RAPORT D-I ANALIZA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA OCEN ŚRODOWISKA WODNEGO WYKONANEJ NA PODSTAWIE DYREKTYW INNYCH NIŻ RDW DO OCENY STANU

Transkrypt

1 POLITECHNIKA WARSZAWSKA WYDZIAŁ INŻYNIERII ŚRODOWISKA ZAKŁAD OCHRONY I KSZTAŁTOWANIA ŚRODOWISKA ul. Nowowiejska 20, Warszawa RAPORT D-I pt. ANALIZA MOŻLIWOŚCI WYKORZYSTANIA OCEN ŚRODOWISKA WODNEGO WYKONANEJ NA PODSTAWIE DYREKTYW INNYCH NIŻ RDW DO OCENY STANU Autorzy: dr inż. Małgorzata Loga Wykonany dla Zamawiającego: Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Krakowie Warszawa, czerwiec 2009 r.

2 PODSTAWY FORMALNE Podstawą formalną niniejszego raportu jest Umowa 28/PLO302/2009 dotycząca realizacji projektu badawczego pt. Opracowanie i testowanie metod statystycznej analizy danych monitoringu wód dla potrzeb: optymalizacji pomiarów, opracowania ogólnego systemu ocen stanu wód powierzchniowych, oceny jakości wód i raportowania zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną, oraz testowanie i ocena możliwości wzmocnienia systemu kontroli i monitoringu presji poprzez wdrożenie automatycznych pomiarów jakości wód - opracowanie metodyki interpretacji danych z pomiarów automatycznych a w szczególności Harmonogram stanowiący Załącznik nr 3 do Umowy. Zgodnie z Harmonogramem Wykonawca dostarcza Raport D-1 pt. Analiza możliwości wykorzystania ocen środowiska wodnego wykonanej na podstawie dyrektyw innych niż RDW do oceny stanu Opracowanie zawierające propozycję systemu ocen stanu JCW powierzchniowych (ze szczególnym uwzględnieniem oceny stopnia eutrofizacji wód) oraz zależności między ocenami wymaganymi przez RDW a ocenami wymaganymi przez inne dyrektywy w zakresie środowiska wodnego.

3 1. Wstęp Ocena stanu wód na podstawie pomiarów realizowanych w monitoringu diagnostycznym Ocena stanu wód na podstawie pomiarów realizowanych w punktach operacyjnych monitoringu operacyjnego Ocena przydatności do bytowania ryb w warunkach naturalnych Ocena stopnia eutrofizacji wód Ocena eutrofizacji na podstawie dyrektywy azotanowej Ocena eutrofizacji na podstawie dyrektywy ściekowej Ocena wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia Ocena wód powierzchniowych wyznaczonych do celów rekreacyjnych w tym kąpieliskowych Podsumowanie Cytowane prace... 28

4 1. Wstęp. Ocena stanu wg. RDW jest oceną dokonywaną o najszerszy zakres wskaźników uzyskanych z pomiarów wykonywanych w punktach monitoringu diagnostycznego. Obejmuje ocenę stanu na podstawie wszystkich elementów jakości biologicznej, fizykochemicznej, chemicznej i hydromorfologicznej. Wykonywane oceny na mocy tzw. dyrektyw użytkowych i transponujących je do prawa polskiego rozporządzeń zasadniczo zawierają się w celach monitoringu diagnostycznego jak i monitoringu operacyjnego. Aktualnie na terenie podlegającym WIOŚ Kraków realizowane są pomiary według następujących programów. Tabela 1 Programy pomiarowe realizowane w punktach pomiarowo-kontrolnych na terenie właściwym WIOŚ Kraków program monit Ilość punktów MDRW 22 MORW 126 MOEURW 125 MOPI 36 MORY 82 MONA 49 MORE 8 MOIN 4 MDZWD 8 MOZWD 7 MOPIZWD 4 MONAZWD 3 MOEUZWD 9 MOREZWD 1 Przyjętą praktyką jest że w jednej lokalizacji sieci, realizowanych jest kilka programów pomiarowych. Ma to swoje uzasadnienie częściowo w ekonomizacji sieci ale również sprzyja kompleksowej ocenie wód. Harmonizacji realizowanych programów monitoringu umożliwiającego wywiązywanie się ze wszystkich obowiązków raportowych i umożliwiających wzmocnienie kontroli stanu wód

5 sprzyja aktualny projekt rozporządzenia w sprawie formy i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych. Celem niniejszego opracowania jest przeanalizowanie wzajemnych zależności ocen wykonywanych wg RDW i innych dyrektyw oraz zaproponowanie pewnych uproszczonych metod oceny w okresie przejściowym tzn. gdy nie są dostępne wszystkie wymagane przez RDW metodyki. W pracy dokonano również próby wykorzystania ocen tworzonych na potrzeby dyrektyw i rozporządzeń użytkowych do formułowania ogólnej oceny stanu wód. 2. Ocena stanu wód na podstawie pomiarów realizowanych w monitoringu diagnostycznym. Monitoring diagnostyczny jest rodzajem monitoringu, który powinien pozwolić na uzyskanie spójnego i całościowego obrazu stanu ekologicznego i chemicznego w każdym dorzeczu oraz zezwala na podział części wód na pięć klas zgodnie z normatywnymi definicjami. (RDW). Dokonanie oceny stanu wód możliwe jest na podstawie dostępnych wyników pomiarów wszystkich elementów jakości biologicznej, wspierających elementów jakości fizykochemicznej, hydromorfologicznej oraz syntetycznych i niesyntetycznych substancji chemicznych oraz substancji priorytetowych. Dokonanie pomiarów pełnej listy wskaźników jest konieczne przynajmniej raz w sześcioletnim okresie obowiązywania planu wodnogospodarczego w danej zlewni. W chwili obecnej nie jest możliwe spełnienie wszystkich wymogów dotyczących prowadzenia pomiarów monitoringu diagnostycznego ze względu na brak opracowanych i wdrożonych metodyk oceny elementów hydromorfologicznych oraz niektórych elementów jakości biologicznej. Prowadzone są również badania w celu ustalenia konieczności prowadzenia pomiarów wszystkich wymienionych w rozporządzeniu z 20 sierpnia 2008 r chemicznych substancji specyficznych i priorytetowych. Braki metodyk mają zostać nadrobione do 2012 roku a wykonywana w roku 2013 ocena wg RDW powinna być przygotowana w sposób całkowicie zgodny z zapisami dyrektywy. Ze względu na bardzo dużą liczbę jednolitych części wód powierzchniowych, które zostały wyodrębnione na terenie naszego kraju oraz na wysokie koszty prowadzenia monitoringu, powołana sieć monitoringu dotyczy bezpośrednio tylko ok. 50% jednolitych części wód woj.

