FRAGMENTA FAUNISTICA Torn X X II Warszawa, 24 II 1978 Nr 1

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Torn X X II Warszawa, 24 II 1978 Nr 1 W ładysław B a z y l u k Karaczany ( B la tło d ea ), prostoskrzydłe ( O rthoptera) i skorki ( D erm aptera ) Pienin oraz góry Wżar [Z 32 rysunkami i 3 tabelami w tekście] Zarówno Orthoptera, jak Blatłodea i Dermaptera Łuku Karpackiego są poznane i zbadane nierównomiernie oraz znacznie słabiej niż innycb gór Europy. Pod względem ortopterologicznym stosunkowo najlepiej, choć jeszcze niedostatecznie, są poznane Karpaty P o łudniowe dzięki pracom M. B u r r a, B. K i s a, A. M u l l e r a, W. E a m m e g o, F. W e r n e r a i innych. Słabiej, pomimo prac W. B a z y ł u k a, A. Će j c h a n a, J. F uda k o w s k ie g o, I. M. L ik o w ic z a, M. Ł o m n ic k ie g o i in., są poznane Karpaty Wschodnie, a najsłabiej Karpaty Zachodnie. Polskie Karpaty są opracowane nierównomiernie i niedostatecznie. Najlepiej są opracowane Bieszczady Zachodnie (B a z y l u k 1971, 1977, L ia n a 1975). Oprócz tego ortopterologicznie opracowano następujące pasma górskie: Babia Góra (S t o b ie c k i 1883), Gorce (S m r e c z y ń s k i 1901) i Beskid Sądecki (S c h il l e 1902). Ponadto u różnych autorów (W. B a z y l u k, A. H a b e r, M. Ł o m n ic k i, M. N o w ic k i, L. S it o w s k i, J. S o k o ł o w s k i, S. S m r e c z y ń s k i, J. U r b a ń s k i i in.) można znaleźć dane dotyczące występowania niektórych gatunków, głównie z rzędu Orthoptera, w Tatrach, Pieninach i na Pogórzu Karpackim. Dotychczas pełnego opracowania Orthoptera, Blattodea i Dermaptera naszych Pienin nie było, jedynie w pracach omawiających inne tereny lub inne zagadnienia można znaleźć dane o występowaniu w Pieninach niektórych gatunków Orthoptera i Dermaptera. I tak w opracowaniach: B a z y l u k a (1956, 1957, 1958, 1962, 1971, 1976a, b, 1977), B o c h e ń s k ie g o (1960), K u n t z e g o (1934), S it o w s k ie g o (1922), S m ó l s k ie g o (1960), S t r o j n e g o (1969), S z e l ig i-m ie r z e y e w s k ie g o (1928) i U r b a ń s k i e g o (1939) można znaleźć dane o w ystępowaniu 14 gatunków Orthoptera: Barbitistes constrictus, Isophya brevipennis, I. pienensis, Tettigonia viridissim a, Pholidoptera aptera, Platycleis grisea, Decticus verrucivorus, Gryllotalpa gryllotalpa, Tetrix wagai, T. tenuicornis, Chorthippus (Glyptobothrns) pullus, Psophus str&frulus, Miramella alpina i Podisma pedestris oraz w pracy R o ż n o w s k ie j (1934) o w ystępowaniu jednego gatunku skorka Labia minor. Orthoptera Pienin Słowackich opracował M a ń a n (1954) podając z okolicy Preszowa (Preśoy) i Czerwonego Klasztoru (Cerveny Klaśtor) 27 gatunków, w tym nowo opisany gatunek Isophya pienensis, które i w naszych Pieninach zostały odnalezione.

2 $ W. Bazyluk 2 Przed zaczęciem planowych badań autor przeprowadził w Pieninach wstępne badania, głównie jakościowe, w mniejszym stopniu ilościowe, przez 64 dni w miesiącach od czerwca do września w następujących latach: dni, dni, dni, dni, dni, dni, dni, dni i dni. Planowe badania jakościowo-ilościowe trwały 116 dni w następującym czasie: w roku 1971: 1 V I- -3 VI, 6 V II-14 VII i 4 V III-30 VIII oraz w czasie urlopu we wrześniu; w roku 1972: 26 V-7 VI i 17 V II-15 VIII oraz w roku 1973: 8 V I-16 VI i 20 VII -14 VIII. W niniejszym opracowaniu autor wykorzystał również dotychczas nie opublikowane materiały zebrane przez St. S m r e c z y ń s k ie g o sen. w 1911 roku w Pieninach. Materiały te znajdują się w Zakładzie Zoologii Systematycznej i Doświadczalnej PAN w Krakowie. Za udostępnienie ich składam serdeczne podziękowanie Kierownictwu Zakładu. Osobom, które dostarczyły mi zebrane w Pieninach materiały (W. K a m i ń s k i, dr A. L i a n a, mgr A. R o d z ie w ic z, prof.. dr W. S k u r a t o w ic z, K. W in n i k i inż. R. Ż u k o w s k i) serdecznie dziękuję. Ogółem zebrano materiały należące do 43 gatunków z rzędu Orthoptera, 6 gatunków z rzędu Blattodea i 4 gatunków z rzędu Dermaptera. Materiały zbierałem następującymi metodami jakościowymi: zbieranie na upatrzonego, zbieranie na słuch metodą dwu wcięć w przód (B a z y l u k 1949), strząsanie z d rzew, przeszukiwanie ściółki i czerpakowanie. Z metod ilościowych stosowałem łowienie czerpakiem na czas i metodę do stu sztuk, polegającą na zebraniu 100 osobników z danej grupy bez stosowania selekcji. Metoda ta jest podobna do metody stosowanej przez D r e u x (1962) przy badaniu Orthoptera francuskich Alp. Dla porównania zastosowano kilkakrotnie m etodę kwadratów polegającą na wyłowieniu wszystkich osobników danej grupy z kwadratu o boku 5 m. P r o c e n t p o d o b ie ń s tw a fau n p o sz cz e g ó ln y c h rejo n ó w ob liczo n o w e d łu g w zoru w x = %, w którym x = szukany procent podobieństwa faun dwu rejonów, a -f b w w = liczba gatunków wspólnych dla obu rejonów, a = liczba gatunków jednego rejonu, b = liczba gatunków drugiego rejonu. W rozważaniach zoogeograficznych wykorzystano nie tylko dane zawarte w pracach dotychczas opublikowanych, lecz i materiały znajdujące się w zbiorach Instytutu Zoologii PAN w Warszawie, jak również w innych zbiorach krajowych znajdujących się w muzeach Bytom ia, Krakowa, Poznania i Wrocławia pochodzących głównie z Karpat i Sudetów. Materiały dowodowe do niniejszego opracowania zebrane przez autora znajdują się w zbiorach Instytutu Zoologii PAN w Warszawie i częściowo w zbiorach Muzeum P ienińskiego Parku Narodowego w Krościenku nad Dunajcem. TER EN BADAŃ Pieniny leżą na terenie Karpat Zachodnich w obniżeniu znajdującym się między Gorcami i Beskidem Sądeckim na północy, a Tatrami na południu. Jest to niewielkie pasmo górskie rozciągające się od Cisowej Skały (686 m n.p.in.) na zachodzie, z tym że pojedyncze skały i wzgórza ciągną się jeszcze dalej na zachód, bo aż do miejscowości Stare Bystre. Na wschodzie dochodzą do Wierchliczki (955 m n.p.m.). Długość całego pasma górskiego na terenie Polski wynosi mniej niż 100 km, szerokość natomiast waha się od paru do ponad 6 kilometrów. Pieniny należą do gór niskich, z pasami pogórza i regla dolnego oraz z za czątkiem regla górnego na szczycie Wysokich Skałek. Najwyższe ich szczyty są następujące: Wysokie Skałki (1052 m n.p.m.) w Małych Pieninach, Trzy Korony (982 m n.p.m.) w Pieninach Centralnych, Nowa Góra (908 m n.p.m.) w Pieninach Zachodnich, Branisko czyli Żar (879 m n.p.m.) i Hombark (808 m n.p.m.) w Paśmie Skalic Spiskich. Do badań ortopterologicznych włączono również górę Wżar (768 m n.p.m.) leżącą w pasie przejściowym między Pieninami i Gorcami.

3 3 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera Ze względu na swoistą florę, a zwłaszcza występowanie stosunkowo dużej liczby endemitów własnych, Pieniny zostały przez botaników wydzielone w odrębny okręg geobotaniczny. Specyficzne piętno nadają Pieninom mozaikowe murawy naskalne i lasy różniące się od lasów tatrzańskich i beskidzkich. Buczyna karpacka występuje na północnych stokach, a na południowych tylko w wąskich, cienistych dolinach potoków. Na południowych stokach natomiast występuje ciepłolubna buczyna i ciepłolubna jedlina. Na skalnych szczytach w środowisku muraw naskalnych rośnie sosna. Lasy naturalne w większości zostały wycięte i zastąpione świerkiem, który rósł i w lasach naturalnych Pienin, lecz jako domieszka, pojedynczo pośród innych drzewostanów; naturalnym zespołem świerka jest jego stanowisko na Wysokich Skałkach. Dużą powierzchnię w Pieninach zajmują łąki, których rozpowszechnienie jest wynikiem działalności człowieka, niektóre jednak są prawdopodobnie pozostałościami dawnych polan śródleśnych będących miejscami żerowania dużych ssaków', takich jak np. sarny i jelenie. Odrębność Pienin w stosunku do otaczających je gór zaznacza się również w budowie geologicznej i w krajobrazie. Z otoczenia fliszowego, o łagodnych, kopulastych kształtach wyłaniają się wapienne, wysokie i strome skalice o wysokości względnej doohodzącej do 550 m. Skalice te mają bardzo strome zbocza w kierunku Dunajca, łagodne na stokach przeciwnych. W Pieninach botanicy wyróżniają następujące cztery podokręgi: 1. Pieniny Centralne często zwane Pieninami Właściwymi rozciągające się od Noweji Góry i Podskalnej Góry na zachodzie do Dunajca na wschodzie, 2. Małe Pieniny rozciągające się od Dunajca na zachodzie do Wierchliczki na wschodzie,. 3. Pieniny Czorsztyńskie czyli Pieniny Zachodnie położone między Czorsztynem i N iedzicą na zachodzie do Nowej Góry i Podskalnej Góry na wschodzie oraz 4. Pas Skalic Spiskich zwany też Pasmem Homborka i Braniska (Żaru) leżący między Cisową Skałą na zachodzie, a Niedzicą i Dunajcem (Zielone Skałki) na wschodzie. Andezytowa góra Wżar leży na pograniczu Pienin w pobliżu przełęczy Snozka. Pieniny w porównaniu z pobliskimi górami mają najwyższą średnią temperaturę roczną, powietrza (około +6,2 C), najmniejszą liczbę'rocznych opadów (dla Czorsztyna wynosi ona 744 mm, dla Krościenka 731 mm, dla Sromowców Niżnych 805 mm i dla Szczawnicy 854 mm) nierównomiernie w roku rozłożonych (najwięcej jest w okresie letnim) i sto sunkowo niewielkie zachmurzenie, przy stosunkowo dużej liczbie godzin nasłonecznionych, zwłaszcza w lecie (średnio dziennie wypada 4,4 godziny z pełnym oświetleniem słonecznym)- W iatry w Pieninach są najsilniejsze zimą, w lecie bywa dużo dni prawie bezwietrznych. W iatry wieją najczęściej z zachodu i północy, najrzadziej z południowego wschodu. Autor przeprowadził badania zarówno w siedliskach wytypowanych przez botaników, a scharakteryzowanych przez P a n c e r - K o t e j o w ą i Z a r z y c k ie g o w części I opracowania Fauny Pienin, jak i w innych środowiskach, wytypowanych przez siebie. Do siedlisk wytypowanych w oparciu o dane botaniczne, których przydatność dla badań zoologicznych należało sprawdzić, należą następujące: 1. Buczyna karpacka Fagetum carpaticum typicum z w ystępującą wśród niej w postaci enklaw jaworzyną Phyllitido-Aceretum. Szeroko rozprzestrzenione siedlisko, jego przykładami są stanowiska nad Potokam i Ociemnym i Kulińskim. 2. Buczyna ciepłolubna Carici-Fagetum cephalantheretosum położona na zboczach bogatych w węglan wapnia, o ekspozycji południowej, przykładem jest stanowisko Białe Skały. 3. Jedlina ciepłolubna Carici-Fagetum abietetosum występująca na podłożu łupków ilastych z dużą ilością węglanu wapnia, na zboczach o ekspozycji mniej lub bardziej południowej. Przykładem jest stanowisko Facimiech. 4. Olszynka karpacka Alnetum incanae występuje na aluwiach górskich rzek, co kilka lat zalewanych wodami powodziowymi. Przykładem stanowisko na Krasie i w Czorsztynie na lewym brzegu Dunajca.

4 10 W. Bazyluk 4 5. Łąka pienińska zbiorowisko Anthyllis vulneraria-trifolium montanum zostanie omówione dalej. Przykładem są stanowiska: Doliny nad Gródkiem i polana Wyrobek. 6. Łąka ziołoroślowa zbiorowisko z Laserpitium latifolium, jest to zbiorowisko półnaturalne rozwijające się na siedlisku buczyny karpackiej. Przykładem jest stanowisko pod szczytem Trzech Koron (na zboczach północnych) i obrzeżenia polan przy północnych brzegach lasu. 7. Murawa naskalna Dendranthemo-Seslerietum charakteryzuje się występowaniem obok siebie gatunków wysokogórskich i kserotermicznych. Przykładem jest stanowisko leżące na południowym stoku Trzech Koron i w dolnej części Wąwozu Sobczańskiego. 8. Murawa kserotermiczna Origano-Brachy podietum laserpitietosum charakteryzuje się obecnością roślin kserotermicznych i łąkowych, a w Pieninach Centralnych dochodzą jeszcze rośliny wysokogórskie. Przykładem jest stanowisko leżące na lewym brzegu potoku w Wąwozie Sobczańskiin. 9. Suche pastwisko odznacza się dużym udziałem gatunków ciepłolubnych. P rzykładem jest stanowisko Podłaźce leżące u podnóża Trzech Koron od strony południowej. 10. Młaka Yaleriano-Garicetum flavae. Zespół naturalny występujący w miejscach wysięku wód gruntowych. Przykładem jest stanowisko w pobliżu ujścia Potoku Ociemnego do Dunajca. Do siedlisk wytypowanych przez autora należą następujące: 11. Piargi skąpo porosłe roślinami. Przykładem są piargi na południowym zboczu Grabczychy, po wschodniej i zachodniej stronie Wąwozu Sobczańskiego i w wejściowej części wąwozu Homole. 12. Żwirowiska podobnie jak piargi skąpo porosłe roślinami, zalewane wodą w czasie powodzi. Przykładem są żwirowiska nad brzegami Dunajca od Czorsztyna do Krościenka, także nad brzegami Krośnicy, Grajcarka, ujścia Potoku Sobczańskiego i Białki. 13. Grąd Tilio-carpinetum w typowej postaci w Pieninach nie występuje. Jego fragm enty natomiast znajdują się w Pieninach Centralnych na zboczach doliny Dunajca p oczynając od wschodnich stoków Ociemnego aż po Długi Gronik. 14. Poła i łąki uprawne oraz uprawne pastwiska. Przykłady będą podane dalej w tekście. 15. Zabudowania takie jak domy mieszkalne, piekarnie, restauracje, magazyny itp. CHARAKTERYSTYKA FAUNY BADANEGO TE R EN U Ponieważ karaczany (Blattodea) i skorki (Dermaptera) stanow ią nieliczne gatunkow o rzędy owadów nie tylko w Pieninach, lecz i w całej Polsce, a naw et w całej Europie i Palearktyee oraz różnią się znacznie w ym aganiam i biotycznym i od prostoskrzydłych (Orthoptera) i dlatego w ym agają innych m etod b a dawczych, zostaną omówione oddzielnie. E ząd: B lattodea W Polsce stw ierdzono w ystępow anie 16 gatunków karaczanów (wraz z g a tunkam i jednorazowo zawleczonymi), z których w skład fauny krajowej bąd ź jako gatunki synantropijne, bądź występujące w tzw. wolnej przyrodzie, weszło 10. K araczany w ystępujące w P ieninach stanow ią 60 % fauny krajow ej (6 g a tunków). W ystępowanie wszystkich sześciu gatunków zostało stwierdzone ty lk o w P ieninach C entralnych, w Pieninach Zachodnich stw ierdzono w y stę

5 5 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 11 powanie tylko dwu gatunków [Ectobius (Ectobius) lapponicus i E. (E.) erythronotus ater], w Małych Pieninach, wtpasie Skalic Spiskich i na W żarze tylko jednego [E. (E.) lapponicus]. K araczany występujące w Pieninach pod względem chorologicznym należą do n astęp u jący ch elem entów: elem ent kosm opolityczny stanow ią dwa g a tu n k i (Blatta orientalis i Blattella germanica) czyli 33 % całej fau n y k ara c z a nów Pienin; elem ent europejski cztery gatunki [E. (E.) lapponicus, E. (E.) erythronotus ater, E. (E.) sylvestris i Phyllodromica (Phyllodromica) maculata] 67 %. N ajliczniejszą grupę stanow ią g a tu n k i z ro d zaju Ectobius należące genetycznie do pnia rodowego śródziem nom orskiego. Mniej licznie są rep rezen to wane inne elem enty. Praw dopodobnie elem entem pontyjsko-śródziem nom orskim jest Ph. (Ph.) maculata, elem entem palearktycznym (a naw et może europejskim ) jest B. orientalis i elem entem orientalnym jest BI. germanica. Ekologicznie karaczany są słabo zróżnicowane. Typowo leśnym gatunkiem jest E. (E.) sylvestris i w nieco m niejszym stopniu E. {E.) lapponicus, który w P ieninach w ystępow ał we w szystkich b ad an y ch środow iskach, sporadycznie wschodząc nawret do domów mieszkalnych. Kseroterm ofilnym i gatunkam i są w ystępujące tylko na m uraw ach lub silnie nasłonecznionych łąkach E. (E.) erythronotus ater i Ph. {Ph.) maculata. Synantropijnym i są: B. orientalis i BI. germanica. Fauna karaczanów Pienin nie w ykazuje różnic wr porównaniu z fauną karaczanówt Polski południowej i środkowej, w porów naniu z fauną innych gór Polski jest pozornie najbogatsza (z Bieszczadów" są znane trzy gatunki, z T atr i Sudetów po trzy gatunki, z Gorców cztery gatunki, z Babiej Góry i Beskidu Sądeckiego po dwra gatunki), w innych górach nie prow adzono jed n a k specjalnych badań nad tą grupą owadów. Podsum ow ując należy stw ierdzić, że fau n a karaczanów P ienin jest ty p o wą fauną środkowoeuropejską nie odróżniającą się od fauny zarówno gór, jak i niżu Europy środkowej. W ykaz karaczanów w ystęp ujących w P ieninach i na W żarze Blatta orientalis L i n n a e u s. K osm opolityczno-synantropijny gatunek pochodzenia praw dopodobnie europejskiego ( B a z y l u k 1977), w ystępuje w całej Polsce (B a z y l u k 1976a) w dom ach m ieszkalnych, piekarniach, kuchniach, restau racjach, m agazynach itp. przez cały rok, w różnych stadiach rozw o jow ych. Bardzo liczne występowanie stwierdziłem 15 V III 1954, w drewnianym domu w Krościenku. Według ustnych informacji można go było znaleźć w wielu domach nie tylko w Krościenku, lecz i w Szczawnicy. Blattella germanica (L i n n a e u s ). K osm opolityczno-synantropijny gatunek pochodzenia praw dopodobnie orientalnego. R ozprzestrzeniony bardzo szero

