Badania nad prosto.skrzydłymi (Orthoptera) Puszczy Kampinoskiej. Etudes sur la faunę des Orthopteres (O rthoptera) de la Foret de Kampinos

Transkrypt

1 POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGICZNY F R A G M E N T A F A U N I S T I C A Tom IX Warszawa, 20 II 1962 Nr 16 A n n a L ia n a Badania nad prosto.skrzydłymi (Orthoptera) Puszczy Kampinoskiej M ccjieaobahhfl n a ;i nphm OKpbi.ibiM H (Orthoptera) K a M n n n o c c K o n ITyinn Etudes sur la faunę des Orthopteres (O rthoptera) de la Foret de Kampinos Prostoskrzydłe należą do niewielkiej grupy rzędów owadzich, których fauna w Polsce została stosunkowo dobrze poznana i opracowana, dla celów zoogeograficznych jednak wiadomości o krajowej ortopterofaunie są jeszcze niewystarczające. Szczególnie skąpe są dane o Kujawach i Mazowszu, których położenie w centrum Polski sugeruje, iż może przez te obszary przebiegać granica zasięgu niektórych gatunków o charakterze południowym. D o tyczy to zwłaszcza bardziej niż Kujawy na południe wysuniętego Mazowsza. Dane dotyczące fauny prostoskrzydłych tego terenu podała jedynie G r o c h o w s k a (1928) dla okolic Gostynina, a odnośnie do niektórych gatunków B a z y l u k (1949, 1956, 1957, 1958). Warunki siedliskowe Mazowsza są, ogólnie biorąc, bardzo jednostronne. Biotopy naturalne stanowią tu nikły procent powierzchni, większość zajmują pola uprawne i łąki. Nawet tak sztuczne siedliska zaczynają coraz częściej, zwłaszcza w pobliżu miast, ustępować obiektom przemysłowym. W tym stanie rzeczy wyróżnia się na obszarze Mazowsza Puszcza Kampinoska, z jednej strony jako największy zwarty kompleks leśny, z drugiej jako interesująco ukształtowana jednostka morfologiczna. Właściwa ocena wartości Puszczy Kampinoskiej dla badań naukowych przede wszystkim znalazła wyraz w uchwale Rady Ministrów o utw o rzeniu od stycznia 1959 r. Kampinoskiego Parku Narodowego. Historia, geologia, morfologia, stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej badane były w okresie międzywojennym przez K a c z o r o w s k ą (1926) i K o b e n d z ę (1924, 1930). Podsumowanie wyników tych badań można znaleźć w pracy J. i R. K o b e n d z ó w (1957). W skrócie charakterystyka warunków siedliskowych wyglądałaby następująco: lasy zajmują około 40% ogólnej powierzchni, są to jednak w większości młode J/isy sosnowe często nawet typu P i n e t o - C l a d o n i e t u m, np. na Nadłużu; około 30% powierzchni stanowią tereny zabagnione jak łąki turzycowiskowe położone w pobliżu zbiorników wodnych oraz różne typy torfowisk; dość znaczny obszar zajmują tereny piaszczyste wtórnie pozbawione roślinności lub z roślinnością bardzo ubogą: piaszczyste nieużytki, suche łąki, rozwiewane wydmy; pola uprawne zajmują większe powierzchnie tylko w granicznych częściach puszczy: na madach nadwiślańskich i w pobliżu Równiny Błońskiej. Biotopy naturalne zachowały się w puszczy w kilku miejscach, są to przede wszystkim lasy grondowe (Sieraków, Zamczysko, Granica i in.) i torfowiska (Ciechowąż, Pociecha). Jedną z bardzo znamiennych cech puszczy jest bezpośrednie sąsiadowanie środowisk o kontrastowo różnych warunkach mikroklima