6 małopolskiego. W przypadku obszaru podległego WIOŚ Kraków, sieć monitoringu diagnostycznego składa się 22 punktów na rzekach oraz 8 punktów na zbiornikach zaporowych. Przenoszenie oceny, opracowanej na podstawie jedynie punktów monitoringu diagnostycznego, na pozostałe tj. nie mierzone JCW jest procesem nieuchronnie związanym ze zmniejszeniem wiarygodności uzyskiwanych w ten sposób ocen. Wydaje się być wskazane aby do maksimum wykorzystać informację pomiarową, pochodzącą z ppk o innym przeznaczeniu tj. punktów operacyjnych monitoringu operacyjnego oraz punktów celowych. Należy więc rozważyć możliwość dokonania szacunkowej oceny wód na podstawie węższego zestawu wskaźników mierzonych niż wynika to z RDW oraz rozporządzenia z 20 sierpnia Dopuszczając taką możliwość nadal pozostaje ogromna liczba JCW dla których brak jakichkolwiek informacji pomiarowych i sporządzenie oceny może być oparte jedynie na modelowaniu stanu bądź w oparciu o metody przenoszenia ocen z mierzonych części wód. 3. Ocena stanu wód na podstawie pomiarów realizowanych w punktach operacyjnych monitoringu operacyjnego. Operacyjne punkty pomiarowo-kontrolne w jednolitych częściach wód płynących wyznaczane są min. tak aby możliwa była ocena oddziaływania ze strony określonego źródła punktowego oraz tak aby możliwa była ocena oddziaływania zanieczyszczeń ze źródeł rozproszonych. Sam fakt powołania punktu operacyjnego wskazuje na istnienie zagrożenia dla danej JCW nieosiągnięcia dobrego stanu ekologicznego lub chemicznego. Lista wskaźników podlegających pomiarom powinna być dostosowana do charakterystyki zidentyfikowanego punktowego źródła zanieczyszczeń lub źródeł obszarowych. Monitoring operacyjny skupia się głównie na parametrach wskaźnikowych dla elementów jakości najbardziej wrażliwych na presje, w którym poddane są części wód. [... ] Państwa Członkowskie są zobowiązane do monitorowania wód pod kątem tych biologicznych i hydromorfologicznych elementów jakości, które są najbardziej wrażliwe na presje, którym poddana jest część wód lub części wód (Wytyczne metodyczne do monitoringu zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną, 2003). Dokonanie oceny opartej o krótszą niż w przypadku monitoringu diagnostycznego listę wskaźników wydaje się być uzasadnione, gdyż w tym przypadku ocenie podlega stopień przekształcenia danej JCW pod wpływem zidentyfikowanej wcześniej presji.

7 Jeśli wartości wskaźnika biologicznego wybranego jako najbardziej wrażliwego na daną presję wykażą niespełnienie kryterium stanu dobrego lub ocena stanu chemicznego wskaże na nie osiągnięcie stanu dobrego ze względu na przekroczone wartości graniczne stężeń substancji priorytetowych lub odpowiednich wartości granicznych innych zanieczyszczeń, stan ekologiczny jednolitej części wód należy określić w zależności od wartości przyjmowanej przez wskaźnik elementu biologicznego, a stan chemiczny jako nie osiągający stanu dobrego. W przypadku gdy wyniki monitoringu operacyjnego wskazywałaby, że zastosowane działania naprawcze odniosły oczekiwany skutek i wartości wskaźników wybranego elementu jakości biologicznej spełniałyby kryteria stanu dobrego oraz nie były przekroczone wartości stężeń składników chemicznych w tym substancji priorytetowych, można ocenić stan takiej JCW jako dobry. Powyższe zalecenia powinny uwzględniać jeszcze ocenę pod względem parametrów wskaźnikowych dla wybranych hydromorfologicznych elementów jakości lecz do momentu opracowania metodyk do oceny tych parametrów można je pominąć na mocy rozporządzenia Ocena przydatności do bytowania ryb w warunkach naturalnych. Analizując sieć monitoringu na obszarze podlegającym Wojewódzkiemu Inspektoratowi Ochrony Środowiska w Krakowie widać, że stosunkowo dużo punktów pomiarowo kontrolnych realizuje program pomiarowy monitoringu operacyjnego celowego umożliwiający dokonanie oceny przydatności wód do bytowania ryb w warunkach naturalnych. Podprogram pomiarowy obowiązujący dla tej kategorii ppk jest zdecydowanie ograniczony w stosunku do programu monitoringu operacyjnego i dostosowany do realizowanego zadania, obejmując warunki termiczne, tlenowe, wskaźnik zakwaszenia oraz wybrane wskaźniki chemiczne. Charakterystyczne dla tej oceny a nie występujące w rozporządzeniu klasyfikacyjnym 1 są wskaźniki: azotyny, amoniak niejonowy, całkowity chlor pozostały. 1 Rozporządzenie Ministra Środowiska z 20 sierpnia 2008, Dz.U. 162 poz.1008

8 Można byłoby sądzić, że jednolite części wód, które zostały przeznaczone jako wody do bytowania ryb w środowisku naturalnym, a które przy ocenie na podstawie rozporządzenia Dz.U jako nie spełniające wymagań dla ryb łososiowatych lub karpiowatych powinny zostać ocenione jako nie spełniające stanu dobrego. Tak jednak nie można rozszerzać wykonanej do celów rybnych oceny. Polskie rozporządzenie Dz.U.176 wprowadza nieco inną listę wskaźników do oceny wód rybnych niż dyrektywa 3. Rozporządzenie w odróżnieniu od dyrektywy zawiera wartości graniczne dla azotynów, związków fenolowych i amoniaku niejonowego. W przytoczonym tu rozporządzeniu wartości graniczne dla azotynów zostały ustawione tak rygorystycznie, że w przypadku województwa małopolskiego 90% wód nie spełnia wymagań dla bytowania ryb łososiowatych i 80% wymagań dla ryb karpiowatych pomimo, że faktycznie wody te są zasiedlone przez przedstawicieli zarówno gatunków łososiowatych jak i karpiowatych (Żurek, 2006). Nie jest uprawnione również rozumowanie odwrotne, a więc przypisywanie dobrego stanu ogólnego bądź tylko dobrego stanu ekologicznego na podstawie pozytywnej oceny JCW jako spełniającej wymagania dla wód śródlądowych będących środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych. W wytycznych na temat prowadzenia monitoringu wyraźnie zaznaczone jest, że wykorzystanie wskaźników nie biologicznych w ustaleniu stanu danego biologicznego elementu jakości może stanowić uzupełnienie wykorzystania wskaźników biologicznych, ale nie może go zastąpić (Wytyczne metodyczne do monitoringu zgodnego z Ramową Dyrektywą Wodną, 2003). 5. Ocena stopnia eutrofizacji wód Biogeny w prawidłowych ilościach tzn. na poziomie naturalnego tła są niezbędne do podtrzymania odpowiedniego poziomu produkcji pierwotnej, która z kolei jest podstawą utrzymania pozostałych poziomów troficznych ekosystemu i uzyskania prawidłowej struktury i efektywnie funkcjonującego ekosystemu. Generalnie, nadmierny dopływ biogenów pochodzenia antropogenicznego może spowodować przyspieszony wzrost roślin, który w 2 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 4 października 2002 w sprawie wymagań jakim powinny odpowiadać wody śródlądowe będące środowiskiem życia ryb w warunkach naturalnych. 3 Dyrektywa Rady z dnia 18 lipca 1978r w sprawie jakości wód słodkich wymagających ochrony lub poprawy w celu zachowania życia ryb 78/659/EWG