6 12 W. Bazyluk 6 ko. Ze w szystkich karaczanów w ystępujących w P a lea rk ty c e dochodzi n a j dalej na północ, bo aż za koło podbiegunowe północne (B a z y l u k 1977). W ystępuje w Polsce podobnie jak poprzedni gatunek (B a z y l u k 1976a), poszerzając w o statn ich lata ch zasięg w ystępow ania. W Pieninach stwierdzono występowanie w wielu domach w Krościenku, występuje prawdopodobnie i w innych miejscowościach tego terenu. Ectobius (Ectobius) lapponicus (L in n a e u s ). G atunek europejski, pochodzenia praw dopodobnie śródziem nom orskiego ( B a z y l u k 1977), w ystępuje od F ran cji na zachodzie do Tom ska i dorzecza górnego Jenisieju na wschodzie i od północnych krańców E uropy do południowej Francji, północnych i środkowych (w górach) W łoch oraz do południow ych krańców Półwyspu Bałkańskiego i Stepów Czarnomorskich. Na północy przekraczając granicę tajgi wchodzi na tundrę, a na południu wkracza na stepy. Dorosłe osobniki przebyw ają na drzew ach, krzew ach i roślinach zielnych, często samice, a z re guły młode obu płci żyją w ściółce i runie. W całej Polsce należy do gatunków pospolitych (B a z y l u k 1976a). W P ieninach jest najpospolitszym gatunkiem z ro d zaju Ectobius, w ystępuje we wszystkich środowiskach (naw et wchodzi do domów m ieszkalnych) z w yjątkiem żwirowisk i piargów, n a m uraw ach rzadko spotykany. Został stwierdzony w Pieninach Centralnych na następujących stanowiskach: Ociemne, Krościenko-młaka, Zawiesy, Toporzyska, Istebki, Kras, Długi Gronik, Sokolica, Małe Załonie, Łupiska, Wymiarki, Burzyna, Kosarzyska, Wyrobek, Przełęcz Niedźwiadki, Facimiech, Przełęcz Szopka, Trzy Korony, Gojny Las i Wąwóz Sobczański; w Pieninach Zachodnich: Podskalnia Góra, Nowa Góra, Harczy Grunt i Macelak; w Małych Pieninach: wąwóz Homole i Szczawnica; w Pasie Skalic Spiskich: Branisko i nad Białką oraz na W żarze. Gatunek ten zebrał w 1911 roku w Krościenku St. S m r e c z y ń s k i sen. Ectobius (Ectobius) erythronotus ater B a z y l u k. Podgatunek kseroterm o- filny dotychczas znany tylko z Polski i Łotew skiej S E R. Pow yższy p o d g a tunek wraz z innym i trzem a podgatunkam i wchodzi w skład gatunku E. (E.) erythronotus (B u k r ), który w ystępuje we Włoszech, w Szwajcarii, Austrii,, na południu R F N i N R D, w Czechosłowacji, n a W ęgrzech, w Jugosław ii, R u munii, Bułgarii, Grecji, w Polsce i w ZSRR (Łotewska SR R, U kraińska SR R i Mołdawska SRR). E. (E.) erythronotus ater żyje w Polsce na niżu przew ażnie na silnie nasłonecznionych, niewielkich polankach w lasach sosnowych lub m ieszanych. W Pieninach żyje również n a stanow iskach silnie nasłonecznionych. Jego występowanie zostało stwierdzone tylko w Pieninach Centralnych: Zawiesy, Białe Skały i Wąwóz Sobczański; możliwe że występuje również w Pieninach Zachodnich, gdyż na Zamczysku i Piekiełku widziałem postaci młodociane należące najprawdopodobniej do tego podgatunku. Ectobius (Ectobius) sylvestris ( P o d a ). G a tu n ek m e z o h ig r o filn y, o d u ż e j

7 7 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 13 tolerancji wilgotnościowej, europejski (brak go na Półw yspie Ib eryjskim i P ó ł wyspie Skandynawskim ), o m niejszym areale niż E. (E.) lapponicus. W ystępuje w tajdze, w lasach mieszanych, liściastych i lasostepach, nie wchodząc na północy na tundrę, a na południu na stepy. Pospolity w całej Polsce ( B a z y l u k 1976a), na mniejszej liczbie stanowisk niż E. (E.) lapponicus. Prawdopodobnie występuje w całych Pieninach, chociaż został stwierdzony tylko w Pieninach Centralnych: Gródek, Załonie, Małe Załonie i Przełęcz Niedźwiadki. Phyllodromica (Phyllodromica) maculata ( S c h r e b e r ). Mezo- lub kseroterm ofilny, europejski gatunek, którego północna granica w ystępow ania przebiega przez Polskę ( B a z y l u k 1976a), jest znany z R F R, R R D, Szwajcarii, Austrii, Jugosławii, W ęgier, Czechosłowacji, Rum unii i Ukraińskiej SRR. W Polsce niżowej w ystępuje na silnie nasłonecznionych polankach śródleśnych, najczęściej w lasach sosnowych, w ściółce, runie, pod kam ieniam i, itp., w ystępuje również w środowiskach kseroterm icznych poza lasam i. Rozmieszczenie w Polsce podał B a z y lu k ' (1976a, 1977). W Pieninach stwierdzono jego występowanie tylko w Pieninach Centralnych: Ganek pod Trzema Koronami i Wąwóz Sobczański. R ząd: D erm a p tei'a R a 6 gatunków skorków podanych z Polski, w Pieninach stwierdzono cztery gatunki, co stanowi około 67 % fauny krajowej tego rzędu owadów. Stwierdzono w ystępowanie w Pieninach Centralnych wszystkich czterech gatunków : Labia m inor, Apterygida media, Chelidurella acanthopygia i Forficula auricularia, w Pieninach Zachodnich trzech gatunków : A. media, Ch. acanthopygia i F. auricularia, a w Małych Pieninach, Pasie Skalic Spiskich i na W żarze tylko jed e n: F. auricularia. Skorki w ystępujące w Pieninach należą do następujących elementów chorologicznych: Dw a g a tu n k i: A. media i Ch. acanthopygia (50% gatunków w ystępujących w Pieninach) stanow ią elem ent europejski, jeden gatunek: L. minor (25%) stanowi elem ent holarktyczny i jeden gatunek: F. auricularia <25%) elem ent kosm opolityczny. Ze względu na słabe stosunkowo poznanie tego rzędu owadów tru d n o jest określić elem enty genetyczne. Południow o europejskie, może naw et śródziemnomorskie są praw dopodobnie A. media i Ch. acanthopygia, p a leark ty czn y m elem entem jest praw dopodobnie F. auricularia i być może orientalnego pochodzenia jest L. minor. F auna skorków Pienin jest podobna do przeciętnej fauny niżowej Polski, w porów naniu z innym i górami Polski jest ona dość bogata. Dotychczas znam y tylko z Pienin i Sudetów po cztery gatunki, z Bieszczadów, Gorców, Babiej Góry i Beskidu Sądeckiego po trz y g a tu n k i i z T a tr dw a gatunki. P odsum ow ując należy stw ierdzić, że fauna skorków jest fauną środkow o europejską, nie w yróżniającą Pienin od innych gór Polski, ani naw et od fauny n iżu środkow oeuropejskiego.

8 14 W. Bazyluk 8 W ykaz skorków w ystępujących w P ieninach i na W żarze Labia minor (L i n n a e u s ). Gatunek holarktyczny, praw dopodobnie występuje w całej Polsce, z w yjątkiem wysokich gór, aczkolwiek nie był podany z niektórych rejonów ( B a z y l u k 1976b). Spotkać go m ożna latającego w późnych godzinach popołudniow ych na pastw iskach oraz w pobliżu obór i stajni. Z Pienin podała go R o ż n o w s k a (1934). Należy do tzw. gatunków rzadkich. Jest znany tylko z Pienin Centralnych; 21 VII 1972 w Krościenku został złowiony do światła jeden samiec. Apterygida media (H a g e n b a c h ). G atunek europejski, w ystępuje praw dop o d o b n ie w całej Polsce ( B a z y l u k b ) z w yjątkiem wyższych pięter górskich. W Pieninach w ystępuje na wierzbach i innych drzewach lub krzewach nad brzegiem D unajca, w buczynie karpackiej, w olesie, na łąkach pienińskich, n a m łace, n a krzew ach śródpolnych, a naw et m ożna go spotkać w dom ach m ieszkalnych. Często w ystępuje w ściółce lub runie leśnym. Jego występowanie stwierdzono w Pieninach Centralnych na następujących stanowiskach: Krościenko dom, brzeg Dunajca, pola, oles i młaka, Ociemny, Kras, Długi Gronik, Kurnikowa Skała i Toporzyska oraz w Pieninach Zachodnich: Czorsztyn oles, Sromowce Niżne brzeg Dunajca. W Pieninach zebrał go w 1911 roku St. S.m r e c z y ń s k i sen. Chelidurella acanthopygia (G e n e ). G atunek europejski sp o tykany od Pirenejów do z a chodnich ziem Związku Radzieckiego i od Szwecji do północnych W łoch i Rum unii. W y stępuje praw dopodobnie n a całym obszarze Polski (B a z y l u k 1976b) z w yjątkiem wysokich pięter górskich. W P ieninach w ystępuje na m łace, w olesie, na krzew ach śródpolnych, na łące p ie nińskiej i w buczynie karpackiej, często spoty k a się go w ściółce lub runie. StAvierdzono jego obecność w Pieninach Centralnych: Krościenko pola, brzeg Dunajca i oles, Ociemny, Zawiesy, Kras, Długi (Tronik i Wymiarki oraz w Pieninach Zachodnich: Zamczysko i Czorsztyn oles i brzeg Dunajca. Forficula auricularia L i n n a e u s. G atunek Rys. 1. Forficula sp. {auricularia?) kosmopolityczny, w całej Polsce pospolity od zakończenie odwłoka samca wybrzeża B ałtyku aż do hal w Tatrach. W Pieninach stw ierdzony we w szystkich b adanych środow iskach ja k o

9 9 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 15 bardzo liczny gatunek, bardzo często można go spotkać również w domach i zabudow aniach gospodarczych. W ystępuje we wszystkich czterech podokręgach Pienin i na Wżarze1. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S imr e c z y ń s k i sen. R ząd: O rthoptera Prostoskrzydłe to fitofagi lub polifagi z przewagą pokarm u roślinnego albo zwierzęcego. Ich rozm ieszczenie i w ystępow anie wiąże się dość ściśle z ro ślinami, jednak nie z poszczególnymi gatunkam i, lecz z typem szaty roślinnej, która znowu jest uzależniona od podłoża, warunków klim atycznych (zarówno m akro-, ja k i m ikroklim atyc.znych) oraz historycznej przeszłości danego te ren u przynajm niej w holocenie i plejstocenie. P odobnie ja k bogata w g atu n k i jest flora Pienin, jest również b ogata g a tunkow o fauna prostoskrzydłych. N a stosunkow o bowiem niewielkiej pow ierzchni całych Pienin, liczącej niewiele więcej niż 300 km 2, stwierdzono w ystępowanie ponad 50% gatunków w ykazanych z całej Polski, o jeden tylko gatunek mniej niż w wielokrotnie większych Bieszczadach Zachodnich ( B a z y l u k 1971, L ia n a 1975), a o dwa gatunki więcej niż w Puszczy Kam pinoskiej, terenu również większego pow ierzchnią od P ienin ( L ia n a 1962). Fauna Orthoptera Pienin w porównaniu z fauną wszystkich naszych pasm górskich łącznie z pogórzami (K arpaty, Sudety i Góry Świętokrzyskie) jest również bogata, stanow i bowiem około 61 % całości tej fauny. W naszych górach i na pogórzach stwierdzono występowanie 71 gatunków Orthoptera, n a podstaw ie danych zarówno opublikow anych, jak i nie opublikowanych, a opartych na m ateriałach znajdujących się w zbiorach In sty tu tu Zoologii Polskiej Akademii N auk zebranych w większości przez autora niniejszego opracowania. Ponieważ badania Orthoptera, poza Bieszczadami, były prowadzone dorywrczo, nie są więc adekw atne i dlatego niecelowe jest obliczanie procentu podobieństw a fau n poszczególnych górotw orów. D otychczas najw ięcej g a tu n ków stwierdzono w Górach Świętokrzyskich, bo 50 (dane uzyskane od dr A. L i a n y ), c o stanowi około 71% wszystkich gatunków" wy stępujących w górach Polski. Bieszczady m ają 14 gatunki (ok. 62 %), Pieniny 43 gatunki (ok. 6 1 % ), Beskid Sądecki 37 gatunków (ok. 5 2 % ), Gorce 35 gatunków" (ok. 5 0 % ), Sudety 34 gatunki (ok. 4 9 % ), Babia Góra 29 gatunków (ok. 4 1 % ) i T atry 2 8 gatunków" (ok. 40 %). Pieniny w yróżniają się jako odrębny okręg faunistyczny nie tylko dużą liczbą gatunków, ale i składem jakościowym. Pomimo niedużych wysokości bezwzględnych (większość szczytów m a znacznie mniej niż 1000 m n.p.m., jedynie W ysokie Skałki przekraczają tę wysokość) c h a ra k te ry z u ją się p ro 1 Na Wżarze w 1956 roku został złowiony jeden samiec różniący się budową cęgów (rys. 1) nie tylko od F. auricularia, lecz i od innych gatunków tego rodzaju. Jeśli osobnik ten nie jest postacią teratologiczną, to być może należy do nie znanego dotychczas gatunku.

10 16 W. Bazy luk 10 porcjonalnie dużą liczbą gatunków górskich, mianowicie 6, co stanowi wprawdzie tylko 14% wszystkich gatunków Orthoptera w ystępujących w Pieninach, ale aż 50% gatunków górskich dotychczas stw ierdzonych we w szystkich górach Polski. Ze względów zrozum iałych w P ieninach b ra k jest gatunków w ysokogórskich charakterystycznych dla tzw. strefy alpejskiej. Subalpejskim gatunkiem jest Miramella alpina, która nie wiadomo czy aktualnie jeszcze występuje, gdyż mimo usilnych poszukiwań nie udało mi się jej odnaleźć. Prawdopodobnie Pieniny były w schodnią granicą w ystępow ania tego g a tu n k u. Pozostałe g a tu n k i górskie w liczbie pięciu, to g a tu n k i reglowe charak tery zu jące się niewielkimi areałam i rozciągającym i się również poza tere n Pienin. Endem itów s. str. w Pieninach brak, subendem itam i (co w ykażą przyszłe badania) być może są pozostałe górskie gatunki, mianowicie: Isophya pienensis, w m niejszym stopniu I. brevipennis oraz Pholidoptera aptera slovaca, Tetrix wagai i Chorthippus (Glyptobotlwus) eisentrauti. I. pienensis jest znana z Beskidu Sądeckiego i Pienin Słowackich, skąd została opisana. B a z y l u k (1971) podał, że w Bieszczadach niektóre osobniki Isophya camptoxypha F i e b e r są podobne nieco do I. pienensis. Być może takie osobniki w ystępują na Busi Zakarpackiej (ZSRR), skąd pod nazwą I. pienensis podał je I. I. L ik o w ic z (bez m ateriałów porównawczych trudno to z całą pewnością stwierdzić). Gdyby na Rusi Zakarpackiej występowała ty lk o I. camptoxypha, to I. pienensis b y łab y endem item pienińskim. I. brevipennis z Pienin, a także Gorców, T atr i Babiej Góry różni się od okazów typow ych tego g a tu n k u pochodzących z R um unii (u nas z B ieszczadów Zachodnich) długością i użyłkow aniem pokryw oraz zakończeniem od włoka i być może stanowi odrębny podgatunek w ystępujący tylko w K arp a tach Zachodnich (endem it zachodniokarpacki?), gdyż w Sudetach w ystępuje ju ż inny gatunek. Pholidoptera aptera slovaca p o d gatunek w y stępujący i w Pieninach Słowackich, a być może i w innych częściach K arp at. Je st on zapewne innym podgatunkiem niż stw ierdzony w naszych B ieszczadach Zachodnich po d g a tu n ek P. aptera, od którego różni się m. in. śpiew em. Tetrix wagai jest gatunkiem zachodniokarpackim, dotychczas znanym tylko z polskich K arp at Zachodnich, a spokrewnionym z alpejskim gatunkiem T. tuerki (K r a u s s ). Chorthippus (Glyptobothrus) eisentrauti w ystępuje w Alpach, Apeninach i górach Półwyspu Bałkańskiego i jest gatunkiem nowym nie tylko dla Pienin, ale i dla Polski. P ien in y są najdalej na północny w schód w ysuniętym stanow iskiem tego gatunku. N ajdalej na północny zachód w ysuniętym stanowiskiem są Alpy B aw arskie ( H arz 1960). W yróżniającym również faunę Pienin jest szeroko rozprzestrzeniony nie tylko w górach, ale i na niżu gatunek Podisma pedestris, którego osobniki pochodzące z P ienin (także i z T atr) różnią się od osobników z północnej P o l

