2014). Life Cycle Assessment in Management of Socially Responsible Enterprise. Foundations of Management, 6 (3), Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o obowiązkach przedsiębiorców w zakresie gospodarowania niektórymi odpadami oraz o opłacie produktowej i opłacie depozytowej (DzU z 2001 r. Nr 63, poz. 639, z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o opakowaniach i odpadach opakowaniowych (DzU z 2001 r. Nr 63, poz. 638, z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach (DzU z 2001 r. Nr 62, poz. 628, z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (DzU z 2001 r. Nr 62, poz. 627, z późniejszymi zmianami). Ustawa z dnia 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (DzU z 2001 r. Nr 49, poz. 508, z późniejszymi zmianami). Wiśniewska, M., Grudowski, P. i Pillath, E. (2013). Greenwashing Sins the Indicators of Ecological Marketing Immaturity. W: E. Skrzypek (red.), Maturity Management (41 50). Lublin: Department of Quality and Knowledge Management, Faculty of Economics, Maria Curie-Skłodowska University. Zarębska, J. i Adamczyk, J. (2015). Korelacje ekologistyki z wymaganiami współczesnej edukacji na poziomie szkolnictwa wyższego. General and Professional Education, (2), Żakowska, H. (2008). Systemy recyclingu organicznego opakowań biodegradowalnych. W: Z. Foltynowicz, J. Jasiczak i G. Szyszka (red.), Towaroznawstwo-opakowania-logistyka. Poznań: Wydawnictwo AE w Poznaniu. 29