9 warunkach wód stojących objawia się przyrostem biomasy fitoplanktonu i występowaniem niepożądanych lub toksycznych gatunków. W rzekach, eutrofizacja może być postrzegana jako zwiększony wzrost glonów lub nawet nadmierny wzrost roślin wyższych, powodując zachwianie równowagi pomiędzy procesami produkcji a więc wzrostu glonów i innych roślin oraz procesami konsumpcji. Obumieranie nadmiernie wytworzonej materii organicznej prowadzi do zwiększenia udziału procesów mikrobiologicznego rozkładu w ekosystemie wodnym, prowadząc do wyczerpywania się zasobów tlenu rozpuszczonego, szczególnie w zbiornikach stratyfikowanych. Eutrofizacja może spowodować istotne zwiększenie przyrostu biomasy fitoplanktonu lecz również niekorzystnie wpłynąć na bioróżnorodność gatunkową fitoplanktonu i innych grup organizmów przyczyniając się do pogorszenia możliwości wykorzystania wody do celów konsumpcyjnych, rekreacyjnych i przemysłowych. Poruszając zagadnienie eutrofizacji należy podkreślić, że ekosystemy wodne wykazują zróżnicowaną naturalną zawartość biogenów, uzależnioną od warunków geologicznych, charakterystycznych cech zlewni w wyniku czego różne ekosystemy wodne reprezentują odmienne naturalne warunki troficzne opisywane jako oligotrofia (niski stan trofii), mezotrofia (umiarkowany stan trofii) oraz eutrofia (wysoki stan trofii). Należy zwrócić uwagę, iż w kontekście zarządzania zasobami wodnymi, przedmiotem zainteresowania i troski jest tylko niekorzystny wpływ antropogenicznych źródeł zanieczyszczeń, zawierających substancje biogenne przyczyniające się nadmiernego wzrostu trofii, nie związanego z naturalnymi zamianami w ekosystemach wodnych. Wykonywanie oceny stopnia eutrofizacji wód ma na celu dostarczenie informacji w celu skuteczniejszego funkcjonowania systemu zarządzania środowiskowego. Model takiego systemu opartego na modelu zarządzania środowiskowego DPSIR odniesieniu do zjawiska eutrofizacji przedstawia Rysunek 1

10 Czynniki sprawcze emisja biogenów do środowiska Rolnictwo, przemysł, komunikacja Reakcja przeciwdziałanie Ograniczenie emisji Oczyszczanie ścieków Presje dopływ biogenów do rzek i jezior Zrzuty bezpośrednie Opady atmosferyczne Stan biogeny w wodach rzek, jezior, mórz Stężenia biogenów w wodzie Stosunek P:N Oddziaływanie- efekty eutrofizacji Zakwity glonów, uciążliwy zapach Spadek koncentracji tlenu Zakaz kąpieli Rysunek 1 Model zarządzania środowiskowego DPSIR w kontekście eutrofizacji. Należy zauważyć, że całościowa ocena zjawiska eutrofizacji jest procesem skomplikowanym, obejmującym kilka grup czynników takich jak: Czynniki sprawcze o Stopień wzbogacenia w azot organiczny i nieorganiczny o Stopień wzbogacenia w fosfor organiczny i nieorganiczny Czynniki środowiskowe o Natężenie promieniowania (mętność, zacienianie itp.) o Hydromorfologia o Czynniki klimatyczne o Stan chemiczny Bezpośrednie efekty wzbogacenia w biogeny/eutrofizacji o Fitoplankton ( biomasa, częstotliwość zakwitów, produkcja pierwotna, zmiany składu gatunkowego, pojawienie się gatunków toksycznych) o Makrofity ( wzrost biomasy, zmiana gatunków, pojawienie się gatunków uciążliwych) o Fitobentos (wzrost biomasy, zwiększenie powierzchni występowania, zmiany w składzie gatunkowym) Pośrednie skutki wzbogacenia w biogeny/eutrofizacji o Zmiany udziału materii organicznej i węgla organicznego w wodzie i osadach dennych

11 o Zmniejszenie stężenia tlenu rozpuszczonego i stopnia nasycenia tlenem, wahania dzienne stężenia tlenu o Przypadki śnięcia ryb na skutek spadku stężenia tlenu w wodzie, zmiana składu gatunkowego ryb, przeszkody w migracji ryb Zmiany składu gatunkowego makrobezkręgowców bentosowych, zmiana obfitości Zwiększony przyrost heterotroficznych organizmów bentosowych grzybów i bakterii Inne możliwe skutki wzbogacenia w biogeny o Toksyczne glony o Szkody gospodarcze np. zatykanie rur i filtrów na skutek osadzania się związków żelaza na skutek niskiego stężenia tlenu. Obszerne listy wskaźników służących do oceny eutrofizacji dla wód wszystkich kategorii zawiera poradnik eutrofizacji (CIS, 2009). Omawiając problem eutrofizacji należy zauważyć, że wskaźniki dotyczące poziomu stężeń biogenów w wodzie zostały wprowadzone przez prawodawstwo europejskie już pod koniec lat 70-tych XX wieku (np. Dyrektywa Rybna 78/659/EEC). Natomiast problem głównych źródeł zanieczyszczenia substancjami biogennymi pochodzenia antropogenicznego poruszyły na początku lat 90-tych XX wieku tzw. dyrektywa ściekowa ( 91/271/EEC) dotycząca punktowych zrzutów ze źródeł komunalnych oraz tzw. dyrektywa azotanowa (91/676/EEC), która dotyczy zagrożenia związkami azotu z rozproszonych źródeł pochodzenia rolniczego. Obydwie dyrektywy zwierają zbliżone definicje eutrofizacji. Dodatkowo poprzez identyfikacje obszarów wrażliwych oraz zgodność z wymogami co do stopnia oczyszczania ścieków na mocy dyrektywy ściekowej jak również wyznaczenie obszarów narażonych na zanieczyszczenie azotanami i zastosowanie programów naprawczych na mocy dyrektywy azotanowej, obie dyrektywy przyczyniają się do działań przeciwdziałających eutrofizacji. Również Ramowa Dyrektywa Wodna (2000/60/EC) wprowadza, oprócz innych wymagań, konieczność dokonywania oceny stanu ekologicznego, dla wszystkich kategorii wód, opartej na szeregu biologicznych, hydromorfologicznych, chemicznych i fizykochemicznych elementach jakości. Poprzez to szerokie spektrum wskaźników, Ramowa Dyrektywa Wodna wprowadza podstawy szczegółowej oceny eutrofizacji i dostarcza możliwość opracowania spójnego i całościowego podejścia do gospodarowania/zarządzania /kontrolowania dopływem biogenów do środowiska wodnego przy uwzględnieniu wszystkich poprzednich aktów prawnych i regulacji. Pojawienie się RDW spowodowało potrzebę podjęcia prac nad uspójnieniem rozpoznawania zjawiska eutrofizacji oraz oceny niekorzystnych zjawisk występujących w środowisk wodnym będących jej następstwem.