11 11 Blattodea, Ortkoptera i Dermaptera 17 ski, jak również z okolic Leningradu (ZSRR) następującym i cecham i: wyraźnie krótszą m etazoną pronotum, węższą i ostrzej zakończoną płytką subgenita ln ą sam ca, dłuższym i w yrostkam i przy m ostku epifallusa, znacznie k r ó t szymi pokrywam i u obu płci, węższym oraz dłuższym pokładełkiem, a także szerszą i ostrzej zakończoną p ły tk ą analną samicy (rys ). Być może osobniki z Pienin, T a tr, a może i południow o-w schodniej Polski, stanow ią od rębny podgatunek. W mniejszym stopniu niż elem enty górskie wskazują na odrębność Pienin gatunki kseroterm ofilne. Pomimo wyższej tem peratury i mniejszej ilości opadów w Pieninach, niż w otaczających je górach, liczba gatunków kseroterm ofilnych jest mniejsza niż w południowej wyżynno-niżowej Polsce. Do gatunków kseroterm ofilnych w ystępujących w Pieninach należą tylko n a s tę pujące: Platycleis grisea, Metrioptera (Bicolorana) bicolor, Stenobothrus lineatus, 8. stigmaticus, Omocestus kaemorrkoidalis, Myrmeleotettix maculatus, Chorthippus (Glyptobothrus) apricarius i Ch. (G.) eisentrauti. W pionowym rozmieszczeniu poszczególnych gatunków nie ma wielkich różnic, gdyż Pieniny m ają tylko pasmo pogórza i regla dolnego. Bezwzględna większość gatunków Ortkoptera w P ieninach w ystępuje od pogórza aż po szczyty, 0 ile oczywiście na tych ostatnich znajdują odpowiednie dla siebie warunki. Przede wszystkim na pogórzu zostały stwierdzone następujące gatunki: Meeonema thalassinum, Gryllus campestris, Acheta domesticus, Tetrix wagai i Chorthippus (Gyptobothrus) pullus, który został stwierdzony również w dolnej części regla dolnego. Głównie w reglu dolnym stwierdzono: Isophya brevipennis, I. pienensis, Pliolidoptera aptera slovaca (który jednak w ciągu ostatnich kilku lat zszedł na pogórze, nad brzeg D unajca, zjawisko to być może wywołały opady 1 to bardzo obfite, które powodowały przenoszenie postaci m łodocianych lub jaj ze strom ych zboczy reglowych), Ghorthippus (Glyptobothrus) eisentrauti, Euthystira brackyptera i Psophus stridulus (ostatnio dochodzące również do pogórza). Pozostałe gatunki w ystępują zarówno w pasie pogórza, jak i regla dolnego. W iększą różnicę wśród gatunków pienińskich Ortkoptera obserwuje się w rozm ieszczeniu poziom ym niż pionow ym (tab. I). Największa liczba gatunków jest w najm niej zniszczonych, a jednocześnie najbardziej środowiskowo zróżnicowanych Pieninach Centralnych, wynosi ona 41 gatunków, co stanow i ponad 95% gatunków w ystępujących w całych P ie ninach. Do liczby 41 gatunków została wliczona M iram ella alpina, k tó ra w e dług ustnej inform acji Profesora dra J. U r b a ń s k ie g o występowała przed 1939 rokiem na obszarze P ienin C entralnych. Drugim pod względem bogactw a gatunków jest bogato zróżnicowany fizjograficznie i stosunkow o mało zniszczony, przynajm niej w pew nych częściach, podokręg Pieniny Zachodnie, czyli Pieniny Czorsztyńskie, w którym w ystępują 34 g atunki (około 79%). Podokręg Małe Pieniny, m niej zróżnicow any i więcej niż poprzednie znisz

12 18 W. Bazy luk 12 Tabela I. Rozmieszczenie gatunków Orthoptera w różnych podokręgach Pienin i na górze Wżar Nazwa t aksonu Nazwa podokręgu Pieniny Centralne! Pieniny Zachodnie Małe Pieniny Pas Skalic Spiskich Góra Wżar Barbitistes constrictus Isophya brevipennis Isophya pienensis, Meconema thalassinum Tettigonia viridissim a Tettigonia cantans Pholidoptera aptera slovaca Pholidoptera griseoaptera Platycleis grisea Metrioptera (31.) brachyptera Metrioptera (B.) bicolor? Metrioptera (B.) roeseli Decticus verrucivorus Gryllus campestris Acheta domesticus Gryllotalpa gryllotalpa Tetrix subulata Tetrix wagai Tetrix undulata Tetrix tenuicornis " Tetrix bipunctata Podisma pedestris Liramella alpina Euthystira brychyptera Stenobothrus lineatus Stenobothrus stigmaticus + ' Omocestus haemorrhoidalis i Omocestus ventralis + + Omocestus viridulus Myrmeleotettix maculatus Gomphocerippus rufus Chorthippus (G.) apricarius Chorthippus (G.) pullus Chorthippus (G.) brunneus Chorthippus (G.) biguttulus Chorthippus (G.) eisentrauti Chorthippus (G.) mollis Chorthippus (Ch.) montanus Chorthippus (Ch.) parallelus Chorthippus (Ch.) dorsatus Chorthippus (Ch.) albomarginatus Mecostethus grossus Psophus stridulus

13 13 Blatlodea, Orthoptera i Dermaptera czony (gospodarstwa rolno-łąkowe do 1939 roku, wypas owiec obecnie), m a ty lk o 28 gatunków (ok. 65% ). I wreszcie bardzo zniszczony i najsłabiej zróżnicow any podokręg Pasa Skalic Spiskich ma najm niej gatunków, bo tylko 25 (około 58%). Procentowe podobieństwo między poszczególnymi podokręgam i i W żarem przedstaw ia tabela II, z której, jak i z innych uprzednio przytoczonych danych widać, żo podział P ienin n a podokręgi je st uzasadniony. Tabela II. Porównanie fauny Orthoptera podokręgów Pienin i góry Wżar (% podobieństwa) Nazwa podokręgu Pieniny Centralne Pieniny Zachodnie Małe Pieniny Pas Skalic Spiskich Góra Wżar Pieniny Centralne ,4 64,3 61,0 52,4 Pieniny Zachodnie 74, ,1 73,5 67,5. Małe Pieniny 64,3 77, ,6 70,0 Pas Skalic Spiskich 61,0 73,5 76, ,7 Góra Wżar 52,4 67,5 70,0 77,7 100 Ja k już zaznaczyłem we wstępie, badaniam i swymi oprócz Pienin objąłem rów nież andezytow ą górę W żar m ającą pozostałości po kam ieniołom ach, a a k tualnie będącą pastw iskiem coraz bardziej zalesianym. Ja k widać z tabeli I I W żar m a faunę prostoskrzydłych najbardziej podobną do fauny Orthoptera Pasa Skalic Spiskich, gdyż procent podobieństw a wynosi 77,7, a najm niej podobną do fauny Pienin Centralnych, tylko 52,4 %. Mimo, że W żar m a budowę geologiczną inną niż Pieniny i inną niż Gorce, ale ponieważ leży m iędzy jednym i i drugim i m a i faunę ortopterologiczną przejściową. Na podkreślenie zasługuje fakt, że procent podobieństwa fauny Orthoptera W żaru (tab. III) jest bliższy Pieninom Zachodnim, w pobliżu których leży W żar, wynosi bowiem 67,6%, niż Gorcom 61,1 %. Chorologicznie Pieniny charakteryzują się, podobnie jak i cała Polska, najw iększą liczbą gatunków mniej lub bardziej szeroko rozprzestrzenionych w Palearktyce, m niejszą liczbą gatunków w ystępujących tylko w Europie i znikom ym i liczbam i gatunków należących do innych elem entów. Chorologiczne elem enty palearktyczne s. 1. liczą 29 gatunków, co stanowi 67,4% wszystkich gatunków Orthoptera w ystępujących w Pieninach. W śród elem entów palearktycznych s. 1. w ystępuje najw ięcej gatunków elem entu

14 20 W. Bazyluk 1 4 Tabela III. Porównanie fauny Ortlioptera całych Pienin, Pienin Zachodnich, góry Wżar i Gorców (% podobieństwa) Nazwa podokręgu lub okręgu Całe Pieniny 1 Pieniny Zachodnie j c3 c3 'O O Gorce Całe Pieniny ,1 53,5 73,3 Pieniny Zachodnie 71, ,6 76,9 i Góra Wżar 53,5 67, ,1 i Gorce 73,3 76,9 61,1 100 eurosyberyjskiego, mianowicie 14 gatunków (około 32,7% ): Tettigonia cantem#, Metrioptera (Metrioptera) brachyptera, M. (Bicolorana) bicolor, M. (Boeseliana) roeseli, Becticus verrucivorus, Tetrix bipunctata, Podisma pedestris, Euthystira brachyptera, Stenobothrus lineatus, Omocestus haemorrhoidalis, O. viridulus, Gomphocerripus rufus, Chorthippus (Glyptobothrus) apricarius i Ch. (G.) m ollis; m niej gatunków elem entu palearktycznego s. str., bo tylko 7 (około 16,3% ), m ianowicie: Tettigonia viridissiyna, Tetrix tenuicornis, Omocestus ventralis, Myrmeleotettix maculatus, Chorthippus (Glyptobothrus) biguttulus, Ch. (Chorthippus) dorsatus i Ch. (Ch.) albomarginatus; jeszcze mniej gatunków elem entu euroazjatyckiego, bo tylko cztery (około 9,2% ), mianowicie: Ch. (Ch.) montanus, Ch. (Ch.) parallelus, Mecostethus grossus i Psophus stridulus; najm niej gatunków elem entu zachodniopalearktycznego dwa (około 4,6 %), m ianow icie: Gryllus campestris i Gryllotalpa gryllotalpa oraz gatunków elem entu kolarktycznego, również dwa (około 4,6 % ), mianowicie Tetrix subulata i Ch. (G.) brunneus. D rugą co do wielkości g ru p ą elem entów chorologicznycłi je st elem ent eu ropejski liczący 12 gatunków, co stanow i około 28% wszystkich gatunków w ystępujących w Pieninach. G atunki należące do elem entu europejskiego dzielą się na dwie grupy liczące po 6 gatunków każda. Jed n ą grupę stanow ią gatunki należące do europejskiego elem entu górskiego i takim i są: I. brevipennis, I. pienensis, Pholidoptera aptera slovaca, Tetrix wagai, Miramella alpina i Chorthippus (Glyptobothrus) eisentrauti. D rugą grupę stanow ią g atu n k i n a le żące do europejskiego elem entu nizinnogo. Takimi gatunkam i w Pieninach są następujące: Barbitistes constrictus (być może nizinno-górski?), Meconema thalassinum, Pholidoptera griseoaptera, Tetrix undulata (zachodnioeuropejski), Stenobothrus stigmaticus i Chorthippus (Glyptobothrus) pullus.

15 15 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 21 Wreszcie po jednym gatunku (około 2,3 %) należy do elem entu submedyterano-pontyjskiego Platycleis grisea i do kosm opolitycznego Acheta domesticus. Na skład, ukształtow anie się i genezę współczesnej fauny Orthoptera Pienin m iały wpływ różne czynniki, przede w szystkim czynniki historyczne, a zwłaszcza epoka lodowa. Czynniki współczesne zarówno antropogeniczne, jak i inne praw ie p erm anentnie zm ieniają nie ty lk o stosunki ilościowe, ale n iejed n o k ro t nie również i jakościowe. Epoka lodowa, która zaczęła się w górnym poliocenie, a jej największe nasilenie było w okresie plejstoceńskim (cztery glacjały przedzielone trzema interglacjałami), przyczyniła się do zmiany zarówno świata roślinnego, jak i w konsekwencji świata zwierzęcego i to nie tylko Pienin, ale i całej Polski oraz dużej części powierzchni Europy. Na przedpolu lodowców, w zasięgu ich klimatycznego oddziaływania, rozwijała się tundra glacjalna, która według badań botanicznych była bardziej podobna do współczesnych hal wysokogórskich, aniżeli do dzisiejszej tundry arktycznej, gdyż oprócz roślin arktycznych, takich jak Dryas octopetala, Betula nana, Salix polaris i in., składnikami jej były również rośliny stepowe. W miejscach bardziej odległych od czoła lądolodu panował kontynentalny step, który w miarę oddalania się od lodowca przechodził w lasotundrę, las parkowy lub w lasostep i w końcu w las. Należy przypuszczać, że w srogich warunkach klim atycznych glacjałów występowała również i fauna typu arktyczno-górskiego, jak np. fauna Orthoptera ostatniego glacjału znana ze Staruni leżącej w Ukraińskiej S E R (Ze u n e r 1934). W interglacjałach zarówno flora, jak i fauna wzbogacały się w gatunki ciepłolubne, aczkolwiek prawdopodobnie po każdym zlodowaceniu następowało stopniowe, lecz stałe ubożenie nie tylko flory (co jest znane z materiałów kopalnych), ale i fauny. Największe spustoszenie w faunie Pienin i całej Polski zostało dokonane przez zlodowacenie krakowskie, w czasie którego cała Polska, z wyjątkiem wąskiego pasa na południu, była pokryta przez lądolód skandynawski, a wiele pasm górskich przez lokalne lodowce górskie. Według badań geologicznych Pieniny nawet w czasie tego największego zlodowacenia nie były pokryte lodowcem. Najprawdopodobniej jednak plioceńska fauna Orthoptera, to byłyby to gatunki artkyczno-górskie, które również nie dotrwały do obecnych czatera,,in situ nie zachowała się, jeśli bowiem byłyby w tym czasie w Pieninach Orthoptera, to byłyby to gatunki arktyczno-górskie, które również nie dotrwały do obecnych czasów, gdyż najprawdopodobniej wyginęły w ciepłych interglacjałach. Brak jest również bezpośrednich dowodów, w postaci kopalnych materiałów, na to, że w czasie ostatnich dwu zlodowaceń (zlodowacenia środkowopolskiego i zlodowacenia Wisły) przetrwała,,in situ w Pieninach fauna Orthoptera. Biorąc jednak pod uwagę dowody pośrednie można z dużą dozą prawdopodobieństwa przypuszczać, że przynajmniej niektóre gatunki przetrwały,,in situ jeśli nie dwa, to co najmniej jedno ostatnie zlodowacenie. Odległość Pienin od czoła lodowca pozwalała rozwijać się szacie roślinnej i w związku z tym również faunie prostoskrzydłych. Znajomość flory kopalnej może więc dostarczyć danych odnoszących się pośrednio również do występowania Orthoptera. Dane biotyczne, zwłaszcza wymagania ekologiczne (o ile oczywiście w tym czasie nie uległy one radykalnym zmianom) współcześnie występujących gatunków również wpływają na gezneę i ukształtowanie się obecnej fauny. Podobnie aktualne rozprzestrzenienie gatunków i ich stosunki pokrewieństwa również dostarczają pośrednich dowodów na genezę i czas kształtowania się fauny danego obszaru. Duży w pływ na występowanie i rozprzestrzenienie się prostoskrzydłych wywierał, podobnie jak obecnie, klimat. Klimat podczas ostatniego zlodowacenia, które trwało, jak obliczono metodą radiowęgla (Ś r o d o n 1972, R o z t o k i 1967) około lat, ulegał wahaniom. We wczesnym glacjale średnia temperatura lipca dla środkowej Polski wahała się

16 22 W. Bazy luk 16 od + 15 C do + 17 C, w tzw. pleniglacjale wahała się od +5 (lub nieco niższej) do około + 13 C, aby w' późnym glacjale podwyższyć się do 15 C, a nawet do 16 C. Na południu Pobki temperatury były wyższe, a w Pieninach (Ś r o d o ń 1972) jeszcze prawdopodobnie wyższe, poza tym w Pieninach warunki mikroklimatyczne, podobnie jak i obecnie były bardzo zróżnicowane. W czasie zlodowacenia Wisły na terenie środkowej Polski szata roślinna zmieniała się^ od tundry do lasotundry, a na południu Polski od lasotundry do lasu. W południowej Polsce w górach ostojowe grupy drzew przetrwały nawet w czasie największego nasilenia lodowca i najniższych temperatur tego okresu. W późnym glacjale lasotundra przeszła w lasy brzozowe, brzozowo-sosnowe i sosnowe (na południu bogatsze gatunkowo). Opierając się_ na analizie warunków klimatycznych zlodowacenia Wisły należy przypuszczać, że w Pieninach istniały warunki klimatyczno-edaficzne pozwalające przetrwać in situ przynajmniej pewnej liczbie gatunków Orthoptera. W Staruni według Ze u n e r a (1934) klimat charakteryzował się krótkim latem, a długimi zimami. Temperatura średnia, według Z e u n e r a, wyższa niż 0 C była przez 6-7 miesięcy w ciągu roku, z tego przez pięć miesięcy była wyższa od -f 3 C, a przynajmniej przez dwa miesiące była wyższa niż +9 C, w środku najcieplejszego miesiąca wynosiła przynajmniej 9-12 C. W tych ciężkich klimatycznie warunkach, na jednym tylko stanowisku zostało stwierdzone występowanie 14 gatunków Orthoptera należących do 7 rodzajów, z których przedstawiciele czterech rodzajów występują obecnie w Pieninach. Prawdopodobnie w okolicy Staruni, co przypuszcza również Ze u n e r (1934), żyło więcej gatunków prostoskrzydłych. W Pieninach prawdopodobnie warunki klimatyczno-termiczne były podobne do warunków w Staruni, na co wskazuje wykopany szkielet mamuta żyjącego współcześnie z nosorożcem włochatym i mającego te same wymogi (K u l c z y c k i i H a l ic k i 1950). Obecnie w surowych warunkach północnej Szwecji i Jakucji (ZSRR) żyje stosunkowo dużo gatunków prostoskrzydłych występujących dziś również w Pieninach. W północnej Szwecji średnia temperatura stycznia waha się od 20 C do 10 C, a lipca od +10 C do + 20 C, z tym zastrzeżeniem, że warunki mikroklimatyczne znacznie odbiegają od średnich temperatur miesiąca zarówno najniższych, jak i najwyższych. W północnej Szwecji dochodzą prawie do koła podbiegunowego występujące obecnie w Pieninach gatunki: Decticus verrucivorus, Tetrix undulata, Omocestus viridulus, Chorthippus (Glyptobothrus) brunneus i Ch. (G.) biguttulus, a nieco je przekraczają: Tetrix subulata, Myrmeleotettix maculatus i GomphocerripUs rufus. Do 68 szerokości geograficznej północnej dochodzi Mecostethus grossus, a do 69 tejże szerokości dochodzą: Metrioptera (M etrioptera) brachyptera, Tetrix bipunctata, Podisma pedestris i Chorthippus (Chorthippus) montanus (ssp. fennoseandicus A n d e r ), czyli w sumie 13 gatunków, oprócz gatunków borealnych, których w Pieninach brak. W Jakucji (Jakucka SRR) warunki klimatyczne są jeszcze surowsze niż w północnej Szwecji, a występuje tu prawie połowa gatunków, które obecnie są również i w Pieninach. W Jakucji od 150 do 180 dni, a w północnych rejonach nawet do 220 dni teren jest okryty śniegiem, a średnie temperatury niższe od 10 C panują przez dni. W styczniu średnie temperatury wahają się od 40 C (a nawet są niższe) do 20 C. W najcieplejszym miesiącu, czyli w lipcu wahają się one od + 10 C do +20 C. Pomimo, że Jakucja jest słabiej zbadana niż Szwecja, to na jej terenie (M ir a m 1933, R a m m e 1928), oprócz gatunków borealnych, zostały stwierdzone następujące gatunki występujące obecnie również w P ieninach (z których cztery zachodzą daleko poza koło podbiegunowe, bo aż do Wierchojańska): Metrioptera (Metrioptera) brachyptera, M. (Roeseliana) roeseli, M. (Bicolorana) bicolor, Decticus verrucivorus, Tetrix subulata, T. bipunctata, T. tenuicornis, Podisma pedestris, Euthystira brachyptera, Stenobothrus lineatus, Omocestus viridulus, O. haemorrhoidalis, Gomphocerripus rufus, Chorthippus (Glyptobothrus) apricarius, Ch. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (Chorthippus) montanus, Ch. (Ch.) parallelus, Ch. (Ch.) albomarginatus i Mecostethus grossus.

17 17 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 2 3 B iorąc pod uwagę wyżej przytoczone dane m ożna przypuszczać, że stosunkowo duża liczba gatunków przetrw ała w Pieninach in s itu o sta tn ie zlodow a cenie, czyli zlodowacenie W isły (a być może niektóre z nich przetrw ały również i zlodowacenie przedostatnie, czyli środkowopolskie). O statnie zlodowacenie przetrw ały w Pieninach praw dopodobnie oprócz w ym ienionych wyżej g a tu n ków także niektóre przynajm niej (jeśli nie wszystkie) gatunki górskie, a być może i niektóre gatunki szeroko rozprzestrzenione obecnie na niżu nie tylko Polski, ale E uropy i E urazji. G atunki o większych w ym aganiach term icznych zjawiły się w Pieninach być może już w alleródzie, lub najpóźniej w okresie preborealnym należącym już do holocenu, co tw ierdził również K tjntze (1943) w odniesieniu do g a tu n ków kseroterm ofilnych. Trudne do ustalenia są drogi migracji. Być może, że ostatnia fala m igracji gatunków term ofilnych d o tarła do P ienin doliną P opradu. E lem en ty chorologiczne dobrze zbadanych faunistycznie g ru p zw ierzęcych są stosunkow o łatw e do w yróżnienia, opierają się bowiem na ściśle określonych faktach, czyli na aktualnym rozmieszczeniu gatunków należących do danej g rupy zw ierząt. Znacznie trudniej jest wyjaśnić pochodzenie poszczególnych gatunków, a naw et rodzajów, wykazać obszary na których one pc ostały. Podstaw ą do tych rozw ażań są kopalne szczątki prostoskrzydlych, których niestety jest m ało, dlatego w celu w yjaśnienia ich genezy opieram y się n a uprzednio w ym ienionych m etodach pośrednich. Ponieważ Orthoptera są ściśle związane z szatą roślinną istnieje duże podobieństw o m iędzy geografią genetyczną roślin a geografią genetyczną Orthoptera. Genetycznie należy wyróżnić wśród Orthoptera Pienin następujące pnie.rodow e: a) holarktyczno-trzeciorzędowy, b) śródziemnomorski i c) staroafrykański. Do pnia holarktyczno-trzeciorzędowego z Orthoptera pienińskich należy g rupa genetyczna gatunków środkow oeuropejskich zarów no górskich, jak i n i żowych, w liczbie 12 co stanowi 28 % wszystkich gatunków prostoskrzydlych w ystępujących w Pieninach. Do grupy tej należą n astęp u jące g a tu n k i g ó r skie : Isophya brevipennis, I. pienensis, Pholidoptera aptera slovaca, Tetrix wagai, Miramella alpina i Ohorthippus (Olyptobothrus) eisentrauti, niżowe: Barbitistes constrictus (być może niżowo-górski), Meconema thalassinum, Pholidoptera griseoaptera, Tetrix undulata, Stenobothrus stigmaticus i Ohorthippus (Olyptobothrus) pullus. Znacznie liczniejsza jest grupa genetyczna w schodnioazjatycka należąca do pnia holarktyczno-trzeciorzędowego, czyli tzw. elem ent genetyczny angaryjski według U v a r o v a (1929). Zawiera ona 26 gatunków, czyli około 6 0,4 % wszystkich gatunków Orthoptera w ystępujących w Pieninach. Do grupy tej należą praw dopodobnie następujące g a tu n k i: Tettigonia viridissima, T. cantans, Metrioptera ( M etrioptera) braehyptera, M. ( Bicolorana) bieolor, M. (Roeseliana)

18 24 W. Bazyluk 18 roeseli, Decticus verrucivorus, Tetrix subulata, T. łenuicornis, T. bipunctata, Podisma pedestris, Euthystira brachyptera, Stenobothrus lineatus, Omocestus viridulus, O. haemorrhoidalis, Myrmeleotettix maculatus, Gomphocerripus ru f us, Chorthippus (Glyptobothrus) apricarius, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (G.) mollis, Ch. (Chorthippus) montanus, Ch. (Ch.) parallelus, Ch. (Ch.) dorsatus, Ch. (Ch.) albomarginatus, Mecostethus grossus i Psophus stridulus. Pień rodowy śródziemnomorski reprezentow any jest przez cztery gatunki tj. około 9,3% wszystkich gatunków w ystępujących w Pieninach (być może do tego pnia należy uprzednio wym ieniona Tettigonia viridissima). Do tego pnia rodowego należą następujące gatunki: Platycleis grisea, Gryllus campestris, Gryllotalpa gryllotalpa i Omocestus ventralis. Do pnia staroafrykańskiego należy tylko jeden (ok. 2,3% ) synantropijno- -kosm opolityczny g atu n ek Acheta domesucus. B ardzo tru d n o jest również odpowiedzieć jakie pośród pienińskich Orthoptera w ystępują elem enty historyczne fauny. W nioski w tej sprawie można znowu w yciągać opierając się ty lk o na dow odach pośrednich. Większość gatunków pienińskich prostoskrzydłych stanowi tzw. elem ent historyczny trzeciorzędow y, g a tu n k i to w obecnej postaci istniały (niekoniecznie w Pieninach) już w trzeciorzędzie, a przynajm niej pod koniec pliocenu. Elem ent historyczny plejstoceński pośród Orthoptera Pienin jest mniej; liczny. Należą do niego praw dopodobnie następująco gatunki: Isophya pienensis i zaehodniokarpacka odm iana I. brevipennis, Platycleis grisea, Pholidoptera aptera slovaca (gatunek Ph. aptera wytworzył liczne podgatunki), zachodniokarpacki Tetrix wagai, alpejsko-zaehodniokarpacka Miramella alpina (na południowym wschodzie M. ebneri) i Chorthippus (Glyptobothrus) pullus, być może jeszcze niektóre inne. Prostoskrzydłe Pienin są nie m niej zróżnicowane ekologicznie niż zoogeograficznie. Mimo niewielkiego obszaru bogactwo i różnorodność siedlisk jest duża, chociaż wszystkie siedliska i występujące na nich zbiorowiska zarówno roślinne, jak i zwierzęce dadzą się sprowadzić do trzech zasadniczych typów : a) kom pleksy zboczy północnych, b) kom pleksy zboczy południow ych i c) kom pleksy azonalne związane przede wszystkim z dolinam i D unajca, Białki, Krośnicy i G rajcarka. W każdym z powyższych kompleksów wyróżnia się zbiorowiska leśne i nieleśne. Cechą specyficzną większości gatunków prostoskrzydłych jest ich term o- filność połączona z heliofilnością i dlatego praw ie wszystkie nasze Orthoptera żyją w środow iskach o d k ry ty c h, m niej lub bardziej nasłonecznionych, n a w et gatunki w ybitnie leśne, jak Barbitistes constrictus i Meconema thalassinum żyją w nasłonecznionych koronach drzew lub krzewów. W naszych w a runkach klim atycznych we w nętrzu lasów o zwarciu silnym (korony drzew zachodzą na siebie lub ściśle stykają się z sobą) prostoskrzydłych brak, podczas gdy na południu E uropy w takich w arunkach m ożna już spotkać niektóre g atu n k i. Nieliczne g atu n k i, ja k np. Pholidoptera griseoaptera, Ph. aptera, Tet

19 19 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 2 5 Pigonia cantans, Chorthippus (Chorthippus) parallelus w y stępują w lasach o luźnym zw arciu koron, któro w zależności od stopnia izolacji od środow isk o tw a r ty ch i wielkości prześw itów m ogą mieć m niej lub bardziej b o g a tą faunę Orthoptera. Do badań ekologicznych oprócz środowisk odkrytych były w ytypow ane cztery środow iska leśne. Buczyna karpacka zarówno na stanowisku północnych zboczy Ociemnego nad Potokiem Ociemnym, jak i na innych stanowiskach, o ile są pośród niej prześw ity, m a najczęściej następujące gatunki: B. constrictus, Ph. griseoaptera. T. cantans i Ch. (Ch.) parallelus występujące również i w innych środowiskach. W e w nętrzu buczyny Orthoptera brak, na pobrzeżach w ystępują gatunki charakterystyczne dla polan i łąk. Ciepłolubna buczyna na stanow isku w Białych Skałach m a mniej zw arty drzew ostan niż buczyna karpacka i dlatego między innym i zawiera znacznie więcej gatu n k ó w Orthoptera. Nie m a tu gatunków w yłącznych, ani c h a ra k te rystycznych, gatunki występujące tu są liczniejsze w innych siedliskach. W b u czynie ciepłolubnej łowiono gatunki: I. pienensis (koło Zamkowej Góry), B. constrictus, Tettigonia viridissima, T. cantans, Pholidoptera aptera slovaca, Ph. griseoptera, Euthystira brachyptera, Omocestus viridulus, Gomphocerippus rufus, Chorthippus (Glyptobothrus) biguttulus i Ch. (Chorthippus) parallelus. G atunkiem dom inującym był Ch. (Ch.) parallelus, pozostałe gatunki występowały nieczęsto lub sporadycznie (1-7 sztuk na godzinę), z w yjątkiem T. cantans, któ rą w tym środowisku można zaliczyć do gatunków stałych, a zarazem licznych (średnio około 20 sztuk na godzinę). Ciepłolubna jedlina na stanow isku Facim iech w drzewostanie zwartym nie m a prostoskrzydłych, w drzewostanie luźnym fauna Orthoptera zbliża się swym składem do fauny m uraw lub piarżysk. Zasadniczą różnicą między tym i trzem a środow iskam i jest stosunkow o liczne w ystępow anie w jedlinie ciepłolubnej Tettigonia viridissima, którą m ożna uważać za gatunek charakterystyczn y dla tego środowiska. Inne gatunki zostaną podane przy om awianiu fauny Orthoptera piargów i m uraw. Olszynka karpacka nad Dunajcem na K rasie oraz w Czorsztynie nie m ają w swym w nętrzu prostoskrzydłych, a jedynie na obrzeżach i polankach wystę p u ją nieliczne gatu n k i zasiedlające sąsiednie tereny. O pierając się na a n a logii z innym i terenam i można przypuszczać, że z olszynką karpacką jest związane występowanie M. thalassinum, gatunku tego jednak w olszynce pienińskiej nie stwierdziłem. Zarówno jakościowo, jak i ilościowo fauna Orthoptera olszynki jest uboga. Można tu spotkać nielicznych przedstawicieli, oczywiście tylko w dużych prześwitach lub na pobrzeżu, następujących gatunków : T. cantans (bardzo rzadko), Metrioptera (Roeseliana) roeseli, Tetrix tenuicornis, Omocestus viridulus i niektóre gatunki z rodzaju Chorthippus F i e b e r, a zwłaszcza Ch. (Ch.) parallelus. Nie w ytypow anym do b a d a ń ilościowych, lecz w p rzy p ad k u Orthoptera

20 26 W. BazyTuk 2 0 w yróżniającym się siedliskiem jest g rąd (Tilio-carpinetum), a raczej jego frag m enty leżące na zboczach doliny D unajca, od wschodnich krańców Ociemnego aż po Długi Gronik. Siedlisko to charakteryzuje się gatunkiem wyłącznym, mianowicie M. thalassinum, który na niżu jest związany przede wszystkim z dąbrową. G atunkam i towarzyszącym i są: Isophya pienensis, B. constrictus, T. eantans, Ph. griseoptera, Ph. aptera, Eu. brachyptera, Stenobothrus lineatus, O. viridulus, Ch. (Cr.) apricarius, Ch. (G.) brunneus, Ch. (O.) biguttulus, C/i. (Cr.) mollis, Ch. (Ch.) dorsatus i O/i. (O/i.) parallelus. Liczebność występowania w ty m siedlisku jest niew ielka, łowiono tu od 10 do 20 okazów na godzinę. Podsum ow ując należy stw ierdzić, że chociaż lasy są siedliskam i n a tu ra l nym i, to ze względu na specyfikę grupy są one najuboższym i ortopterologicznie zarówno jakościowro, jak i ilościowo. G atunkam i charak tery sty czn y m i ściśle zw iązanym i z drzew am i lub krzewami, a tym sam ym z lasam i, są jedynie Barbitistes constrictus i Meconema thalassinum oraz w m niejszym stopniu gatunki z rodzaju Tettigonia i obydwa pienińskie g atu n k i z ro d zaju Pholidoptera. Inne g atu n k i są zw iązane w ró ż nym stopniu ze środow iskam i o d k ry ty m i położonym i w lasach lub poza nim i. N ajbogatszym i ortopterologicznie siedliskami w Pieninach, podobnie jak i w innych rejonach Polski, są łąk i w raz z polankam i i m uraw y zarów no n a skalne, jak i kseroterm iczne oraz p argi. Oprócz siedlisk leśnych do badań ekologicznych były w ytypow ane i tzw. siedliska odkryte, któro można podzielić na siedliska naturalne porośnięte przez naturalne zbiorowiska roślinne i siedliska w m niejszym lub większym stopniu antropogeniczne porośnięte przez tzw. zastępcze zbiorow iska roślinne. Do siedlisk naturalnych, w których przeprowadzono badania należą: n a skalne m uraw y górskie, naskalne m uraw y kseroterm iczne, piargi i usypiska u stóp strom ych zboczy, żwirowiska wzdłuż rzek i dużych potoków oraz tzw. młaki. Do siedlisk częściowo lub całkowicie antropogenicznych, w k tó ry c h n a j silniej uwidoczniły się wpływy człowieka na florę i faunę należą: łąki i polanki w lasach, pola upraw ne oraz pastw iska. O drębnym środow iskiem antro p o g en i cznym są zabudow ania tego ty p u co piekarnie, restau racje i dom y m ieszkalne. N askalne m uraw y górskie i naskalne m uraw y kseroterm iczne, składem faunistycznym zbliżone do piargów, są praw dopodobnie siedliskam i n a tu ra l nym i praw ie nie różniącym i się między sobą składem jakościowym. Ilościowa różnica w ystępuje raczej w związku z m ozaikowatością obu siedlisk. Mozaikow atość w ystępuje i w innych siedliskach, ale najsilniej je s t w yrażona w m u raw ach. Naskalne m uraw y zostały zbadane: na południowych stokach Trzech K oron, w Wąwozie Sobczańskim, w Wąwozie Homole, w Białej W odzie, w Czorsztynie n a Zamkowej Górze, na stokach Piekiełka, Cisowca, Zam czyska, Macelowej Góry i n a południow ych zboczach góry W żar oraz na innych stanow iskach. M urawy dla prostoskrzydłych są siedliskami naturalnym i, o czym świadczy

21 21 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 27 charaktrystyczny skład fauny zbliżony tylko do fauny Orthoptera piargów- Piargi są jednym i z najstarszych środowisk, które są stadium inicjalnym mu. raw naskalnych. Stałość siedliskową m uraw charakteryzują zarówno gatunki wyłączne, jak charakterystyczne i towarzyszące. G atunkam i wyłącznym i m uraw w P ieninach są: Platycleis grisea, Chorthippus (G.) eisentrauti (tylko w Pieninach Centralnych) i Psophus stridulus; gatunkam i charakterystycznym i są: Pholidoptera aptera, Metrioptera (Bicolorana) bicolor (tylko na W żarze), Gryllus campestris, Tetrix bipunetata, Podisma pedestris, Stenobothrus lineatus, St. stigmaticus, Omocestus haemorrhoidalis, Myrmeleotettix macidatus, Gomphocerippus r u f us, Ch. (G.) apricarius i Gh. (Ch.) albomarginatus; g atunkam i to w arzyszącym i są: Isophya brevipennis, I. pienensis, Tettigonia viridissima, T. cantans, Ph. griseoaptera, M. (M.) brachyptera, M. (R.) roeseli, Decticus verrucivorus, T. tenuicornis, Ch. (G.) pullus, C/i. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus, C/i. (G.) m ollis, C/i. (C/i.) parallelus i C/i. (C/i.) dorsatus. G atunkam i p rzy p ad k o wymi na murawtach są Eutysthira brachyptera i O. viridulus oraz niektóre inne w zależności od odległości m uraw od innych siedlisk. D om inującym i gatunkam i prostoskrzydłych na m urawach w Pieninach są: PZ. grisea, C/i. (G.) eisentrauti, Ph. aptera, M. (B.) bicolor (na W żarze), T. bipunetata, St. lineatus, 0. haemorrhoidalis i G. rufus. Pozostałe g atu n k i w ystępujące w tych siedliskach należą najwyżej do licznych lub częstych, a niektóro, jak np. I. brevipennis, I. pienensis, Eu. brachyptera i O. viridulus do nieczęstych lub sporadycznych. Piargi i usypiska u podnóży zboczy to również siedliska naturalne charakteryzujące się specyficzną fauną Orthoptera. Fauna prosto skrzy dłych piargów przypom ina w praw dzie faunę m uraw, ale przecież piargi są siedliskam i inicjalnym i m uraw. Piargi i usypiska pow stają przeważnie na południowej stronie zboczy, znajdują się także na zboczach południowo-wschodnich i południowo- -zachodnich. Zostały zbadane na następujących stanow iskach: u podnóży Trzech Koron, u podnóży Facim iecha (G rabczycha), w W ąwozie Sobczańskim, w Białej W o dzie, w wąwozie Hom ole, na Macelowej Górze i w przełom ie Białki. Stałość siedliskową piargów i usypisk charakteryzują gatunki wyłączne, charakterystyczne i towarzyszące. G atunkam i wyłącznym i togo siedliska są: PI. grisea, Podism a pedestris, Ch. (G.) eisentrauti i P. strid u lu s; gatu n k am i ch a rakterystycznym i są: St. lineatus, St. stigmaticus i O. haemorrhoidalis; gatunkam i tow arzyszącym i są: T. viridissima, T. cantans, Ph. aptera, Ph. griseoaptera, M. (M.) brachyptera, T. bipunetata, T. tenuicornis, M. maculatus, Ch. (G.) ap ricarius, Ch. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (G.) mollis, Ch. (Ch.) parallelus, Ch. (Ch.) dorsatus i Ch. (Ch.) albomarginatus. G atunkam i przypadkow ym i spotykanym i na piargach są M. (B.) bicolor (tylko na W żarze), D. verrucivorus, O. viridulus i n iektóre inne m igrujące z sąsiednich siedlisk. Żw irowiska w ystępujące azonalnie na brzegach rzek i większych potoków

22 28 W. Bazyluk 2 2 w Pieninach są dla prosto skrzy dłych siedliskami naturalnym i (lub naw et pierwotnym i), m ają charakterystyczny skład fauny Orthoptera, z gatunkiem wyłącznym stw ierdzonym ty lk o n a d D unajcem. Żwirowiska nie były w ytypow ane do badań ilościowych, autor jednak badał je ze względu na interesujący skład jakościowy w ystępującej tu ortopterofauny. Z ostały zbadane n astęp u jące stanow iska: żwirowisko n a d D unajcem od Zielonych Skałek do przełom u D unajca pod T rzem a K oronam i i od końca przełom u przez P ieniny C entralne do ujścia K rośnicy oraz żw irow iska n a d p o to k am i: B iałką, K rośnicą i G rajcarkiem. Stałość środowiskową żwirowisk charakteryzują: gatunek w yłączny T. wagai', gatunki charakterystyczne Ch. (G.) pullus i T. tenuicornis; gatunki tow arzyszące T. bipunctata, M. maculatus, Ch. (G.) apricarius i Ch. (G.) mollis. G atunki przypadkow e, do których należą Ch. (G.) brunneus, (Ch. (G.) biguttulus, Ch. (Ch.) albomarginatus i niektóre inne, w skazują raczej n a bogactw o roślinne lub na bliskość innych, bogatszych siedlisk. Środowisko żwirowisk charakteryzują również gatunki dom inujące: T. wagai i okresowo T. tenuicornis oraz gatunki częste: M. maculatus i Ch. (G., pullus. Pozostałe gatunki w m niejszym stopniu charakteryzują to siedlisko) gdyż są one gatu n k am i nieczęstym i lub tylko sporadycznym i. Młaki w ystępujące w m iejscach wysięku wód gruntow ych są zbiorowiskami zastępczym i zbiorowiska naturalnego olszynki bagiennej (Calto-Alnetum incanae). Są one często spotykane w całych Pieninach, aczkolwiek nigdzie nie zajm u ją dużych pow ierzchni. Oprócz wytypowanej w Pieninach Centralnych m łaki w dolnym biegu Potoku Ociemnego, autor zbadał jeszcze m łaki usytuow ane w następujących m iejscach: W ąwóz Sobczański (po ujęciu w ody w studzienkę m łaka ta prak ty czn ie p rzestała istnieć) i polana W y robek; w P ieninach Zachodnich w pobliżu K ro śnicy naprzeciw Grywałdu, w pobliżu D unajca koło Sromowców Niżnych, Macelak i H arczy G runt; w Małych Pieninach Szlachtowa, Jaw orki, wąwóz Hom ole i B iała W oda; w P asie Skalic Spiskich Dział. Młaki dla prostoskrzydłych są siedliskami naturalnym i, w ystępują w nich nie tylko gatunki charakterystyczne, ale i gatunki wyłączne, z których jeden ( Mecostethus grossus) poza m łakam i nigdzie nie został stw ierdzony. Stałość środowiskową m łak charakteryzują: gatunki wyłączne M. grossus i Ch. (Ch.) montanus, k tóry również w ystępuje w wilgotniejszych m iejscach nie wszystkich jednak łąk pienińskich; gatunki charakterystyczne Ch. (Ch.) dorsatus i Omocestus viridulus oraz gatunki towarzyszące Ch. (Ch.) parallelus i T. cantans. G atunkam i przypadkow ym i są: T. viridissima, Ph. aptera, Ph. griseoaptera, M. (M.) brachyptera, D. verrucivoms, Pu. brachyptera, St. lineatus, Ch. (G.) apricarius, Ch. (G.) pullus, Ch. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (G.) mollis, Ch. (Ch.) albomarginatus i niektóre inne w zależności od warunków klim atycznych danego sezonu wegetacyjnego i odległości od sąsiednich bogatych w inne g atu n k i siedlisk.