12 Odnosząc się do prawodawstwa europejskiego w zakresie stanu środowiska wodnego należy zauważyć, że wiele dyrektyw nakłada obowiązek na Państwa Członkowskie prowadzenia pomiarów istotnych z punktu widzenia eutrofizacji i wprowadza odpowiednie zalecenia co do wartości granicznych, jakkolwiek tylko w dyrektywie ściekowej i azotanowej znajdują się sformułowane explicite wymagania oceny eutrofizacji (w dyrektywie ściekowej poprzez konieczność zidentyfikowania obszarów wrażliwych tj. wrażliwych części wód, a w dyrektywie azotanowej poprzez identyfikację wód zanieczyszczonych 4 oraz w następstwie tego wyznaczenie stref zagrożonych). RDW podtrzymuje zalecenia obydwu dyrektyw co do wyznaczania obszarów chronionych, a dodatkowo zawiera zalecenie sformułowania oceny eutrofizacji podczas dokonywania oceny stanu ekologicznego wód powierzchniowych. Wymagania dyrektyw dotyczących wód powierzchniowych w zakresie oceny i monitoringu eutrofizacji przedstawiono w Tabela 2. Tabela 2 Przegląd wymagań dyrektyw UE w zakresie eutrofizacji Dyrektywa RDW 2000/60/WE 91/271/EWG ściekowa 91/676/EWG Wymagania dotyczące oceny eutrofizacji Uwzględniona w ocenie stanu ekologicznego w przypadku gdy wzbogacenie w substancje biogenne wpływa na elementy jakości biologicznej i fizykochemicznej Istniejące obszary chronione uwzględniają wymagania dyrektyw ściekowej i azotanowej W celu zidentyfikowania obszarów wrażliwych zgodnie z załącznikiem 2A kryteria ( co do których stwierdzono, że są eutroficzne, lub które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości, jeśli nie zostaną podjęte działania ochronne) W celu identyfikacji wód zanieczyszczonych 4 i wyznaczenie Minimalne wymagania dotyczące monitoringu elementów istotnych z punktu widzenia eutrofizacji Fitoplankton (co 6 miesięcy), roślinność wodna (3 lata), makrobezkręgowce (3 lata), ryby (3 lata) Elementy jakości hydromorfologicznej hydrologia (pomiary ciągłe do - co miesiąc) inne wskaźniki (co 6 lat) Elementy jakości fizykochemicznej (3 miesiące) Przegląd istniejących obszarów wrażliwych i wyznaczenie nowych co najmniej raz na 4 lata (artykuł 5) Dla potrzeb wyznaczenia obszarów,stężenia azotanów w wodach powierzchniowych powinny 4 Zgodnie z art. 3 ust. 1 91/676/EWG wody zanieczyszczone oraz wody, które mogą zostać zanieczyszczone, jeśli nie zostaną podjęte działania zgodnie z art.5, zostaną określone przez Państwa Członkowskie zgodnie z kryteriami podanymi w załączniku I

13 azotanowa 78/659/EWG rybna 79/923/EWG skorupiakowa 2006/11/WE W sprawie substancji niebezpiecznych 92/43/EWG Siedliskowa obszarów ich zlewni jako obszarów zagrożonych Nie precyzuje szczególnych wymagań w celu oceny eutrofizacji ale podaje zalecane wartości stężeń fosforu w celu ograniczenia efektu eutrofizacji Brak specjalnych zaleceń do oceny eutrofizacji Brak specjalnych wymagań oceny eutrofizacji ale postawienie jakościowych wymagań dla fosforu oraz substancji mających wpływ na kształtowanie się warunków tlenowych szczególnie amoniaku i azotynów) Tylko w przypadku zagrożenia siedliska lub gatunku początkowo być monitorowane przez okres jednego roku. Taki program pomiarowy powinien być powtarzany co najmniej co cztery lat. Również co cztery lata powinien być dokonywany przegląd stanu eutrofizacji. Amoniak, ph, tlen rozpuszczony (1 na miesiąc) Tlen rozpuszczony (1 na miesiąc), glonowe substancje toksyczne Brak szczególnych wymagań Brak szczególnych wymagań W ocenie eutrofizacji konieczne jest zwrócenie uwagi na fakt, że odmienne warunki geochemiczne i hydromorfologiczne wpływają na kształtowanie się różnych warunków troficznych. Stąd też wykonywanie oceny eutrofizacji powinno uwzględniać te uwarunkowania i brać pod uwagę jedynie odstępstwa od właściwego dla danego typu wartości wskaźników. Ta koncepcja leży u podstaw różnych przepisów prawnych mających na celu ograniczenie/kontrolowanie wielkości presji na naturalne ekosystemy wynikającej z działalności człowieka. Należy więc w dalszym ciągu ograniczyć termin eutrofizacja do sytuacji kiedy naturalny stan trofii odbiega od równowagi z powodu presji antropogenicznych. Takie rozumienie pojęcia antropogenicznej eutrofizacji jest zgodne z podejściem RDW do oceny stanu ekologicznego jako stopnia zgodności lub rozbieżności ze stanem referencyjnym charakterystycznym dla danego typu wynikającego z naturalnych uwarunkowań przyrodniczych. Presja, w tym wypadku dopływ biogenów powoduje niekorzystne zmiany elementów jakości biologicznej (zmiana składu gatunkowego i obfitości fitoplanktonu) co z kolei powoduje pośrednio zmiany elementów fizykochemicznych (np. spadek

14 przezroczystości wody, pogorszenie warunków tlenowych) oraz innych elementów jakości biologicznej np. makrobezkręgowców. Wówczas stan badanej części wody nie spełnia kryteriów ekologicznego stanu dobrego ze względu na wywołany działalnością człowieka dopływ biogenów powodujący eutrofizację. Pojęcie eutrofizacji zawiera wystąpienie niekorzystnych zmian ekologicznych i może być zastosowane do wód w każdym stanie troficznym. Nie należy pomylić go z tak samo brzmiącym terminem stosowanym w limnologii do określenia kategorii troficznej, który używany jest w znacznie węższym znaczeniu i nie koniecznie związany jest ze stopniem zmian, które zaszły w ekosystemie. W tym sensie część wody charakteryzująca się oligotroficznym stanem trofii ulegająca pogorszaniu warunków do stanu mezotroficznego będzie wymagała zgodnie z zapisami dyrektyw ściekowej, azotanowej i RDW wyznaczenia jej jako wrażliwej/wymagającej pojęcia działań /zagrożonej pomimo, ze w rozumieniu klasyfikacji OECD nie zostanie sklasyfikowana jako eutroficzna. Z drugiej strony będąca, zgodnie z klasyfikacja OECD, z przyczyn naturalnych w stanie eutroficznym, część wód nie będzie wymagała podjęcia działań naprawczych ani wskazania jako zagrożonej w rozumieniu dyrektyw ściekowej, azotanowej i RDW, dopóki jej stan ekologiczny nie pogorszy się z powodu wzbogacenia w substancje biogenne. Poniżej w Tabeli 3 przedstawiono porównanie wyników oceny części wód będącej pod wpływem biogenów ze źródeł antropogenicznych według RDW oraz innych dyrektyw. Porównano stosowanie pojęć poszczególnych stanów ekologicznych zgodnych z Ramową Dyrektywą Wodną z pojęciami 1) obszar wrażliwy i nie wrażliwy zgodnie z brzmieniem dyrektywy ściekowej oraz 2) wody zanieczyszczone wymagające wskazania obszarów narażonych na azotany zgodnie z dyrektywą azotanową.

15 Tabela 3 Porównanie rezultatów oceny części wód wzbogaconej dopływem biogenów wykonanej w RDW i innych dyrektyw. Stan ekologiczny Definicja stanu wg RDW Ocena na podstawie dyrektywy ściekowej 5 Ocena na podstawie dyrektywy azotanowej 5 bardzo dobry Warunki prawie niezaburzone Nie eutroficzne, wyznaczenie obszarów wrażliwych nie jest wymagane Nie eutroficzne, nie zanieczyszczone 4, wyznaczenie obszarów narażonych na azotany nie jest wymagane dobry Niskie poziomy zakłócenia wynikające z działalności człowieka Nie eutroficzne, wyznaczenie obszarów wrażliwych nie jest wymagane Nie eutroficzne, nie zanieczyszczone 4, wyznaczenie obszarów narażonych na azotany nie jest wymagane umiarkowany Umiarkowany poziom zakłócenia i zmiana składu zespołów organizmów Eutroficzne lub, które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości, jeśli nie zostaną podjęte działania ochronne, Wyznaczenie obszarów wrażliwych jest wymagane Eutroficzne lub, które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości, zanieczyszczone 4, wyznaczenie narażonych jest wymagane słaby znacznie zmienione warunki przyrodnicze, gdzie gatunki roślin i zwierząt znacznie różnią się od tych, które zwykle towarzyszą danemu typowi jednolitej części wód Eutroficzne, wyznaczenie obszarów wrażliwych jest wymagane Eutroficzne, zanieczyszczone 4, wyznaczenie narażonych jest wymagane zły poważnie zmienione warunki przyrodnicze, w których nie występują typowe dla danego rodzaju wód gatunki. Eutroficzne, wyznaczenie obszarów wrażliwych jest wymagane Eutroficzne, zanieczyszczone 4, wyznaczenie narażonych jest wymagane 5 Jeśli Państwo Członkowskie wybrało podejście uznania całego terytorium jako obszaru wrażliwego na mocy dyrektywy 91/271/EWG lub uznania całego terytorium jako obszaru zagrożonego nie ma obowiązku wyznaczania odpowiednio obszarów wrażliwych lub zagrożonych.