23 23 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 2 9 Dom inujący gatunek Orthoptera na m łakach to Gh. {Gh.) m ontanus; gatunek liczny M. grossus; gatunki często 0. viridulus, Gh. {Gh.) parallelus i Gh. {Gh.) dorsatus; gatunki nieczęste T. cantans oraz gatunki przypadkow e wyżej wym ienione. Łąki i polany śródleśne, przynajm niej niektóre, są środowiskami częściowo naturalnym i, jako resztki dawnych polan będących żerowiskami dużych ssaków. Oprócz w ytypow anych do badań tzw. łąk pienińskich na polanie W yrobek i na Dolinach nad Gródkiem oraz łąki ziołoroślowej pod szczytem Trzech Koron autor zbadał większość łąk i polan -w całych Pieninach, stw ierdzając dużą m ozaikowatość występowania gatunków Orthoptera. Między łąką ziołoroślową i łąką pienińską w Pieninach C entralnych nie stw ierdzono różnic w sk ła dzie gatunkow ym Orthoptera. Na łące ziołoroślowej z powodu nie koszenia jej przez przeszło 10 lat fauna Orthoptera zaczęła wyraźnie ubożeć jakościowo i ilościowo. Stałość siedliskową łąk w Pieninach Centralnych i przylegającej do nich części Pienin Zachodnich w ykazują gatunki wyłączne: I. pienensis, I. brevipennis i Ph. aptera slovaca, gatunki charakterystyczne: T. cantams, M. {R.) roeseli, G. gryllotalpa, G. campestris, D. verrucivorus, Ph. aptera (poza P ieninam i Centralnym i i Spiskimi), O. viridulus i G. rufus oraz gatunki tow arzyszące: T. viridissima, Ph. griseoaptera, M. {M.) brachyptera, T. subulata, T. tenuieornis, Eu. brachy ptera, St. lineatus, St. stigmaticus, O. haemorrhoidalis, O. viridulus, O. ventralis, M. maculatus, Gh. {G.) apricarius, Gh. {G.) brunneus, Gh. {G.) biguttulus, Gh. {G.) mollis, Gh. {Gh.) parallelus, Gh. {Gh.) dorsatus, Gh. {Gh.) albomarginatus i Ps. stridulus. Można tu jeszcze spotkać gatunki przypadkow e: P. pedestris, Gh. {G.) pullus, Gh. {Gh.) montanus i M. grossus oraz wyjątkowo inne. D om inującym i gatunkam i Orthoptera n a łąkach pienińskich są: I. pienensis, Ph. aptera slovaca, O. viridulus i Gh. {Gh.) parallelus, g atu n k i stałe: T. cantans, D. verrucivorus, G. rufus, g atu n k i z g rupy Ghorthippus brunneus'1'1 i g a tu n k i częste: M. {R.) roeseli, T. viridissima, Ph. griseoaptera, Eu. brachy ptera i St. lineatus oraz pozostałe wyżej w ym ienione g atu n k i, k tó re należą do nieczęstych lub wręcz sporadycznych. W iększa różnica istnieje pom iędzy łąkam i wyżej wym ienionymi a łąkam i w ystępującym i w pozostałych podokręgach Pienin, na łąkach i polanach chyba n ajbardziej zaznaczył się wpływ człowieka. Wiele łąk w czasie ostatniej wojny było zamienionych na pola upraw ne. Jeszcze w 1953 roku pola upraw ne były nie tylko w Małych Pieninach i Pasie Skalic Spiskich, lecz i w Pieninach Centralnych (na Kosarzyskach, na polanie W yrobek i niższej polanie na Trzech Koronach), a w Pieninach Zachodnich zajm owały grzbietowe partie między Nową Górą i Flakam i. Potem pola zostały zamienione na łąki koszone jeden lub dwa razy i wypasane przez bydło i owce. N a skutek tak ie j działalności człowieka następow ała degradacja gleby, u b o żenie roślinności i stw orzenie w arunków do rozprzestrzenienia się n a stę p u ją

24 30 W. B azyluk 24 cych kseroterm ofilnych gatunków : M. maculatus, O. haemorrhoidalis, St. stigmaticus, lineatus, Ps. stridulus i innych. Łąki koszone, ale nie spasane miały faunę Orthoptera zbliżoną do obecnych łąk pienińskich, natom iast na łąkach koszonych i nawożonych sztucznym i nawozami nastąpiło jakość owe zubożenie fauny przy jednoczesnym wzroście ilościowym kilku najpospolitszych gatunków. Mimo dość intensywnego wypasu (zwłaszcza owiec) w Małych Pieninach fauna Orthoptera b y ła bo g ata (około 30 gatunków ). Na wierzchowinie w pobliżu wąwozu H om ole jeszcze w 1972 roku było kilkanaście gatunków, a w samym wąwozie Homole w czasie badań było 28 następujących gatunków : B. constrictus, T. cantons, Ph. aptera slovaca, Ph. griseoaptera, M. (M.) brachyptera, M. {R.) roeseli, D. verrucivorus, T. undulata, T. tenuicornis, T. bipunctata, P. pedestris, E u. brachyptera, St. lineatus, St. stigmaticus, 0. haemorrhoidalis, O. viridulus, M. maculatus, G. rufus, Ch. (Q.) apricarius, Ch. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (G.) mollis, Ch. (Ch.) montanus, Ch. (Ch.) parallelus, Ch. (Ch.) dorsatus, Ch. (Ch.) albomarginatus, M. grossus i Ps. stridulus. Po rozsianiu z sam olotu (w nieodpowiednim czasie) nawozu sztucznego fauna Orthoptera uległa zniszczeniu w 1972 roku zarówno na wierzchowinie, ja k i w sam ym wąwozie. 7 V III 1973 przy sprzyjającej pogodzie, po 45 m i nutach intensyw nych poszukiwań złowiłem w wąwozie tylko jedną M. (M.) brachyptera i jedną nimfę z rodzaju Tetrix, a na wierzchowinie stwierdziłem występowanie tylko jednego gatunku O. viridulus, którego liczebność na h a w ynosiła 5-10 sztuk. O ile łąki i polanki są przynajm niej częściowo środowiskami naturalnym i, to niżej wymienione następujące siedliska: suche pastw iska, pola, ogrody, sady i zabudow ania są typow o antropogeniczne. Z pastw isk zostało wytypow ane do badań tylko suche pastw isko Podłaźce, oprócz którego autor zbadał podobnego ty p u pastw iska na M ajerzu i W żarze oraz pastw iska rozciągające się od wąwozu Homole i rezerw atu Białej W ody aż po wschodnio krańce Małych Pienin. Na pierwszych trzech pasły się krowy i czasam i konie, rzadko owce, a n a czw artym praw ie w yłącznie owce. P o d łaźce poczynając od 1953 roku przez kilka lat, dokąd świerki z samosiewu nie podrosty, miały faunę Orthoptera jak sąsiadujące z nimi siedliska: m uraw y, piargi i ciepła buczyna karpacka. W ostatnich latach na skutek zarośnięcia większej jego części i silnego spasania pozostałej, fauna ta silnie zubożała, ta k że w 1973 roku w ystępow ały tu ty lk o: T. cantans, T. bipunctata, Ch. (G.) biguttulus, Ch. (Ch.) parallelus i P. stridulus. N a M ajerzu istnieje również p astw isko silnie spasane, lecz i na nim nie ma specyficznych gatunków, są takie jak na sąsiednich polach, mianowicie: T. cantans, M. (R.) roeseli, D. verrucivorus, O. viridulus, Ch. (G.) brunneus, Ch. (Ch.) parallelus i Ch. (Ch.) albomarginatus. N a pastw iskach m iędzy wąwozem Homole i wschodnim krańcem M ałych Pienin fauna Orthoptera była również uboga i niespecyficzna. W ystępowały tu tylko następujące gatunki: T. cantans, D. verrucivorus, Eu. brachyptera, O. viridulus, Ch. (Ch.) m ontanus i Ch. (Ch.) parallelus.

25 25 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 31 N ajbogatszym pastw iskiem, omówionym częściowo przy m uraw ach, było pastw isko na górze W żar, którego duża część w końcu lat sześćdziesiątych została zalesiona. N a południow ych zboczach stw ierdzono n astępujące g a tu n k i: T. viridissima, M. (B.) bicolor (pośród wrzosu i kęp większych roślin), T. tenuicornis, T. bipunctata, St. lineatus, St. stigmaticus, O. haemorrhoidalis, M. maculatus, Ch. (O.) apricarius i Ch. (Gh.) albomarginatus. Na północnych a czasam i i na południow ych zboczach w ystępow ały następujące g a tu n k i: B. constrictus (na krzewach i drzewach), T. cantans, Ph. griseoaptera, M. (M.) brachyptera, M. (R.) roeseli, B. verrucivorus, Eu. brachyptera, O. viridulus, Ch. (G.) brunneus, Ch. {O.) biguttulus, Ch. (G.) mollis, Ch. (Ch.) parallelus i Ch. (Ch.) dorsatus. P ola upraw ne wraz z ogrodam i i sadam i należą do typow o antropogenicznych środowisk bez specyficznej fauny Orthoptera. Ich fauna zależy od tego po jakich pierw otnych, n a tu ra ln y c h zbiorow iskach pow stały, czy po ciepłolubnej buczynie lub jedlinie, albo po buczynie, ewentualnie olszynie karpackiej, a także od obecnego najbliższego otoczenia i od odległości od naturalnych siedlisk oraz od rodzaju upraw y rolnej. Ogólnie należy stwierdzić, że fauna Orthoptera pól jest uboższa niż ich pierw otnych siedlisk. N a polach b rak gatunków wyłącznych. G atunkam i charakterystycznym i są: G. gryllotalpa i G. campestris-, towarzyszącym i są: T. viridissima, T. cantans, B. verrucivorus, St. lineatus, O. viridulus, Ch. (G.) apricarius, Ch. (G.) brunneus, Ch. (G.) biguttulus,'c h. (G.) mollis, Ch. (Ch.) parallelus i Ps. stridulus; inne w ystępujące tu gatu n k i są przypadkow e. Zabudow ania m ają tylko jeden wyłączny gatunek, mianowicie' A. domesticus, którego liczebność, jak to obserwowałem w Krościenku, ulega dużym fluktuacjom, w o statnich latach b a d a ń zaczęła gw ałtow nie maleć. P oten cjaln a o rtopterofauna P ienin jest b o gata, jej przyszłość zależy je dnak od zmian jakie nastąpią w środowiskach naturalnych, od form gospodarki jaka będzie stosowana. Całkowito zaniechanie jakiejkolwiek gospodarki, np. na polanach i na łąkach, na całokształcie fauny odbije się korzystnie tj. doprowadzi do jej wzbogacenia. N atom iast fauna prostoskrzydłych w takich w arunkach po pew nym czasie zubożeje, zanikną w niej g a tu n k i w ybitnie te r mofilne i kserofilne w związku z rozwojem coraz to bujniejszej roślinności, a w konsekwencji zwiększenia się wilgotności środowiska oraz zacienienia, pojaw ią się gatunki wilgociolubne. W takich w arunkach będą w dalszym ciągu rozszerzać swoje zasięgi gatunki górskie: I. pienensis, I. brevipennis oraz Ph. aptera. Dla różnorodności ortopterofauny korzystniejszy jest um iarkow any wypas czy um iarkow ane koszenie, natom iast w przypadkach intensywnego w ypasu lub stosow ania sztucznego naw ożenia trz e b a się liczyć z praw dopodobieństw em znacznego zubożenia fauny Orthoptera. K ontrolow any ruch tury styczny nie m a jak się wydaje wpływu na skład jakościowy i ilościowy ortopterofauny". N atom iast poważny wpływ n a zm iany w ortopterofaunie, podobnie ja k na zm iany w całokształcie fauny,

26 32 W. B azyluk 26 może mieć pow stanie dużego zbiornika retencyjnego pod Czorsztynem. Obecność ta k dużego zbiornika wody z pewnością wywrze wpływ zarówno na klim at lokalny Pienin Zachodnich, Pasa Skalic Spiskich oraz części Gorców, jak i na klim at całego regionu. Zbiornik tak i będzie kum ulow ał duże ilości ciepła, co spowoduje wyrównanie am plitud tem peratur na terenach sąsiednich. N atom iast ilość opadów w regionie może ulec zm niejszeniu w porów naniu ze s ta nem obecnym, ponieważ parow anie z lustra wody zbiornika może okazać się mniejsze niż parow anie z bogato urzeźbionej i porośniętej bujną roślinnością doliny D unajca. Zm iana stosunków nawodnienia może, z kolei, doprowadzić do większego rozpow szechnienia środow isk kseroterm icznych, a w ted y zwiększą rów nież swoje zasięgi w P ieninach kseroterm ofilne g a tu n k i Orthoptera. W ykaz prostoskrzydłych w ystępujących w P ieninach i na W żarze Isophya brevipennis B r u n n e r von W a t t e n w y l. G atunek południowoi w schodniokarpacki praw dopodobnie pochodzenia europejsko-górskiego. W P o l sce znany z Babiej Góry, T atr, Gorców, Pienin, Ojcowa i Bieszczadów. Być może, że form y w ystępujące na zachodzie Polski (Babia Góra, T atry, Gorce, Pieniny, Ojców) tw orzą odrębny podgatunek różniący się od form w ystępujących w Bieszczadach, jak również w R um unii (skąd gatunek był opisany) tym, że pokryw y samców są krótsze, inne jest zakończenie odwłoka niż u form typow ych, u sam icy je st krótsze pokładełko. W Pieninach w ystępuje niezbyt licznie na łąkach pienińskich i łące ziołoroślowej oraz n a polanie w buczynie karpackiej i na m uraw ach. W ystępowanie jego zostało stwierdzone tylko w Pieninach Centralnych: Trzy Korony, Białe Skały, polana Burzyna i polana Kosarzyska. Isophya pienensis M a ś a n (rys. 2-4). G atunek praw dopodobnie zachodniokarpacki, pochodzenia europejsko-górskiego, podany z okręgu zakarpackiego w Związku Radzieckim ( B a z y l u k 1971). O pisany z Pienin Słowackich przez M a z a n a (1954), niesłusznie, moim zdaniem, zsynonim izowany przez H a r z a (1969) z I. pyrenea ( S e r v i l l e ), od której różni się zakończeniem odwłoka samca i samicy i innym i cechami. Z naszych Pienin podali ten gatunek: B a z y l u k (1956 pod nazwą I. pyrenaea, 1971 I. pienensis) i S m ó ls k i (1960, pod nazw ą I. pieninensis). Oprócz Pienin w ystępuje w Polsce również w Beskidzie Sądeckim. W Pieninach gatunek ten w ystępuje bardzo licznie na łące ziołoroślowej i łące pienińskiej na Trzech K oronach, poza ty m w ystępuje na innych łąkach pienińskich, tak ż e n a polanach w buczynie i n a m uraw ach. W przeciągu d w u dziestoletniego okresu ( ) praw dopodobnie w związku ze zm ianam i szaty roślinnej poszerzył areał swego w ystępow ania w k ierunku w schodnim. W ystępowanie jego stwierdzono tylko w Pieninach Centralnych: Trzy Korony, Góra Zamkowa, polana Wyrohek, przełęcz Szopka, Wąwóz Sobczański, Facimiech, Zawiesy, polana Kosarzyska i polana Burzyna.

27 27 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 33 Barbitistes constrictus B r u n n e r von W a t t e n w y l. G atunek środkowo- -wschodnio-europejski prawdopodobnie pochodzenia południowo-wschodnio- -europejskiego, a według niektórych autorów pochodzenia górskiego (k arp ackiego). W Polsce pospolity zarówno na niżu, jak i w górach. Na niżu najczęściej żyje n a sośnie, ale m ożna go spotkać tak ż e n a innych drzew ach i krzew ach. W P ieninach osobniki m łodociane spotyka się n a różnych krzew ach i m a łych drzewach oraz na wyższych roślinach zielnych. Postacie dorosłe żyją na krzew ach lub drzew ach (jałowiec, świerk, jodła, sosna, wierzby, buk). Stwierdzono występowanie niezbyt liczne w całych. Pieninach (Pieniny Centralne najwięcej stanowisk, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny, Pas Skalic Spiskich) i na Wzarze. Z Pienin podali go: S it o w s k i (1922), U r b a ń s k i (1939) i S m ó l sk i (1960). Zebrał go w 1911 roku w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Meconema thalassinum ( D e g e e r ). G atunek europejski pochodzenia praw dopodobnie południow oeuropejskiego. W ystępuje w całej Polsce w lasach liściastych i m ieszanych, na drzewach, rzadziej na krzewach, najczęściej na dębach. W naszych górach nie przekracza górnej granicy regla dolnego. Jego występowanie w Pieninach zostało stwierdzone w Krościenku, na lipie, przy tzw. starej szosie szczawnickiej i u podnóża południowego stoku Ociemnego Wierchu, na leszczynie. W edług ustnych informacji występuje i na innych stanowiskach. W Pieninach zebrał go również St. S m r e c z y ń s k i sen. w 1911 roku. Tettigonia viridissima ( L in n a e u s ). G atunek palearktyczny pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego, o większych w ym aganiach term icznych niż następny gatunek (T. cantans). W Polsce niżowej pospolity, w górach znacznie rzadszy i zlokalizow any, w ystępuje najczęściej n a pogórzu i zwykle nie p rzekracza górnej granicy regla dolnego. W Pieninach w ystępuje na polach, łąkach oraz na większych roślinach n a m uraw ach i na niektórych m łakach. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: Krościenko, Góra Zamkowa, Białe Skały, Wąwóz Sobczański, Grabczycha i Facimiech; w Pieninach Zachodnich: południowe zbocza Nowej Góry, Sromowce Niżne, Zamczysko i Góra Zamkowa w w Czorsztynie oraz w Pasie Skalic Spiskich w okolicy Nowej Białej. Z Pienin podał ten g a tunek S t r o j n y (1969). St. S m r e c z y ń s k i sen. łowił go w 1911 roku w Krościenku. Z P ienin Słowackich podał go M a S a n (1954). Tettigonia cantans ( F u e s s l y ). G atunek eurosyberyjski, o dużej tolerancji w ym agań zarów no względem wilgoci, ja k i tem p e ra tu ry, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W górach bardzo pospolity, na niżu Polski mniej pospolity i bardziej zlokalizowany. W Pieninach jest jednym z najliczniejszych gatunków. W ystępuje on we wszystkich środowiskach, z w yjątkiem żwirowisk nadrzecznych, na których b ra k w iększych roślin. Postacie m łodociane żyją n a roślinach zielnych i t r a wach, rzadziej na niskich krzewach, dorosłe natom iast często wychodzą na krzew y i drzewa.

28 34 W. B azyluk 28 Jego występowanie zostało stwierdzone w całych Pieninach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny i Pas Skalic Spiskich oraz na Wżarze. W Pieninach łowił go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a a n (1954). Pholidoptera aptera ( F a b r ic iu s ). G atunek górski, pochodzenia praw dopodobnie europejskiego, term ofilny, w ystępujący w górach środkow ej, południowej i południow o-w schodniej E uropy. N ajobficiej w ystępuje na Półw yspie B ałkańskim. Nie stw ierdzono jego w ystępow ania w Pirenejach i w Sudetach. Z Polski jest znany z Bieszczadów, praw dopodobnie w ystępuje na B a biej Górze. W obrębie g a tu n k u zostało w yodrębnionych 6 podgatunków, z k tó rych w Pieninach w ystępuje ty lk o niżej podany. Pholidoptera aptera slovaca M a ś a n. Ciepłolubny, górski p o d gatunek zn a ny z południowej strony słowackich K arp at, z Pienin Słowackich opisany przez M a z a n a (1954). W ystępuje bardzo licznie w Pieninach Centralnych na łące ziołoroślowej, na różnych typach łąk pienińskich, brzegiem D unajca dochodzi do Krościenka, w ystępuje również na m uraw ach, piargach i pastw isku, a także na polankach prześwitach we wszystkich typach lasu. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych we wszystkich niezacienionych środowiskach z wyjątkiem polan: Toporzyska, Istebki, Kurnikówka. W ystępuje również w Pieninach Zachodnich: Nowa Góra i Podskalnia Góra oraz w Małych Pieninach: wąwóz Homole, Biała Woda. Z Pienin podali go: S it o w s k i (1922), U r b a ń s k i (1939), K u n t z e (1939, 1 934), B a z y l u k (1956, 1957, 1971), SmÓLSKi (1960) i S t r o j n y (1969). W 1911 roku zebrał go w Krościenku również St. S m r e c z y ń s k i sen. Pholidoptera griseoaptera ( D e g e e r ). G atunek europejski, pochodzenia praw dopodobnie południow oeuropejskiego, niżowego. W całej Polsce pospolity w lasach i zaroślach. Spotyka się go dość często w parkach i ogrodach miejskich, a naw et w ogródkach p r z y d o m o w y c h, jak np. w W arszawie (ulica Zwycięzców), w Zielonej Górze i Żaganiu (bardzo licznie). Żyje pośród bujnej roślinności, często na pobrzeżu lasów i zakrzewień. W Pieninach jest mniej liczny niż w innych górach, szczególnie w Bieszczadach. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych, Pieninach Zachodnich, Małych Pieninach, w Pasie Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku w Krościenku złowił go St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M aaa n (1954). Platyeleis grisea ( F a b r ic iu s ). Ze względu na niewielką liczbę nowszych danych faunistycznych daw niejsze dane pod nazw ą PI. grisea m ogą od n o sić się zarówno do tego gatunku, jak i zachodnioeuropejskiego gatunku PI. denticulata ( P a n z e r ) trudno jest ustalić dokładnie zasięg występowania, a zwłaszcza granicę północną. Zachodnia granica występowania tego gatunku przebiega od K orsyki przez W łochy, pohidniow ą Szwajcarię, A ustrię, Czechosłowację i Polskę. Na wschodzie przebiega aż przez A łtaj ( Z e u n e r 1941). Z Pol

29 29 Blnttodea, Orthoptera i D erm aptera 35 ski dotychczas gatunek ten znany jest także z Ojcowa. Genetycznie należy praw dopodobnie do elem entu subm edyterano-pontyjskiego. J e s t on g a tu n kiem ksero- lub raczej może petroterm ofilnym, łatw ym do odróżnienia od pokrewnego m u gatunku po budowie płytki subgenitalnej samicy i epifallusie sam ca. W m ateriałach pienińskich zaobserw ow ano jed n ak pew ną zm ienność ty c h cech (rys. 5-8). R y s Isophya pienensis, <$: 2 pronotum, 3 -- pokrywy, 4 zakończenie odwłoka; Platycleis grisea z Czorsztyna: 5?, płytka subgenitalna, 6 cj, epifallus; PI. grisea z Wąwozu Sobczańskiego: 7 c?» epifallus, 8 płytka subgenitalna. W Pieninach występuje na murawach i piargach. Stwierdzono go w Pieninach Centralnych: Wąwóz Sobczański, południowe stoki Trzech Koron, Grabczycha i Góra Zam kowa oraz w Pieninach Zachodnich: Czorsztyn Góra Zamkowa. Z Pienin podał go B a z y lu k (1956, 195?, 1958, 1971). Zebrał go w Pieninach w 1911 roku St. Sm reczyński sen. Z P ienin Słowackich podał go M a S a n (1954). Metrioptera (Metrioptera) brachyptera (L i n n a e u s ). G atunek eurosyberyjski, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego, o dużej to leran cji n a wilgotność i światło. W Polsce w ystępuje zarówno na niżu, jak i w górach, w k tó ry ch może przekraczać granicę regla górnego. W Pieninach występuje we wszystkich środowiskach (liczniej w wilgotnych) od muraw do młak, we wszystkich podokręgach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny, Pas Skalic Spiskich oraz na Wżarze, na którego północnej stronie jest bardzo liczny. Metrioptera (Bicolorana) bicolor (P h i l i p p i). G atunek euro syberyjski, kseroterm ofilny, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W Polsce w ystę

30 36 W. B azyluk 30 puje zarówno na niżu, jak na w yżynach i w górach, w których, jak np. w Bieszczadach przekracza wysokość 1200 m n.p.m. Na badanym terenie form a długoskrzydła w ystępuje mniej licznie niż n a innych teren ach górskich. Gatunek występuje licznie na południowym zboczu Wżaru i w Pieninach Zachodnich na Wielkim Polu. Prawdopodobnie występuje i w Pieninach Centralnych, w Krościenku bowiem słyszałem raz odzywającego się samca. Metrioptera (Roeseliana) roeseli ( H a g e n e a c h ). G atunek eurosyberyjski pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity w środowiskach od higrotycznych do kserotycznych. O ile na wielu stanow iskach w górach w ystępuje często form a długoskrzydła (np. w T atrach i Bieszczadach, gdzie na pew nych stanow iskach stanow i około 50% wszystkich osobników tego g a tu n k u), to w Pieninach w ystępuje ona bardzo rzadko. G atunek ten w Pieninach w ystępuje na niewielkich polankach w olesie, na polach, na łąkach i na pastw isku. W porów naniu z innym i naszym i góram i gatunek ten w Pieninach w ystępuje niezbyt licznie. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: Krościenko, Kras, Ko8arzyska, Kurnikówka, Toporzyska, Trzy Korony; w Pieninach Zachodnich: łąka nad Krośnicą, Harczy Grunt i Majerz; w Małych Pieninach: Biała Woda i w Pasie Skalic Spiskich: Branisko oraz pa Wżarze. W 1911 roku w Szczawnicy zebrał go St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a ń a n (1954). Decticus verrucivorus ( L in n a e u s ). G atunek eurosyberyjski pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W Polsce pospolity zarówno na niżu, jak i w górach. W Pieninach w ystępuje na wszystkich łąkach wraz z łąką ziołoroślową, n a pastw iskach, polach, a naw et na brzegu m łak. W Pieninach stwierdzono jego występowanie w Pieninach Centralnych od Krościenka po Wąwóz Sobczański; w Pieninach Zachodnich: Nowa Góra, łąka nad Krośnicą, Hałuszowa, Harczy Grunt, Majerz, Flaki, Zamczysko; w Małych Pieninach: wąwóz Homole, Wysokie Skałki i Biała Woda; w Pasie Skalic Spiskich: okolice Nowej Białej, Dział, Krempaszankowa i Branisko oraz na Wżarze. Z Pienin podali go S m ó lsk i (1960) i S t r o j n y (1969). St. S m r e c z y ń s k i sen. zebrał go w Pieninach w 1911 roku. Z Pienin Słowackich podał go M a ń a n (1954). Gryllus campestris L i n n a e u s. Z achodniopalearktyczny g atu n ek pochodzenia praw dopodobnie śródziemnomorskiego. W Polsce pospolity na niżu, rzadszy w górach, w których zwykle nie przekracza izohipsy 500 m n.p.m. N a niżu w ostatnich latach jego liczebność zmniejsza się. Przyczyną tego, być może, jest stosowanie pestycydów i nawozów sztucznych, a może są to ty lk o okresow e w ahania liczebności. W Pieninach zarówno osobniki, jak i norki przez nie wykopywrane są m niejsze niż w innych częściach kraju. W Pieninach został stwierdzony na łąkach i murawach tylko w Pieninach Centralnych: Kras i Długi Gronik. Z Pienin podali go B a z y l u k (1971) i L ia n a (1975), a z Pienin Słowackich M a ń a n (1954).

31 31 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 37 Acheta domesticus (L i n n a e u s ). Kosmopolityczne)-sy nantropij n y gatunek, pochodzenia praw dopodobnie afrykańskiego. W Polsce dość pospolity. W Pieninach jego występowanie zostało stwierdzone tylko w Krościenku.. Gryllotalpa gryllotalpa (L in n a e u s ). Z achodniopalearktyczny gatu n ek po chodzenia praw dopodobnie śródziemnomorskiego. W Polsce pospolity n a niżu, w górach rzadszy (w ystępuje np. w Zawoi i w Bieszczadach). W Pieninach stwierdziłem jego występowanie tylko w Pieninach Centralnych: dawne pola uprawne na polanie Wyrobek i w Krościenku. Z Pienin podali go B o c u e ń s k i (1960) i S t r o j n y (1969), a z Pienin Słowackich Ma &a n (1954). Tetrix sub ulata (L in n a e u s ). G atunek h olarktyczny, pochodzenia p raw d o podobnie angaryjskiego. P ospolity w całej Polsce zarówno n a niżu, ja k i w górach, w siedliskach mezo- i higrotycznych. W Pieninach, podobnie jak i w innych naszych górach, nie jest gatunkiem pospolitym. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych na przełęczy N iedźwiadki i pod Górą Zamkową oraz w Pieninach Czorsztyńskich nad Dunajcem. Z Pienin Słowackich podał go M a:&a n (1954). Tetrix wagai B a z y l u k (rys ). Górski gatunek, pochodzenia praw dopodobnie karpackiego, spokrew niony z alpejskim g atunkiem T etrix tuertci Rys Tetrix wagai,?: 9 górna część głowy z boku, 10 lewa pokrywa, 11 przednie lewe udo, 12 lewa tylna stopa, 13 środkowe lewe udo; Ghorthippus (Glyptobothrus) eisentrauti: 14?, pronotum, 15 prawa pokrywa, 16 cj, pronotum.

32 38 W. B azyluk 32 (K b a u s s ), p o d k tó r ą to n a zw ą b y ł p o d a n y p rzoz B a z y l u k a (1956, 1957). D o ty c h c z a s z n a n y t y lk o z za c h o d n ic h p o lsk ic h K a r p a t (B a z y l u k 1962). W Pieninach w ystępuje, podobnie jak w innych pasm ach górskich, na żwirowiskach. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: żwirowisko nad Dunajcem w Krościenku; w Pieninach Zachodnich: żwirowiska Czorsztyn, Czorsztyn- -Sromowce Wyżne, Sromowce W yżne-srom owce Niżne; w Pasie Skalic Spiskich: żw i rowisko Niedzica. Z Pienin podali go B a z y l u k (1956, 1957, 1962, 1971) i W ę g l e ń s k i (1964). W Pieninach zebrał go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Tetrix undulata (S o w e r b y ). G atunek zachodnioeuropejski, pochodzenia praw dopodobnie europejskiego tzw. atlantyckiego. W Polsce na niżu dość pospolity, w górach rzadszy; w ystępuje w środowiskach mezo- i higrotycznych. W Pieninach należy do gatunków rzadko spotykanych. Jego występowanie zostało stwierdzone tylko w Małych Pieninach: wąwóz Homole i w Pieninach Zachodnich na w y pasanej łące nad Dunajcem w Sromowcach Wyżnych. Tetrix tenuicornis (S a h l b e r g ). G atunek palearktyczny, pochodzenia p ra w d o podobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity zarów no n a niżu, ja k i w górach. W ystępuje w środowiskach mezo- i kserotycznych, chociaż tolerancja n a w arunki wilgotności jest duża. W Pieninach w ystępuje w następujących środowiskach: m uraw y, piargi, pastw iska, łąki pienińskie, polanki w olesie i pola. W ystępuje w Pieninach Centralnych: południowe zbocze Trzech Koron, Wąwóz Sobczański, Kras, polanki w olszynce karpackiej i na polach w Krościenku; w Pieninach Zachodnich: Harczy Grunt i Sromowce W yżne; w Małych Pieninach: Szlachtowa i Biała W o da; w Pasie Skalic Spiskich: Zielone Skałki i Obłazowa oraz na Wżarze. W Pieninach zbierał go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin podał go B a z y l u k (1958), a z Pienin Słowackich M a 6 a n (1954). Tetrix bipunctata ( L in n a e u s ). G atunek euro syberyjski, pochodzenia p raw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity zarówno na niżu, jak i w górach. W ystępuje w środowiskach m ezokserotycznych, na niżu często n a terenach piaszczystych. W P ieninach w ystępuje n a piargach, żwirow iskach, m uraw ach, pastw iskach, na wrzosowisku i na łąkach. Jego występowanie zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: Istebki, Kurni - kówka, Czertezik, Góra Zamkowa, Burzyna, W alasiówka, Kosarzyska, Trzy Korony, W ą wóz Sobczański, Podłaźce, Grabczycha i Facimiech; w Pieninach Zachodnich: Nowa Góra, wrzosowisko nad Krośnicą, Sromowce Wyżne i Zamkowa Góra w Czorsztynie; w Małych Pieninach: wąwóz Homole i Biała Woda; w Pasie Skalic Spiskich: Krempaszankowa oraz na Wżarze. W Pieninach zbierał go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin podał go B a z y l u k (1958), a z Pienin Słowackich M a S a n (1954). I

33 33 Blattodea, Orthoptera i Derm aptera 39 Podisma pedestris ( L in n a e u s ). G atunek eurosyberyjski, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. Rozm ieszczenie w Polsce jest podobne do rozm ieszczenia świerka. Je st praw dopodobne, że gatunek ton wkroczył na teren Polski przynajm niej dwiem a drogam i. Osobniki pienińskie (rys ) różnią się Rys Podisma pedestris z Pienin, < ; 17 pronotum, 18 zakończenie odwłoka od strony grzbietowej, z góry, 19 epifallus, 20 lewa pokrywa, 21 koniec odwłoka, z boku;?: 22 lewa pokrywa, 23 zakończenie odwłoka od strony grzbietowej, z góry, 24 zakończenie odwłoka, z boku. budow ą zew nętrzną nie tylko od osobników z północno-wschodniej Polski (rys ), ale i od osobników z innych rejonów, naw et południow ych. Zbliżają się swą budową do osobników tatrzańskich i południowo-wschodnio- - europejskich. Być może, że gatunek ten przetrw ał in situ ostatnie dwa zlodowacenia [obecnie w Szwecji według A n d e r a (1945) dochodzi do 69 szerokości geograficznej północnej] i wytworzył podgatunek. Zagadnienie to w ym aga jed n ak dalszych badań. W P ieninach g atu n ek te n w ystępuje n a piargach i m uraw ach. Stwierdzono jego występowanie w Pieninach Centralnych: Sokolica i Wąwóz Sobczański oraz w Małych Pieninach: wąwóz Homole (na tym stanowisku wydaje się, że ga tunek bezpowrotnie wyginął). W Pieninach zbierał go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin podali go: S it o w s k i (1922), S m ó lsk i (1960) i B a z y l u k (1971), a z Pienin Słowackich M as a n (1954). M iramella alpina ( K o l l a r ). G atunok wysokogórski, pochodzenia zachodnioeuropejskiego najpraw dopodobniej alpejskiego. W Polsce jest znany z T atr,

34 40 W. B a z y luk Rys Podisma pedestris z Ostródy (Pojezierze Mazurskie), 25 pronotum, 26 zakończenie odwłoka, z góry, 27 epifallus, 28 lewa pokrywa, 29 zakończenie odwłoka, z boku; $: 30 lewa pokrywa, 31 zakończenie odwłoka od strony grzbietowej, z góry, 32 zakończenie odwłoka, z boku. prawdopodobnie w ystępuje i w Sudetach, chociaż dotychczas nie był podany z polskiej strony Sudetów. W ystępuje na halach w T atrach dochodząc do k rain y kosodrzew iny. Z Pienin podał ten gatunek S z e l ig a -M ie r z e y e w s k i (1928) pisząc, że zebrał go R. K u n t z e. Gatunek ten podał również z Pienin U r b a ń s k i (1939) nie wym ieniając jednak bliższych danych. Według ustnych informacji uzyskanych od Profesora dra Jarosława U r b a ń s k ie g o wynika, że łowił ten gatunek w Pieninach Centralnych. Mimo usilnych poszukiwań autorowi niniejszego opracowania nie udało się odnaleźć stanowiska tego gatunku w Pieninach, z czego można wysunąć wniosek, że albo wyginął w Pieninach, albo jest bardzo zlokalizowany. Euthystira brachyptera ( O c s k a y d e O c s k ó ). Gatunek euro syberyjski, pochodzenia prawdopodobnie angaryjskiego. Areał występowania tego gatunku w Polsce jest m niej więcej ta k i ja k areał św ierka. W górach, zarów no w K a r patach, jak i w Sudetach oraz m iejscami na w yżynach jest gatunkiem p o spolitym. W Pieninach występuje na łąkach w Pieninach Centralnych: Krościenko, Długi Gronik, polany: Toporzyska, Istebki, Kurnikówka i Wymiarki, pod Ociemnym Wierchem, przełęcz Szopka, Trzy Korony i Facimiech, w których należy do często spotykanych g a tunków. Znacznie rzadziej występuje w Pieninach Zachodnich: Hudziary; w Małych P ieninach: Wysokie Skałki i na Wżarze. Z Pienin Słowackich podał go M a &a n (1954).