16 Można zauważyć, że pojęcia eutroficzny i które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości w dyrektywach ściekowej i azotanowej mogą być używane zamiennie z punktu widzenia konsekwencji jakie za sobą pociągają tj. konieczności wyznaczenia obszarów zagrożonych/ obszarów wrażliwych. Po to jednak by utworzyć zależność pomiędzy kategoriami stanów zgodnych z RDW, mogą one być interpretowane jako rezultat różnego stopnia odstępstwa od stanu referencyjnego. Pojęcie eutroficzny może być identyfikowany z sytuacją gdy niepożądane zakłócenia są częste, podczas gdy pojęcie które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości odpowiada sytuacji gdy niepożądane zakłócenia niekoniecznie już występują ale stopień zmian ekosystemu jest taki że są one prawdopodobne. Tak więc bazując na definicjach eutrofizacji dotyczących elementów jakości biologicznej takich jak glonów i roślin wyższych, stan umiarkowany wg RDW odpowiada w przybliżeniu określeniu sytuacji które mogą stać się eutroficzne w bliskiej przyszłości, szczególnie jeśli występuje rosnąca presja dopływu biogenów. Wraz z wzrastającą degradacją jakości wody, rośnie prawdopodobieństwo niekorzystnych zaburzeń ekosystemu i od pewnego momentu w stanie umiarkowanym i poniżej jego, warunki będą odpowiadały sytuacji eutroficznej. Stan umiarkowany jest interpretowany jako stan przejściowy pomiędzy stanem dobrym gdzie nie występują niepożądane zakłócenia a stanem słabym czy złym w którym zaburzenia występują coraz częściej i w większym stopniu. W Tabeli 3 przedstawiono tylko ocenę aktualnego stanu podczas gdy RDW wymaga aby kraje członkowskie oceniły również ryzyko przyszłego pogorszenia stanu, które dyrektywa łączy z obowiązkiem zapobiegania tego rodzaju zagrożeniom. Oznacza to, że części wód, które aktualnie są w dobrym lub nawet bardzo dobrym stanie mogą pogorszyć swój stan w wyniku rosnących presji, które powinny zostać objęte programem przeciwdziałania. Aby ocenić czy wystąpienie niekorzystnych zmian w części wód jest prawdopodobne, należy wziąć pod uwagę dane o wielkości presji tj. koncentracji biogenów, dane dotyczące efektów eutrofizacji w odniesieniu do zakwitów fitoplanktonu, kożuchów sinicowych, występowania deficytów tlenowych oraz innych czynników środowiskowych, które wpływają na proces eutrofizacji np. dostępność światła, warunki hydrodynamiczne, temperatura. Należy rozważyć podjecie następujących działań: a) Dokonanie oceny stanu ekologicznego czy można zaobserwować trend w niedalekiej przeszłości wskazujący na przejście od stanu bardzo dobrego do dobrego, lub trend w wartościach poszczególnych wskaźnikach jakości, które decydują o stopniu eutrofizacji

17 wskazujący osiąganie coraz gorszych stanów tj. umiarkowanego, słabego lub złego, a więc eutrofizacji b) Dokonanie oszacowania ryzyka przy ocenie przyszłego stanu i przeciwdziałania pogarszaniu stanu przy użyciu informacji o przewidywanych zmianach, które mogą wystąpić w części wód gdy stanie się ona eutroficzna Taka ocena stanu części wód jest częścią realizacji Planu Gospodarowania Wodami w Dorzeczu, który powinien być przeprowadzony do grudnia Wnioskowanie na podstawie załączonej tabeli należy jednak prowadzić z dużą ostrożnością biorąc pod uwagę pewne szczególne przypadki. Należy zwrócić uwagę, że część wód może być nadal w umiarkowanym, słabym lub złym stanie długi czas po tym jak wielkość/siła presji została ograniczona, ze względu na opóźnioną reakcję wymywania gleby, spływu powierzchniowego, uwalnianie wewnętrzne czy też opóźnienie czasowe reakcji biologicznych elementów jakości. W takim przypadku sformułowanie warunki naturalne nie pozwalają na poprawę stanu części wód w ustalonym czasie 6 (Art. 4.ust.4) może być uwzględnione przy weryfikacji osiągania celów środowiskowych. Wytypowanie obszarów wrażliwych czy narażonych na zagrożenie może nastąpić ze względu na inne kryteria, niezależne od eutrofizacji wód powierzchniowych, spowodowane np. wysokimi stężeniami azotanów w wodach powierzchniowych i podziemnych. Presje powodujące występowanie eutrofizacji mogą pochodzić z odległych obszarów w stosunku do części wód, której zmiany dotyczą. Zgodnie z dyrektywami ściekową i azotanową działania przeciwdziałające należy podjąć w tych obszarach, które stanowią odpowiednie obszary zlewni części wód wrażliwych bądź zagrożonych lub wszystkie obszary drenujące wody zanieczyszczone. Jednakże z perspektywy RDW nie należy zaklasyfikować jako będące w stanie poniżej dobrego wszystkich wód powyżej stanowiska w którym stwierdzono eutrofizację. Do oceny stanu wg RDW przydatne być może wykorzystanie kryteriów w postaci pierwotnych i wtórnych skutków eutrofizacji. Zestawione zostały one w tabeli poniżej. Z tabeli wynika, że znaczące pod względem środowiskowym niekorzystne skutki eutrofizacji zaczynają się od stanu umiarkowanego. Zaproponowano aby uznać, że prawdopodobieństwo /60/WE Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z ustanawiająca ramy wspólnotowego działania w dziedzinie polityki wodnej

18 wystąpienia oraz intensywność tych niekorzystnych oddziaływań zwiększa się od stanu umiarkowanego do złego. Tabela 4 Przykłady kryteriów jakościowych do oceny stanu wg W w zakresie pierwotnych i wtórnych skutków eutrofizacji. Stan ekologiczny Definicja stanu wg RDW Skutki pierwotne (np. biomasa fitoplanktonu) Skutki wtórne (np. deficyt tlenu) Bardzo dobry Warunki prawie nie zaburzone żadne żadne Dobry Nieznaczne zmiany w obfitości, składzie i biomasie znaczących elementów jakości niewielkie Żadne lub bardzo niewielkie Umiarkowany Umiarkowane zmiany w obfitości, składzie i biomasie znaczących elementów jakości Zmiany biomasy, obfitości i składu zaczynają być znaczące dla środowiska tj. gatunki tolerancyjne zaczynają być powszechne Sporadyczny wzrostu biomasy wpływ Słaby znaczne zmiany warunków przyrodniczych, gdzie gatunki roślin i zwierząt znacznie różnią się od tych, które zwykle towarzyszą danemu typowi jednolitej części wód Organizmy wrażliwe na zanieczyszczenia stają się nieliczne. Uciążliwe zakwity gatunków odpornych na zanieczyszczenia Skutki wtórne częste i okresowo intensywne zły poważnie zmienione warunki przyrodnicze, w których nie występują typowe dla danego rodzaju wód gatunki Całkowita dominacja gatunków odpornych na zanieczyszczenia Intensywne występujące często skutki bardzo Oceniając proces eutrofizacji zwykle stosuje się ten element jakości biologicznej (fitoplankton, fitobentos, makrofity) który dla danego typu wód jest najbardziej wrażliwy. Wrażliwość biologicznych elementów jakości na wzbogacanie środowiska wodnego w biogeny zmienia się w zależności od kategorii wód, typologii danej części wód, jakości wody, ilości i wielkości transportu biogenów jak również charakterystycznych warunków środowiskowych jak prędkość przepływu, zasolenie czy mętność. Dodatkowo, ten najbardziej wrażliwy na zmiany statutu troficznego element lub wskaźnik zarówno w warunkach

19 pogarszania się stanu lub jego poprawy będzie zachowywał się odmiennie w zależności od aktualnego położenia stanu zbiorowości biologicznej względem nowego stanu równowagi przy zmienionych wartościach presji. Przykładowo fitoplankton, fitobentos i makroglony czerpią biogeny z kolumny wody i przy korzystnych warunkach środowiskowych mogą szybko kolonizować nowe obszary, rosną i szybko się rozmnażają. W konsekwencji posiadają tendencję do szybkiej reakcji na zmianę stężenia biogenów. Jednocześnie wszystkie te elementy jakości biologicznej charakteryzują się bardzo duża zmiennością. Ta cecha powoduje, ze bardzo trudno na ich podstawie dokonać wiarygodnej oceny eutrofizacji. Makrofity zakorzenione, pobierając biogeny zarówno z osadów dennych jak i kolumny wody, znacznie wolniej reagują na wzrost zasilania w biogeny stąd uzyskanie w oparciu o nie wiarygodnej oceny jest prostsze. Z drugiej jednak strony bazując wyłącznie na makrofitach możemy nie wykryć wczesnych faz eutrofizacji lub efektu działań naprawczych. Poniżej Rysunek 2przedstawiona przykład stopnia dopływu biogenów związanego z nim przyspieszonego przyrostu biomasy roślinnej, prawdopodobieństwa wystąpienia znaczących zaburzeń w ekosystemie oraz ich intensywności ze stanem JCW wg Ramowej Dyrektywy Wodnej. Dopływ biogenów Niewielki Biomasa z przyspieszonego Prawdopodobieństwo znaczących zaburzeń na skutek nadmiernego przyrostu biomasy Stan zgodny z Intensywność i stopień niepożądanych dobry zaburzeń Niewielki wzrost w porównaniu do war. referencyjnych Umiarkowany wzrost w porównaniu do war. referencyjnych umiarkowany słaby Znaczny wzrost w porównaniu do war. referencyjnych Znaczące zaburzenia prawdopodobne Rysunek 2 Ocena stanu JCW nie jest zgodna z dobrym stanem w przypadku gdy biomasa fitoplanktonu, średnia obfitość makrofitów osiągnęła poziom przy którym prawdopodobieństwo wystąpienia znaczącego zaburzenia nie jest zaniedbywalnie małe. (CIS, 2009)

20 Stan JCW nie jest zgodny ze stanem dobrym w przypadku gdy biomasa fitoplanktonu lub średnia obfitość makrofitów osiągnęła poziom przy którym prawdopodobieństwo wystąpienia znaczącego zaburzenia nie jest zaniedbywalnie małe. Tabela 5 Znaczące niekorzystne zaburzenia mogące być następstwem przyspieszonego wzrostu fitoplanktonu, fitobentosu i makrofitów. A) Spowodowanie zmiany warunków środowiskowych innych elementów roślinnych ekosystemu w których osiągają one stan umiarkowany lub gorszy (np. jako rezultat pogorszenia warunków świetlnych na skutek wzrostu mętności i zacieniania przez fitoplankton) B) Spowodowanie zmiany warunków środowiskowych makrobezkręgowców bentosowych w których osiągają one stan umiarkowany lub gorszy (np. jako rezultat wzrostu sedymentacji materii organicznej, deficytów tlenu, wydzielania siarkowodoru, zmiany siedlisk) C) Spowodowanie zmiany warunków środowiskowych ryb w których osiągają one stan umiarkowany lub gorszy (np. jako rezultat deficytów tlenu, wydzielania siarkowodoru, zmiany siedlisk) D) Ogranicza realizację celów dla obszarów chronionych dla ekonomicznie istotnych gatunków (np. jako rezultat akumulacji substancji toksycznych w rybach) E) Ogranicza realizację celów dla obszarów chronionych dla obszarów Natura 2000 F) Ogranicza realizację celów dla obszarów chronionych dla obszarów ochrony ujęć (jako rezultat pogorszenia jakości wody) G) Ogranicza realizację celów dla obszarów chronionych do celów rekreacyjnych H) Powoduje zagrożenie dla zdrowia ludzkiego (substancje toksyczne na skutek zakwitów sinic w wodach służących do zapatrywania ludności w wodę przeznaczona do spożycia) I) Powoduje znaczące naruszenie lub zaburzenie korzystania ze środowiska (np. zmniejszenie połowów) J) Powoduje znaczące straty materialne.

21 Znaczące niekorzystne zaburzenia (Tabela 5) mogą być bezpośrednim lub pośrednim efektem oddziaływania antropogenicznego, które wywołuje zagrożenie zdrowia ludzkiego lub zagraża zrównoważonemu korzystaniu z ekosystemu. Dana część wód może być sklasyfikowana jako będąca w stanie dobrym wyłącznie wtedy gdy wystąpienie w niej zaburzeń będących rezultatem działalności człowieka jest zaniedbywalnie małe. Podsumowując, w sytuacji gdy cały obszar Polski został uznany jako obszar zagrożony eutrofizacją ze źródeł komunalnych wykonywane oceny w ppk wg programu MOEURW mogą być do pewnego stopnia wykorzystane do oceny stanu wg RDW. Jeśli ocena stopnia eutrofizacji przeprowadzona na podstawie elementu najbardziej czułego na działającą presję wskazuje na brak zagrożenia eutrofizacją i jednocześnie nie występuje prawdopodobieństwo zrzutu do tej lub wyżej leżącej JCW substancji z listy substancji priorytetowych, stan takiej jednolitej części wód można ocenić jako co najmniej dobry. Jeśli w wyniku przeprowadzenia oceny eutrofizacji dana JCW wskazuje na stan eutroficzny lub zagrożenie eutrofizacją w sytuacji gdy referencyjny dla niej stan jest inny, stan takiej JCW należy uznać za stan umiarkowany lub gorszy Ocena eutrofizacji na podstawie dyrektywy azotanowej. Omówiona na początku rozdziału 5 ocena stopnia eutrofizacji wód dotyczy procesu eutrofizacji czyli procesu nadmiernej produkcji pierwotnej ekosystemu wodnego na skutek dostarczania do środowiska wodnego ładunku biogenów ze źródeł antropogenicznych. Eutrofizacja następuje w wyniku wzbogacenia środowiska wodnego w pierwiastek, który dotychczas pełnił funkcję limitującą. Czynnikiem limitującym najczęściej jest fosfor lub azot. Zarówno jeden jak i drugi pierwiastek może docierać do ekosystemu wodnego ze źródeł komunalnych jak i rolniczych. Wykonując odpowiednie badania i ustalając stosunek P:N w środowisku wodnym można ustalić, który z pierwiastków decyduje o tempie produkcji pierwotnej. Wydaje się jednak, że z punktu widzenia reakcji ekosystemu wodnego, nie jest możliwe na rozróżnienie źródeł dopływających ładunków biogenów a więc czy eutrofizację powodują źródła rolnicze czy komunalne. Jedynie prawidłowo przeprowadzona analiza presji w zlewni danej JCWP może pomóc ustalić pochodzenie związków azotu. Wprowadzenie przez UE dwóch dyrektyw poświęconych zagadnieniom eutrofizacji tj. dyrektywy azotanowej 91/676/EWG i dyrektywy ściekowej 91/271/EWG wprowadza obowiązek raportowania na