35 35 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 41 Stenobothrus lineatus (P a n z e r ). G atunek eurosyberyjski, mezo- i kseroterm ofilny, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W Polsce w ystępuje zarów no na niżu, ja k i w górach. W Pieninach w ystępuje na łąkach z niższą roślinnością traw iasto-zielną lub tra w ia stą i n a m uraw ach, a naw et n a piargach. W ystępowanie jego zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: Toporzyska, Istebki, Kurnikówka, Stolarzówka, Walasiówka, Burzyna, Kras, Góra Zamkowa, W yrobek, Przełęcz Szopka, Trzy Korony i Wąwóz Sobczański; w Pieninach Zachodnich: Czorsztyn- -Zam kowa Góra, Harczy Grunt, Zamczysko, Sromowce W yżne, Rabsztyn, Macelowa Góra, Sołtysia Skałka, wrzosowisko nad Krośnicą; w Małych Pieninach: Jaworki, wąwóz Homole, Wysokie Skałki i Biała Woda; w Pasie Skalic Spiskich: Zielone Skałki i Obłazowa oraz na Wżarze. W Pieninach zebrał go w 1911 roku St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a&a n (1954). Stenobothrus stigmaticus ( R am btjr). G atunek europejski, w ystępujący rów nież w Azji M niejszej, kseroterm ofilny, pochodzenia praw dopodobnie po łu d niowoeuropejskiego. W ystępuje w całej Polsce, zarówno na niżu (na którym jest bardziej zlokalizow any niż poprzedni gatunek), ja k i w górach. W Pieninach w ystępuje na zdegradowanych łąkach porosłych przez psią traw kę (nazywanych przez miejscową ludność psiaram i) lub inne gatunki niskich traw. Występowanie jego zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych tylko na polanie Wyrobek w 1953 roku (w czasie ostatnich badań nie odnaleziony); w Pieninach Zachodnich na wrzosowisku nad Krośnicą; w Małych Pieninach: wąwóz Homole i Biała W oda; w Pasie Skalic Spiskich: Obłazowa i okolice przełomu Białki oraz na Wżarze. Z Pienin Słowackich podał go M a&a n (1954). Omocestus viridulus (L in n a e u s ). G atunek eurosyberyjski, higrofilny, p o chodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity, na niżu w ystępuje na wilgotnych łąkach, w górach na otw artych, nie porosłych lasem powierzchniach takich jak polanki, łąki, połoniny i hale. W górach dochodzi wysoko, bo aż do p iętra alpejskiego. W Pieninach, poza piargami i żwirowiskami, występuje we wszystkich środowiskach zarówno w Pieninach Centralnych, jak i w Pieninach Zachodnich, Małych Pieninach, w P a sie Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku w Pieninach zebrał go St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a a n (1954). Omocestus ventralis (Z e t t e r s t e d t ). G atunek palearktyczny, mezohigrofilny, pochodzenia praw dopodobnie śródziem nom orskiego lub śródziem nom orsko-pontyjskiego. W Polsce niżowej m niej pospolity niż poprzedni gatu n ek, w górach również rzadszy, np. w Bieszczadach nie stw ierdzony. W P ien in ach w ystępuje tylko n a łąkach, należąc do tzw. rzadkich g a tunków (w Gorcach i Beskidzie Sądeckim jest znacznie pospolitszy). Jego obecność stwierdzono w Pieninach Centralnych koło Góry Zamkowej i w Pieninach Zachodnich na zboczu doliny Krośnicy, koło miejscowości Tylka.

36 42 W. B azyluk 36 Omocestus haemorrhoidalis ( C h a r p e n t ie r ). G atunek eurosyberyjski, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity w mezoi kseroterm icznych środow iskach, w górach rzadszy. W Pieninach należy do gatunków rzadszych. W ystępuje na m urawach, żw irow iskach i na wrzosowisku. Jego występowanie stwierdzono w Pieninach Centralnych: Góra Zamkowa; w Pieninach Zachodnich: Macelowa Góra, wrzosowisko nad Krośnicą, Czorsztyn i Sromowce W yżne; w Małych Pieninach: Biała Woda; w Pasie Skalic Spiskich: Obłazowa i na Wżarze. Myrmeleotettix maculatus (T h u n b b r g ). G atunek palearktyczny, mezokserofilny, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. Pospolity w całej Polsce, na niżu w ystępuje często jako psam m ofil, w górach dość rzadki. W Pieninach należy do rzadszych gatunków. W ystępuje na m urawach, piargach, żwirow iskach i na wrzosowisku. Występowanie jego stwierdzono w Pieninach Centralnych tylko na żwirowisku nad Dunajcem w' Krościenku; w Pieninach Zachodnich: wrzosowisko nad Krośnicą i żwirowisko Czorsztyn-Sromowce Wyżne; w Małych Pieninach: Biała Woda i wąwóz Homole; w Pasie Skalic Spiskich: Obłazowa i niewielkie wzniesienia koło przełomu Białki oraz na Wżarze. W 1911 roku zbierał go w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a 6 a n (1954). Gomphocerippus ruf us (L in n a e u s ). G atunek eurosyberyjski, pochodzenia prawdopodobnie angaryjskiego. W Polsce pospolity w górach i na wyżynach. Z niżu był podany przez K o e r t a (1914) ze Skwierzyny i przez K o ź m iń s k ie g o (1925) z Puszczy Białowieskiej. W P ieninach w ystępuje na łąkach, polankach, m uraw ach i piargach. Najliczniej występuje w Pieninach Centralnych: Kras, Długi Gronik, Ociemny Wierch, Walasiówka, Burzyna, Kosarzyska, Wąwóz Sobczański, Trzy Korony, Podłaźce, Grabczycha i Facimiech. W Pieninach Zachodnich stwierdzono jego występowanie na Nowej Górze i w Wąwozie Gorczyńskim, a w Pieninach Małych tylko w Białej Wodzie. Z Pienin Słowackich podał go M a & a n (1954). Chorthippus (Glyptobothrus) apricarius ( L in n a e u s ). G atunek eurosyberyjski, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W ystępuje w całej Polsce. W Pieninach w ystępuje na łąkach i polanach we wszystkich typach lasu, na m uraw ach, piargach, żwirow iskach, na wrzosowisku, a tak ż e na polach. Stwierdzony zarówno w Pieninach Centralnych, jak i w Pieninach Zachodnich, Małych Pieninach, w Pasie Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich podał go M a ń a n (1954). Chorthippus (Glyptobothrus) pullus ( P h ilip p i). G atunek europejski, p o chodzenia praw dopodobnie południowo-wschodnio-europejskiego. W ystępuje w całej Polsce na rozproszonych stanowiskach, w górach należy do gatunków zlokalizow anych, w ystępujących na pogórzu i w reglu dolnym. W P ieninach w ystępuje niezbyt licznie na żwirowiskach i m uraw ach.

37 37 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 43 Stwierdzony w Pieninach Centralnych na żwirowisku nad Dunajcem w Krościenku i na Krasie nad Dunajcem (to ostatnie stanowisko powódź w 1972 roku zlikwidowała) i w P ieninach Zachodnich na żwirowisku między Czorsztynem i Sromowcami W yżnym i oraz na murawach Harczego Gruntu. W 1911 roku zebrał go St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin podał go B a z y l u k (1971). Chorthippus (Glyptobothrus) brunneus ( T h u n b e r g.) G atunek holarktyczny, pochodzenia prawdopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity zarówno na niżu, jak i w górach. W Pieninach występuje we wszystkich zbadanych środowiskach zarówno w Pieninach Centralnych, jak i w Pieninach Zachodnich, w Małych Pieninach, w Pasie Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Chorthippus (Glyptobothrus) biguttulus ( L in n a e u s ). G atunek palearktyczny, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity zarówno n a niżu, ja k i w górach. W Pieninach w ystępuje podobnie jak poprzedni gatunek w ykazując jednak w iększą wrażliwość na wilgotność, częstszy jest też na silniej nagrzanych siedliskach. W ystępuje zarówno w Pieninach Centralnych, jak i w Pieninach Zachodnich, w Pasie Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku zebrał go w Pieninach S. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich wykazał go M a ń a n (1954). Chorthippus (Glyptobothrus) eisentrauti (R am m e). G atunek podobny w yglądem do Ch. (G.) biguttulus, od którego różni się oprócz cech morfologicznych (rys ) także śpiewem. Je st gatunkiem górskim znanym z Apenin, Alp, Półwyspu Bałkańskiego, pochodzenia praw dopodobnie europejskiego, południowo-górskiego. N ajdalej na północ dotychczas znane stanowisko to Alpy Bawarskie ( H a r z 1960). Z Polski dotychczas nie notow any, stanowisko pienińskie jest najdalej na północny-wschód w ysuniętym stanowiskiem tego gatunku. W Pieninach występuje na piargach i murawach, tylko w Pieninach Centralnych: na Grabczysze w paśmie Facimiecha, na piargach południowego zbocza Trzech Koron i niedaleko wylotu Wąwozu Sobczańskiego. Chorthippus (Glyptobothrus) mollis ( C h a r p e n t ie r ). G atunek euroazjatycki, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity. IV Pieninach w ystępuje podobnie jak Ch. (G.) brunneus i Ch. (G.) biguttulus we w szystkich środow iskach, z w yjątkiem bardzo w ilgotnych. Stwierdzony we wszystkich podokręgach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny i Pas Skalic Spiskich oraz na Wżarze. Chorthippus (Chorthippus) montanus ( C h a r p e n t ie r ). G atunek euroazjaty ck i, higrofilny, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. G atunek ten

38 44 W. B azyluk 38 był podany przez R e h n a (1939) i innych badaczy z Ameryki Północnej. Późniejsze b a d a n ia w ykazały, że jest to inny, odrębny gatunek. M ianowicie, V ic k e r y w pracy z 1967 roku wykazał, że gatunek podaw any z K anady i Alaski jako Ch. montanus jest w rzeczywistości innym gatunkiem, opisanym w 1841 roku pod nazwą Chorthippus curtipennis H a r r i s. W Polsce w środowiskach higrotycznych Ch. montanus jest dość pospolity zarówno w górach, jak i na niżu. W P ieninach w ystępuje na m łakach, w w ilgotniejszych m iejscach na łąkach i w pobliżu potoków. Jego występowanie zostało stwierdzone we wszystkich podokręgach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny i Pas Skalic Spiskich Oraz u podnóża Wżaru. Z Pienin Słowackich podał go M a ń a n (1954). Chorthippus (Chorthippus) parallelus ( Z e t t e r s t e d t ). G atunek euroazjatycki, szerzej rozprzestrzeniony niż poprzedni, pochodzenia prawdopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce, zarówno w górach, ja k i na niżu bardzo pospolity. O dznacza się dużą to lerancją wilgotnościow ą. W Pieninach występuje we wszystkich badanych środowiskach i we wszystkich podokręgach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny, Pas Skalic Spiskich i na Wżarze. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich wykazał go M a ń a n (1954). Chorthippus (Chorthippus) dorsatus ( Z e t t e r s t e d t ). G atunek palearktyczny, o dużej tolerancji na wilgotność środowiska, pochodzenia prawdopodobnie angaryjskiego. W całej Polsce pospolity. W Pieninach, podobnie jak poprzedni gatunek, należy do najpospolitszych, chociaż m niej licznych. Jego występowanie zostało stwierdzone na całym badanym terenie: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny, Pas Skalic Spiskich i Wżar. W 1911 roku zebrał go w P ieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Chorthippus (Chorthippus) albomarginatus ( D e g e e r ). G atunek palearktyczny, bardziej term ofilny niż poprzedni, pochodzenia praw dopodobnie an g a ry j skiego. W całej Polsce pospolity, w górach bardziej zlokalizow any niż na niżu. W Pieninach w ystępuje na łąkach, m uraw ach, piargach, wrzosowisku i na polanach. W żadnym środow isku nie jest jed n ak gatunkiem dom inującym. Stwierdzony w okręgach: Pieniny Centralne, Pieniny Zachodnie, Małe Pieniny i Pas Skalic Spiskich oraz na Wżarze. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S m r e c z y ń s k i sen. Mecostethus grossus ( L in n a e u s ). G atunek euroazjatycki, higrofilny, p o chodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. G atunek w całej Polsce pospolity na torfow iskach, m okrych łąkach, n a d brzegam i wód; w górach bardziej zlokalizow any niż n a niżu. W Pieninach jest gatunkiem wyłącznym i charakterystycznym dla młak. W ystępowanie jego zostało stwierdzone w Pieninach Centralnych: młaka pod Ociemnym W ierchem, Wyrobek, Wąwóz Sobczański przy źródełku (stanowisko to już nie istnieje);

39 3 9 Blattodea, Orthoptera i D erm aptera 45 w Pieninach Zachodnich: Sromowce Niżne nad Dunajcem, nad Krośnicą koło Grywałdu, Macelak i Harczy Grunt; w Małych Pieninach: Jaworki, Szlachtowa, wąwóz Homołe i Biała Woda oraz na Dziale w Pasie Skalic Spiskich. W 1911 roku zebrał go w Pieninach St. S m r e - c z y ń s k i s e n. Psopłius stridulus (L i n n a e u s ). G atunek euroazjatycki, pochodzenia praw dopodobnie angaryjskiego. W ystępuje w całej Polsce na rozproszonych stanow iskach. W górach i na pogórzu należy do gatunków pospolitych. W Pieninach w ystępuje na piargach, m urawach, pastw iskach i na łąkach o niezbyt wysokiej i słabo zw artej roślinności. W ystępowanie tego gatunku stwierdzono we wszystkich podokręgach: w Pieninach Centralnych: Istebki, Kurnikówka, Kras, Długi Gronik, Burzyna, Walasiówka, Zamkowa Góra, przełęcz Szopka, Trzy Korony, Wąwóz Sohczański, Podłaźce, południowe stoki Trzech Koron, Grabczycha i Facimiech; w Pieninach Zachodnich: Nowa Góra, Podskalnia Góra, Harczy Grunt, Macelowa Góra, Sołtysia Skałka, Upszar, Głęboki Potok, Zamczysko, Sromowce Wyżne, Czorsztyn i Zamkowa Góra, w Małych Pieninach: Biała Woda i wąwóz Homole oraz na Branisku w Pasie Skalic Spiskich. W 1911 roku w Pieninach zebrał go St. S m r e c z y ń s k i sen. Z Pienin Słowackich wykazał go M a & a n (1954). Instytut Zoologii PAN Warszawa, W ilcza 64 PIŚMIENNICTWO A n d er K Catalogus Insectorum Sueciae. V. Orthoptera. Opusc. ent., Lund, 10: , 1 mapa. A n d e r K Orthoptera (Dermaptera, Blattoidea, Saltatoria). Opusc. ent., Lund, 18: 8 8. B a z y l u k W Prostoskrzydłe (Orthoptera) Siemienia (województwo lubelskie) i okolicy. Pr. Kom. biol. Pozn. TPN, Poznań, 12: 1-95, 4 ff. B a z y lu k W Prostoskrzydłe Orthoptera (Saltatoria). W Klucze do oznaczania owadów P olski, cz. X I. Warszawa, 160 pp., 350 ff. B a z y l u k W Nowe dla Polski lub rzadsze gatunki z rzędów Blattodea, Mantodea, Orthoptera i Dermaptera. Fragm. faun., Warszawa, 7: B a z y l u k W Tetrigidae (Orthoptera) Polski. Fragm. faun.,warszawa,7: , tt. V -IX. B a z y l u k W Matóriaux pour la connaissance des Orthoptóres palearctiques. I-II. Deux espóces nquvelles du genre Tetrix L a t r. Ann. zool., Warszawa, 20: , 29 ff. B a z y l u k W Prostoskrzydłe (Orthoptera) Bieszczadów Zachodnich wraz z opisem Isophya posthumoidalis n. sp. Fragm. faun., Warszawa, 17: , 12 ff. B a z y l u k W a. Karaczany i Modliszki, Blattodea et Mantodea. W Katalog fauny Polski, X V II, 1. Warszawa, 31 pp., 1 mapa. B a z y l u k W b. Skorki, Dermaptera. W Katalog fauny Polski, X V II, 3. Warszawa, 19 pp., 1 mapa. B a z y l u k W Blattodea et Mantodea, Karaczany i Modliszki. W Fauna Polski, 6. Warszawa, 173 pp., 185 ff. B o c h e ń s k i Z Pokarm puchacza Bubo bubo (L.) w Pieninach. Acta zool. crac., Kraków, 5: , 2 ff., t. LII.

40 46 W. B azyluk 40 D r e u x Ph Recherches ecologiques et biogeographiques sur les Orthopteres des Alpes franęaises. Thes. Fac. Sci. Univ. Paris, A. N 3965 d ordre Paris, 4 nib pp., 201 ff. H a b e r A Opaślik sosnowiec Barbitistes comtrictus B r. W a t t. (Locustidae Orth.). Pr. Inst. bad. Leśn., Warszawa, 1, 101, 1953: , 31 ff., 1 mapa. H a r z K Geradflugler oder Orthopteren (Blattodea, Mantodea, Saltatoria, Dermaptera). W Tierwelt D eutschlands, 46. Jena, X II pp., 566 ff. H a r z K Die Orthopteren Europas, The Orthoptera of Europe. W: Series entomologica, 5, I. The Hague, X X pp., 2360 ff. K e l c h (A.) Orthoptera O l i v. (et omn. Auct.) Oberschlesiens. W Zu der offentlichen Priifung aller Klassen des Koniglichen Gymnasiums zu Ratibor und der Entlassung der Abiturienten den 5. und. 6. April ladet ergebens ein Lehrer-Collegium. Ratibor, pp K o e r t h A Beitrage zur Fauna der Umgegend von Schwerin a. W. Z. naturw. Abt. dtsch. Ges. Posen. Posen, 21: (Orth. p. 22). K o ź m iń s k i Z Okologische Untersuchungen an Orthopteren des Urwalds von Białowieża. Bull. int. Acad. pol. Cl. mat. nat., B, Kraków, 1925: K u l c z y c k i J. i H a l i c k i B Znalezisko mamuta w Pieninach. Acta geol. pol., Warszawa, 1: , 2 ff. K u n t z e R Problemy zoogeograficzne Pienin. Kosmos, B, Lwów, 9: , 7 ff. L i a n a A Badania nad prostoskrzydłymi (Orthoptera) Puszczy Kampinoskiej. Fragm. faun., W arszawa, 9: L i a n a A Prostoskrzydłe (Orthoptera) Mazowsza. Fragm. faun., Warszawa, 12: , 4 ff., 4 mapy. L i a n a A Prostoskrzydłe (Orthoptera) w siedliskach kserotermicznych rejonu dolnej W isły i dolnej Odry. Fragm. faun., Warszawa, 19: , 4 mapy. L i a n a A Świerszcze (Orthoptera, Grylloidea) Polski. Fragm. faun., Warszawa, 20: , 14 ff., 4 mapy. M a ń a n J Rovnokridly hmyz (Orthoptera) statni prirodni reservace Pieniny. Ochr. Prir., Praha, 9: 65-69, 5 ff. M ir a m E Beitrag zur Kenntnis der Orthopterenfauna der nórdlichen Polarzone mit Beriicksichtigung der Dermapteren und Blattodeen. Zool. Anz., Leipzig, 97: 37-46, 7 ff. M ir a m E. F Prjamokrylye (Orthoptera) Jakutii. W Opredeliteli po faunę SSSR, 12. Leningrad, 52 pp., 34 ff. R a m m e W Die Orthopteren des arktischen Gebietes. W Fauna Arctica, 5, 2. Jena, pp R a m m e W Beitrage zur Kenntnis der palaearktischen Orthopterenfauna (Tettig. et Acrid.). Mitt. zool. Mus., Berlin, 17: , 13 ff., t. I. R e h n J. W. H Records of Orthoptera from Nova Scotia, Newfoundland and the French Islands Saint Pierre et Miquelon. Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 4: R o ż n o w s k a J Kilka ciekawszych na obszarze Polski stanowisk skorków (Dermaptera) i karaluchów (Orthoptera, Blattidae). Fragm. faun. Mus. zool. pol., Warszawa, 2: R ó ż y c k i S. Z Plejstocen Polski Środkowej na tle przeszłości w górnym trzeciorzędzie. Warszawa, 251 pp., 45 ff. S c h i l l e F Materiały do fauny owadów siatkoskrzydłych i sza.rańczaków doliny Popradu. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 36: S i t o w s k i L Charakter i osobliwości przyrody pienińskiej. Ochr. Przyr., Kraków. 3: 47-55, ff. 3-6, tt. IV -V III.