22 potrzeby obu dyrektyw. Do prawodawstwa polskiego dyrektywa azotanowa została transponowana w postaci rozporządzenia ministra środowiska z dnia 23 grudnia 2002r w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych. Brak natomiast transpozycji dyrektywy 91/271/EWG, która powinna znaleźć się w przepisach polskich na mocy delegacji art. 47 ust.6 Prawa wodnego Ocena eutrofizacji na podstawie dyrektywy ściekowej Przyjęcie przez Polskę w Traktacie Akcesyjnym całego obszaru kraju jako zagrożonego azotanami ze źródeł komunalnych nie zmienia konieczności dokonywania oceny stopnia eutrofizacji. Szczególnie gdy brakuje transpozycji dyrektywy 91/271/EWG, ocena ta jest trudna do przeprowadzenia. Projekt nowego Programu Monitoringu Środowiska na lata przewiduje, że kolejna ocena stopnia eutrofizacji m.in. śródlądowych wód powierzchniowych pod kątem zagrożenia eutrofizacją pochodzenia komunalnego będzie musiała być wykonana w roku Na podstawie doświadczeń innych państw oraz literatury tematu należy przyjąć, że istotnymi wskaźnikami z punktu widzenia oceny eutrofizacji w rzekach są: o Fosfor całkowity o Ortofosforany o Azot całkowity o Azotany (III) o Azotany (V) o Amoniak o Elementy biologiczne właściwe dla danego charakteru rzeki (fitoplankton lub fitobentos) oraz inne fizykochemiczne elementy jakości jako wskaźniki przeglądowe (screening tool). Można też zastosować też listę wskaźników z grupy 3.5 rozporządzenia klasyfikacyjnego czyli: o Azot amonowy o Azot Kiejdahla o Azot azotanowy o Azot ogólny o Fosfor ogólny oraz elementy biologiczne właściwe dla danego charakteru rzeki oraz wskaźniki tlenowe z grupy 3.2 jako wskaźniki przeglądowe.

23 Mniejsza ilość badanych wskaźników nie powinna wpłynąć na wynik przeprowadzanej w oparciu o nie oceny eutrofizacji gdyż dominująca formą fosforu w wodach będą z pewnością fosforany, natomiast organiczne związki azotu uwzględnione we wskaźniku azotu całkowitego uwzględnione zostaną w formie azotu Kiejdhala i azotu ogólnego. Generalnie częstotliwość substancji biogennych powinien być prowadzony z większą częstotliwością niż elementów jakości biologicznej czyli dokładnie tak jak przewiduje to zarówno program monitoringu diagnostycznego i operacyjnego. Jeśli chodzi o wartości graniczne przy których należy uznać stan wód jako eutroficzny to posługując się zapisami RDW i definicjami stanu dobrego może występować niewielki wzrost częstotliwości i intensywności zakwitów specyficznych dla danego typu wód oraz niewielkie zmiany w składzie i obfitości makrofitów i fitobentosu [...] nie wskazują na przyspieszony wzrost fitobentosu lub roślin wyższych powodujących niepożądane zakłócenie równowagi między organizmami, można więc przyjąć ze wartości graniczne pomiędzy stanem dobrym a umiarkowanym z załącznika nr I do rozporządzenia z 20 sierpnia 2008r stanowią granicę dla stanu zagrożenia eutrofizacją. Przyjęcie przez element jakości biologicznej (odpowiednio do typu, fitoplanktonu lub fitobentosu) wartości klasyfikującej do stanu poniżej umiarkowanego należy traktować jako stan zeutrofizowany. Poniżej w Tabeli 6 zestawiono wszystkie typy JCWP wraz z ich licznościami występujących na obszarze właściwym WIOŚ Kraków. Kolorem zaznaczono jaki element jakości biologicznej jest właściwy do oceny eutrofizacji dla poszczególnych typów. Wybór elementu jakości biologicznej jest związany z charakterem przepływu w rzece oraz charakterystyki zlewni. Dla rzek wolnopłynących o powierzchni zlewni powyżej 5000km2, o stosunkowo małym spływie jednostkowym odpowiednim elementem jest fitoplankton a najprostszym wskaźnikiem do jego ilościowego oszacowania jest koncentracja chlorofilu a, choć opracowane są już inne wskaźniki np. indeksu trofii fitoplanktonu- FT (Mische, 2005). Dla rzek górskich i wyżynnych, charakteryzujących się na ogół mniejszymi niż 50000km2 powierzchniami zlewni, stosunkowo dużym spływem jednostkowym, ze względu na znaczne spadki koryta i mały wsp. przepuszczalności podłoża, właściwym elementem jakości biologicznej do oceny eutrofizacji jest fitobentos a wskaźnikiem indeks okrzemkowy.

24 Tabela 6 Typy abiotyczne JCWP występujących w na terenie WIOŚ Kraków wraz licznościami oraz wskazanym elementem jakości biologicznej do oceny eutrofizacji. Opis typu Nr typu ilość JCWP Typ nieokreślony 0 9 Potok tatrzański krzemianowy 1 4 Potok tatrzański węglanowy 2 2 Potok wyżynny krzemianowy z substratem drobnoziarnistymzachodni Potok wyżynny węglanowy z substratem drobnoziarnistym na lessach i lessopodobnych Potok wyżynny węglanowy z substratem gruboziarnistymi Mała rzeka wyżynna krzemianowa - zachodnia Mała rzeka wyżynna węglanowa 9 5 Średnia rzeka wyżynna - zachodnia 10 1 Potok fliszowy Mała rzeka fliszowa Średnia rzeka wyżynna - wschodnia 15 4 Potok nizinny lessowo-gliniasty Potok nizinny piaszczysty 17 9 Rzeka nizinna piaszczysto- gliniasta Wielka rzeka nizinna 21 2 Potok lub strumień na obszarze 23 3 będącym pod wpływem procesów torfotwórczych Ciek w dolinie wielkiej rzeki nizinnej makrofity fitobentos fitoplankton 6. Ocena wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Ocena wód powierzchniowych przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczona do spożycia wykonywana jest na podstawie Rozporządzenia z dnia 27 listopada 2002r Dz.U 204 poz. 1728, które jest realizacja delegacją art.50 ust. 1 Ustawy