41 41 Blattodea, Orthoptera i Der m ap ter a 47 S m ó ls k i S Pieniński Park Narodowy. Kraków, 272 pp., 67 ff. S m k e c z y ń s k i S Przyczynek do fauny galicyjskich szarańczaków. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 35: S t o b i e c k i S. A Do fauny Babiej góry. Sprawozdanie z wycieczek entomologicznych na Babią górę w latach 1879 i Spraw. Kom. fizyjogr., Kraków, 17: (l)-(84). S t r o j n y W Pieniny. Warszawa, 122 p p., 4 ff., 72 fot. (nienumerowane). S z e l i g a - M i e r z e y e w s k i W Dermaptera et Orthoptera polonica (Notatka tym czasowa). Rozpr. W iad. Muz. Dzieduszyckich, Lwów, 10: (odbitka). Ś r o d o ń A Roślinność Polski w czwartorzędzie. W Szata roślinna Polski pod red. W. S z a f e r a, K. Z a r z y c k i e g o, I. Warszawa, pp , ff U r b a ń s k i J. Mięczaki Pienin ze szczególnym uwzględnieniem terenu polskiej części Parku Narodowego. Pr. Kom. mat. przyr. Pozn. TPN, B, Poznań, 9: , 2 tt., 13 ff. U y a r o v B. P Composition and origin of the Palearctic fauna of Orthoptera. W X e Congres international de Zoologie, II. Budapest, pp V i c k e r y V. R Distribution and variation in North American Ghorthippus (Orthoptera: Acrididae : Gomphocerinae). Ann. Soc. ent. Queb., Quebec, 12: W ę g l e ń s k i P Cytological and genetical observations on Polish species of the genus Tetrix L a t r. (Orthoptera, Tetrigidae). Ann. zool., Warszawa, 22: , 9 ff., 2 tt. Z a c h e r F Die Geradfliigler Deutschlands und ihre Verbreitung. Systematisches und synonimisches Verzeichnis der im Gebiete des Deutschen Reiches bisher aufgefundenen Orthopteren-Arten (Dermaptera, Oothecaria, Saltatoria). Jena, VIII nib. pp., 1 mapa. Ze u n e r F Die Orthopteren aus der diluvialen Nashornschicht von Starunia (polnische Karpaten). Starunia, Kraków, 3: 1-17, 1 t. nib. z 8 ff. Z e u n e r F. E The classification of the Decticinae hitherto included in Platycleis F i e b. or Metrioptera W e s m. (Orthoptera, Saltatoria). Trans, ent. Soc. London, London, 91: 1-5 0, 45 ff. PE3IOME [3arjiaBne: TapaxaHbi {Blattodea), npamokptuilie (Orthoptera) h yxobeptkh (Dermaptera) IleHHHOB h ropti Bxap] B rr. abtop npobeji uccjie^tobahna, oxbathbmne nojihoctbio ITeHHHbi (IleHH- Hbi IJeHTpajibHLie, 3ana,o,Hbie, Majibie h CnHccKne), a TaK^ce ropy Bxap, Jiexamyio MeacAy 3anaAHbiMM ITeHHHaMH h TopiiaMH. IIocjieAHMe TpH roaa HCCJieAOBaHHH npoboahah B pamkax KOMTlJieKCHOH BeflOMCTBeHHOH IiporpaMMbl IToJIbCKOH Axa,ZieMHH Hayx, H CKOHu;eHTpnpoBajincb o h h b o c h o b h o m Ha n3yhehhh 12 BbrflejieHHbix 6oTaHHKaMH pacth- TejibHbix accouhaphh. IlocKOJibKy HexoTopbie b h a b i Orthoptera h Blattodea oójiaaaiot OHeHb CneilH(j)HHeCKHMM 3K0JI0rMHeCKHMH TpeÓOBaHHflMH, abtop paclhhphji MCCJieAO- BaHMB eme Ha h c c k o j i b k o AoSaBOHHbix 6 h o t o h o b (jiec Tilio-Carpinetum, poccbirih, ocbiroi h ahtponorehhbie 6 h o t o h l i ). Oayna o6pa6otahhbix otp«aob npeactabjieha b IleHHHax AOBOJibHo 6oraio. Ha He6ojibiuoM npoctpahctbe (MeHee 300 k m 2) KOHCTaTHpoBaAH 43 BHAa Orthoptera ( 5 1 % Bcex H3BecTHbix b ctpahe b h a o b nprmokpbiabix), 6 b h a o b Blattodea h 4 BHAa Dermaptera. Ha6jiK>AaeTca 3HaHHTejibHaa b optoirrepoijiayhe otaejibhbrx o6jiacteń J I c h m h o b. HaM6ojiee OoraTbi U,eHTpajibHbie riehhhbi, rae BCTpenaeTca 4 1 r

42 48 W. Bazyluk 42 b h a Orthoptera b t o BpeM B, Kax b 3an aa H b ix n eh H H a x BC T penaet cii yace T o jib x o 3 4 BHAa, B M a jib tx IleH M H ax 2 8 b h a o b, a b Q i h c c k h x 2 5 b h a o b. Ha r o p e Bxcap, (JmyHa k o - T o p o ii 6 o J ie e 6jiM3Ka neh H H am, nem T o p u a M, H anuih 2 3 BHAa n p sm o x p b ij ib ix. P e3yjib T at b i ah ajih 3a cog pah H bix M at eph ajiob Orthoptera n oa T B ep aca aiot c (JiayHHC- THHeCKOH TOHKH 3peHHB MHCHHJI GoTaHHKOB O o6oco6jieh H OCTH HeHHHOB n o CpaBHeHHK) KaK C HH3MeHHOCTBMH, TaK H HHbEMH IiaUIHMH rophm M H Hem im H. EflHHCTBeHHO OpTO- n T epo(})ayh a E e iu a ^ o B ó o r a n e, nem o p T o n T e p o (f)a y H a IleHHHOB Ha o a h h b h a. O ct ajibh bie r o p b i b n o j ib iu e xapakteph3yk>tch 3HaHHTeJibH0 MeHbHiHM k o jih h c c t b o m b h a o b. O $ a y - HHCTHHecKoił o ó o co S jieh H o c T M nehhhob cbhaetenbctbyet n p ea ta e B c e r o H axoxcaeh H e TyT oth och TejibH O B b ico K o ro n p o p eh T a r o p H b ix b h a o b (5 0 % H3 HHcna B c e x H3BecTHbtx H3 n o jib n ih b h a o b 3 T o h r p y n n b i). He M eh ee ppyx b h a o b H3 h h x, a h m c h h o : Isophya pienensis h Pholidoptera aptera slovaca 3 T o, no-bhflm M OM y, nemihckhe cy63h,n,emhkh. Tojibxo H3 neh H H O B H3BecTHO a o H a c T o a m e r o BpeM ehh cap ah H eb oe Chorthippus eisentrauti, K O T opoe n p n b o a h t c h b H act oam eh p a 6 o Te KaK HOBbrił b h a pyisi (JmyHbi n o j ib iim. C p e^ H HCCjieAOBaHHbix b n eh H H a x G h o to t io b H an G oa ee óorat bim H c t o h k h 3peH iu i o p T o n T e p o 4 )a y H b i ok a3ajih Cb J iy ra, r ^ e B C T p en a jiccb ó o j ib m e B c e r o b h a o b (3 6 ) h c a M a a BblCOKaB HHCJieHHOCTb OCOÓeH. B 3TOM Ó H O Tone, OAHaKO, OHeHb HeTKO o6o3h ah aetch b jih h h h c xo3«hctbehhoh A eatea bh octh n ejio B ek a. C ob pem eh H bie Jiy ra s t o b 6 o j ib - uihhctbe c jiy n a e B b o 3 A e jibib aem bie b H e^ajiekom n p o n u io M n o jifl, Ha KOTopbrx m o x c h o H ao jh o^atb b H acto BUiee B pem a cy K H eccn io p e n b ix pact H T ejibh bix KOM nnekcob. T am, r ^ e BjiHHHHe npek p at H Jiocb, pacm H paet C Ji a p e a ji TpaBHHHCTbix jiy r o B (accoh naijh 5i c Veratrum lobelianum u Laserpitium latifolium) b p e3yjib T a T e b t o p h h h o h cy x u ecch H, a b CBB3H c 3THM p a c iim p H e T c a a p e a ji TaKHX b h a o b npam O K pbuibix KaK Isophya pienensis, Pholidoptera aptera slovaca h H ek O Topbix A p y r n x, K O Topbie 6 o J ie e n ra p o K o p a c n p o c - TpaH eh bi b n eh H H a x b H a ct o n m ee B pem a, HeM A saa A at b jiet H a3aa. C jih u ik o m h h t c h c h b - H o e K om eh H e h jih, H a o G o p o T, H ek om eh H e Ha npothxcehhh G o jiee a c c h t h JieT, a Taxxce 3aAaBaH H e M H H epajibh bix ya og peh H ił b H ecootbetc TBeH H oe BpeMH o T p a x ca et ca orrp e- AeJieHHO o rp H p a T ejib H o Ha b h a o b o m co c T a B e (JjayHbi. /^obojibho y G o r a b 4>ayHHCTHHecKOM ot H om eh H H, h o oahobpem ehho h H a n G o jiee C B oeo6pa3h b i o c b in n, M ypab bi, p o c c b in H h M o n a r a. 3 t o H a n G o jiee C T ap w e, H anajibh bie b cykqecchohhom phay G n o T o n b i c o cnemi<j)hheckoh o p T o H T e p o ^ a y H o ił, b coct a B K O T opoft BXOAHT BHAbI, BCTpenaiOIHHeCfl HCKJHOHHTeJIbHO TOJIbKO TyT. Ha p o c c b m n x BCTpenaeTCH Tetrix wagai, Ha o c b iiw x h M y p a B a x Platycleis grisea h Chorthippus eisentrauti, a Ha M o n a r a x Chorthippus montanus h Mecostethus grossus. C jiea yk )ih H e x o p o J io ra H eck H e 3JieMeHTbi b x o a h t b coct a B opt on T epo(j)ayh bi neh H H O B : naaeapkthheckhh snem eh T 2 9 b h a o b, T o -ect b o k o jio 6 7,4 % npjrm OKpbiJibix neh H H O B; eb poneiłck H H ajiem eh T (roph bth h HH3MeHHbm) 1 2 b h a o b, T o-ect b o k o j io 2 8 % ; cyg- CpeAH3eMHOMOpCKO-nOHTHHeCKHH 1 BHA, TO-eCTb OKOJIO 2,3 % H KOCMOIIOJIHTHHeCKHll SAeM eht 1 BHA, OKOJIO 2,3 %. C TOHKH 3peHHH IipOHCXOXCAeHHH B coct a B (Jmyiibi Orthodtera nehhhob b x o a h t ca ea y io iih ie 4>ayHHCTHHecKHe KOMiineKCbi: TpeTHHHO-roAapKTH- HeCKHH, CpeAH3eMHOMOpCKHH H CTapoa<f)pHKaHCKHH. K TpeTHHHO-rOAapKTHHeCKOMy KOM- n jie K c y nphhaajiexcht rehethheckan r p y im a 12 eb ponenck H X b h a o b h rehethheckax r p y r a ia BocToHHoa3HaTCKHX b h a o ś, TaK H a3b m aem b m ahrapckhh 3JieM eht, b c o c T a s

43 43 Blattodea, Orthoptera i Dermaptera 49 K O T O p o r o B X O flh T 2 6 B H flo B, BCTpeHaiOLUM XCJI B F [e H H H a X, T O -ec T b OKOJIO 6 0 % O p T O - n T e p o ( )a y H Ł r r ie H H H O B. K c p e j n o e M H O M o p c K O M y K O M n j ie x c y o t h o c b t c b 4 B H.u a o k o j i o 9, 5 % (J jayh b i r ie H H H O B, k C T a p o a (})p H K a H C K O M y o # h h b h ^, T o - e c T b o k o j i o 2, 5 % B c e i ł o p T o n T e p o ( ) a y H b i I T c h m h o b. r ip H H H M a B b o B H H M ah H e H a c T o a m e e p a c n p o c T p a H e H H e h Ó H O T H H eck H e o c o ó c h h o c t h, B C T p e M a io m n x c a b F le H H H a x b h j j o b Orthoptera, a B T o p n p e j p i o j i a r a e T, h t o o k o j i o 40% MX n e p e x c H J io 3,n,ecb H e M e H e e O A H o r o, n o c j i e f l H e r o o J ie f le H ir a. RESUME [Titre: Les B lattes (Blattodea), les O rthopteres (Orthoptera) et les D erm apteres (Dermaptera) de P ieniny e t du m ont W żar] L a u te u r a realise les etudes en dans to u te s les regions de P ie niny (Pieniny Centrales, Pieniny Occidentales, les Petites Pieniny et la Chaine des Rochers de Spisz) ainsi que sur le m ont W żar situe entre les chaines de Gorce et les chaines de Pieniny Occidentales. Les dernieres trois annees les etudes etaient realisees dans un cadre des trav au x d ensemble d un problem e du ressort de l Academie Polonaise des Sciences et concentrśes surtout dans les 12 inillieux designes par les botanistes. Mais par suite des exigences ecologiques de quelquesunes especes des O rthopteres et des B lattes, 1 auteur augm entait le terrain des etudes des quelques millieux additionels (la foret Tilio- -Carpinetum, les gravieres, les eboulis e t les m illieux antropogeniques). S il s agit des ordres etudies, la faunę de Pieniny est relativem ent riche, parce que sur le terrain borne (moins de 300 km 2) on a denote 43 especes des O rthopteres (51 % de tous les O rthopteres en Pologne), 6 especes des B lattes ainsi que 4 especes des Derm apteres. On a observe une differentiation nette d orthopterofaune dans les regions particuliairos de Pieniny. La plus riche est la faunę de P ieniny Centrales. Les resultats d analyse des m ateriaux des O rthopteres perm ettont, sous le rapport de faune, confirmer la particularite de Pieniny suggeree par les botanistes, aussi en comparaison avec la plaine q en comparaison avec des autres m ontagnes de Pologne. Seulem ent les Bieszczady possedent l orthopterofaune plus riche d une espece, les autres chaines ont moins des especes. Pour la particularite faunistique de Pieniny vote, avant to u t, un grand pourcentage des especes m ontagnardes (50% de tous les especes m ontagnardes de la Pologne, c est beaucoup, attendu que Pieniny ne depassent 1000 m d altitude). Au moins deux de ces especes (a savoir Isophya pienensis et Pholidoptera aptera slovaea) sont probablem ent des subendem ites do Pieniny. Exclusivem ent en Pieniny est connu un criquet Chorthippus eisentrauti, qu on a dem ontrś dans ce travail comme une espece nouvelle pour la faune du pays. P a rm i les h a b ita ts etudies en P ieniny les plus riches sont les prairies; on

44 50 W. Bazyluk 44 a capture ici le plus grand nom bre des especes (36) et aussi le plus grand nom bre des specimens. Mais dans ces h abitats 1 influance de l activite hum aine cst la plus forto. Les prairies contem poraines il n y a pas longtem ps etaient tre s so u v en t les cham ps cultives; actuellem ent on p e u t observer la succession des associations vegetales naturelles. Dans ces endroits ou on a abandonne d ingerence, la prairie avec le groupem ent Laserpitium latifolium se repend et en menie tem ps se rependent aussi telles especes que: Isophya pienensis, Phólidoptera aptera slovaca et quelques autres. Elles sont actuellem ent beaucoup plus repandues qu il y etaient vingt ans auparavant. Le fauchage trop intensif ou, contrairem ent, le defaut absolu de fauchage, ainsi que la fum ure artificielle dans une periode tem ps pas convenable tous cela influe tre s defavorablem ent sur la com position specifique de la faunę. P ar egard de faunę les h ab itats assez pauvres mais en nieme tem ps se distinguant tres fortem ent par leur particularite sont les eboulis, les pelouses, les gravieres et les m arecages du type Valeriano-Caricetum flavae. Ce sont les m illieux les plus anciens, initiaux dans la serie des successions, qui possedent l o rthopterofaune specifique avec les especes exclusives. Sur les g ra vieres c est Tetrix wayai, sur les eboulis et les pelouses Platycleis grisea et Chorthippus eisentrauti et, enfin, sur les marecages Chorthippus montanus et Mecostethus grossus. L orthopterofaune de Pieniny consiste des elements suivants: palearctique 29 especes, c est-a-dire environ do 67,4% des O rthopteres de P ieniny; europeen (de m ontagne et de plaine) 12 especes ou 28% ; subm editerraneen-pontique 1 espece ou 2,3% et enfin elem ent cosm opolitique 1 espece ou 2,3% d orthopterofaune de Pieniny. Sous le rapport de la genese la faune des O rthopteres de Pieniny est formee par les lignes suivantes: holarctique-tertiaire, subm editerraneenne et ancienne- -africaine. La ligne holarctique-tertiaire en Pieniny se compose de 12 especes europeennes, c est-a-dire 28 % d orthopterofaune de Pieniny et de groupe des especes est-asiatiques ou angariennes qui est forme de 26 especes, c est-a- -dire 60,3 % d orthopterofaune de Pieniny. A la ligne subm editerraneenne appartien nent 4 especes, c est-a-dire 9,4% de faune des O rthopteres de Pieniny et enfin a la ligne ancicnne-africaine seiilement 1 espece, c est-a-dire 2,3 % d orthopterofaune de Pieniny. E n consideration de la repartition actuelle et des exigences ecologiques des O rthopteres en Pieniny l auteur suppose qu environ 40% des especes ont survecu in s itu au moins une, la derniere epoque glaciaire. Redaktor pracy dr A. Liana