25 Prawo Wodne. Rozporządzenie to transponuje do prawodawstwa polskiego dyrektywy 75/440/EWG oraz 79/869/EWG. Należy przypomnieć, ze obie te dyrektywy zostały uchylone na mocy Decyzji Wspólnego Komitetu EOG Nr 125/2007 i nie obowiązują już od końca Jednakże na Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska nadal spoczywa obowiązek wykonywania oceny wód na mocy w/w rozporządzenia. Wydane niedawno rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych podtrzymuje obowiązek prowadzenia monitoringu w tzw. celowych punktach pomiarowo kontrolnych położonych w JCWP przeznaczonych do zaopatrzenia ludności w wodę w oparciu o w/w rozporządzenie Dz.U 204 poz Istnieje jednakże różnica w częstotliwości wykonywania pomiarów przez WIOŚ a zapisami w/w rozporządzenia spowodowana tym, że wykazach wód do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia uwzględnione są przez władzę wodną czyli RZGW te JCWP, które dostarczają lub mogą w przyszłości dostarczać powyżej 100 m 3 /dobę bez względu na kryterium liczby zaopatrywanej ludności. Wzięcie pod uwagę JCWP tylko na podstawie kryterium ilościowego powoduje konieczność jednakowego potraktowania w monitoringu wszystkich wyznaczonych JCWP. Stosowana obecnie przez WIOŚ zasada, zgodnie z którą woda przeznaczona jest do zaopatrzenia ludności w wodę do spożycia wymaga szczególnej kontroli bo w grę wchodzi bezpieczeństwo i zdrowie ludzi powoduje, że woda w tych JCWP jest badana 12 razy w ciągu roku. Takie podejście i zastosowana częstotliwość badań jest jak najbardziej słuszne i powinno być utrzymane. W sytuacji gdy ograniczone możliwości finansowe WIOŚ powodują, że często w przypadku zlokalizowania na danej JCWP przeznaczonej do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczona do spożycia punktu operacyjnego celowego i realizacji pomiarów zgodnego z takim przeznaczeniem tych wód, jest to jedyny punkt monitoringowy na tej JCWP, istnieje potrzeba przeanalizowania czy uzyskana na jego podstawie ocena użytkowa może być w pewnym stopniu wykorzystana do realizacji np. oceny stanu wód. Wydawać by się mogło, że JCWP spełniająca warunki klasy A1 mogłaby być uznana za będącą w stanie co najmniej dobrym. W takim przypadku należy zauważyć, że dokonanie oceny stanu ekologicznego uniemożliwia nie tylko brak elementów jakości biologicznej ale również brak niektórych elementów fizykochemicznych z grupy wskaźników charakteryzujących zasolenie, zakwaszenie oraz brak niektórych elementów charakteryzujących warunki biogenne. Przy próbie oceny stanu chemicznego na podstawie wskaźników obowiązujących dla ppk pitnego i jednocześnie występujących w tabeli specyficznych zanieczyszczeń syntetycznych

26 i niesyntetycznych z zał. 5 rozporządzenia klasyfikacyjnego należy zauważyć, że wartości graniczne są tożsame np. dla chromu ogólnego i chromu 6 +, lub bardziej rygorystyczne np. dla cynku. Najwięcej jednak rozbieżności istnieje w grupie wskaźników należących do listy z załącznika nr 8 rozporządzenia klasyfikacyjnego czyli chemicznych wskaźników jakości wód. Co prawda wartości graniczne dla WWA, sumy pestycydów są dla klasy A1 bardziej rygorystyczne niż dla stanu dobrego ale wartości graniczne dla ołowiu i rtęci dla klasy A1 jak również dla klasy A2 nie spełniają warunków dobrego stanu chemicznego. Należy więc stwierdzić, że jakkolwiek można wykorzystać, mierzone wskaźniki w monitoringu operacyjnym celowym do oszacowania stanu jakości JCW, gdyż w przypadku gdy nawet niektóre wartości uzyskane z pomiaru monitoringu celowego nie spełniają wymagań stanu dobrego można takiej JCWP przypisać stan poniżej dobrego, nawet nie dysponując pomiarami pełnej listy wskaźników monitoringu operacyjnego, to wnioskowanie odwrotne jest niedopuszczalne. Nie można na podstawie zaklasyfikowania JCWP do klasy A1 wyciągać wniosków co do stanu tej JCWP. 7. Ocena wód powierzchniowych wyznaczonych do celów rekreacyjnych w tym kąpieliskowych. Rozporządzenie w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych (Dz.U.Nr 81 Poz 685) przewiduje, że dla ustalenia stanu wód powierzchniowych w obszarach, które zostały zawarte w wykazach o których mowa w art.113 ust.4 Prawa wodnego, a więc między innymi jednolitych części wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych, w tym kąpieliskowych ustanawia się monitoring operacyjny celowy. Zakres tego monitoringu wykonywany przez WIOŚ nie jest uregulowany odrębnymi przepisami, istniejące bowiem rozporządzenie Ministra Zdrowia z 16 października 2002 r dotyczy badań prowadzonych przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej służących orzeczeniu o przydatności wody do kąpieli w kąpielisku. Pomiary wykonywane w ramach monitoringu operacyjnego dla jednolitych części wód przeznaczonych do celów rekreacyjnych w tym kąpieliskowych mają na celu

27 wypełnienie wymogów dyrektywy 2006/7/WE z dnia 15 lutego 2006r 7 dotyczącej zarządzania jakością wody w kąpieliskach. Zapisy tej dyrektywy w części dotyczącej art. 4 i 5 czyli Oceny wody w kąpielisku będą z pewnością podstawą do zmiany rozporządzenia na podstawie art.50 ust.3 - Prawa wodnego pozostając w gestii PIS, natomiast zapis art.6 dyrektywy, dotyczący sporządzania profili wody w kąpielisku, nakłada nowy obowiązek, najprawdopodobniej na Wojewódzkie Inspektoraty Ochrony Środowiska. Dyrektywa 2006/7/WE nie podaje nowej listy wskaźników na podstawie, której wspomniany profil wody w kąpielisku ma być sporządzony lecz odwołuje się do danych i ocen prowadzonych zgodnie z Ramową Dyrektywą Wodną 2000/60/WE. Można również przypuszczać, że obowiązki wynikające zarówno z zapisów artykułów 6 oraz 4 i 5 będą w niedalekiej przyszłości realizowane przez WIOŚ (profile wody w kąpieliskach będą ustalane po raz pierwszy do roku 2011). Uwzględniając zapisy rozporządzenia z dnia 13 maja 2009 r. w sprawie form i sposobu prowadzenia monitoringu jednolitych części wód powierzchniowych i podziemnych oraz na podstawie zapisów załącznika III dyrektywy kąpieliskowej można by zaproponować następujący sposób wykonywania oceny JCWP przeznaczonej do celów rekreacyjnych w tym kąpieliskowych: i) Klasyfikacja elementów jakości biologicznej wrażliwych na eutrofizację oraz wskaźników fizykochemicznych z grupy substancji biogennych a. w przypadku stwierdzenia eutrofizacji lub zagrożenia eutrofizacją JCWP nie spełnia wymagań b. w przeciwnym przypadku ii) ocena wskaźników mikrobiologicznych wg załącznika I dyrektywy a. w przypadku przekroczeń wartości granicznych wymienionych w dyrektywie JCWP nie spełnia wymagań b. w przeciwnym przypadku JCWP spełnia wymagania dla wód kąpieliskowych. 7 Dyrektywa 2006/7/WE parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lutego 2006 r dotycząca zarządzania jakością wody w kąpieliskach i uchylająca dyrektywę 76/160/EWG.