2 234 A. Liana 2 tyoznyoh. Wynika to z morfologii terenu: u podnóża wałów wydmowych leżą zazwyczaj bagna i trudno jest czasem doszukać się strefy przejściowej między nimi, np. w niektórych częściach bagna i wydm y Łuże. Obserwowane ostatnio coraz częściej zacieranie się granicy między tym i środowiskami przypisać należy w pierwszym rzędzie intensywnej, a nie zawsze rozsądnej, melioracji. Niski poziom wód gruntowych i mała ilość opadów w ostatnich latach to czynniki wzmagające ten proces. System atyczne badania nad fauną prostoskrzydłych Puszczy Kampinoskiej prowadzone były w latach 1958 i 1959 w miesiącach od kwietnia do października. Ponadto wykorzystałam materiały zbierane od r przez pracowników Instytutu Zoologicznego Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Szczególnie bogate pod względem ilościowym były materiały zebrane przez ekipę entomologiczną Instytutu Zoologicznego na polach uprawnych, kultywowanych łąkach, na roślinności przydrożnej itp. w Zaborówku powiat Pruszków. Pewna niewielka ilość okazów została zebrana w r i Znaczną część materiałów do niniejszej pracy zebrałam w południowo-wschodniej części puszczy ograniczonej przez miejscowości: Młociny, Dziekanów Polski, Palmiry, Pociecha, Izabelin i Wólka Węglowa. Część ta charakteryzuje się dużą różnorodnością środowisk i spośród znalezionych w Puszczy Kampinoskiej gatunków Orthopłera nie była łowiona tu jedynie Meconema thalassinum (D e g.). Ponadto łowiłam prostoskrzydłe na łąkach, wrzosowiskach i lasach w okolicy Kampinosu (Granica, Narty, Zamczysko) i w samym Kampinosie; na łąkach turzycowiskowych pod Bielinami, Krzywą Górą i Zamościem; na polach i drogach leśnych pod Wierszami, Lesznem i Zaborowem; na łąkach Grabiny; na łąkach nadwiślańskich w pobliżu Dziekanowa Polskiego i Ł om ny; wzdłuż szosy modlińskiej w okolicy Kazunia na roślinności przydrożnej i na wydmach w Bromirżyku. Przy zbieraniu owadów stosowałam zwykłe m etody: koszenie czerpakiem po roślinach, na upatrzonego i na słuch. W stosunku do samców najczęściej używałam ostatniej z wymienionych metod. Zebrane prostoskrzydłe oznaczałam przy pomocy prac B a z y l u k a : Prostoskrzydłe Ortlioptera (Saltatoria). Klucze do oznaczania owadów Polski. (1956) oraz Tetrigidac (Orthoptera) Polski (1958). Przy oznaczaniu gatunków z rodzaju Chortliippus F i e b. posługiwałam się także pracą B e j -B i e n k i i M i ś ć e n k i (1951). Praca została wykonana w Instytucie Zoologicznym PAN w Warszawie pod kierunkiem dra Władysława B a z y l u k a, któremu dziękuję za pomoc i wskazówki przy zbieraniu i oznaczaniu materiałów. W edług dotychczasowych badań, Orthoptera w Polsce reprezentowane są przez 81 gatunków. Z liczby tej 41 gatunków znaleziono w Puszczy K am p i noskiej. Barbitistes constrictus (B r. W a t t.) wym ieniany był z wielu miejscowości w całej Polsce. Ponieważ typowe dla niego środowiska (lasy mieszane i sosnowe) spotyka się często w Puszczy K am pinoskiej, m ożna się spodziewać, że B. constrictus (B r. W a t t.) jest tu gatunkiem przynajm niej dość pospolitym. Mimo poszukiwań prowadzonych w różnych punktach puszczy znalazłam tylko jedno stanowisko. 13 Y 1961 w Młocinach w lesie m ieszanym złowiłam n a jałow cach 3 larw y praw dopodobnie w pierw szym stadium larw alnym. Meconema thalassinum (D e g.) jako gatunek charakterystyczny dla lasów liściastych E u ro p y w Puszczy K am pinoskiej może być pospolity jedynie w części zachodniej. Złowiłam tylko jeden okaz <$, który przyleciał w nocy z parku do św iatła w schronisku w K am pinosie 3 V III W zbiornikach w ody sto

3 3 Badania nad Orłhoptera Puszczy Kampinoskiej 235 jących pod schroniskiem znalazłam szczątki kilku osobników M. thalassinum (D e g.). Osobniki te praw dopodobnie także przyleciały do św iatła z otaczającego budynek parku (starodrzew: lipy, graby, dęby). Ponadto są w zbiorach z puszczy 2 złowione przez E. K ie r y c h a : w Lasku Bielańskim (W arszawa) 19 V III 1956 i w lesie lipowo-dębowym w Cisowem (nadleśnictwo Kam pinos) 24 IX Conocephalus (Xiphidion) fuscus (F a b r.) jest w Puszczy Kampinoskiej jednym z pospolitszych gatunków. Łowiłam go na wilgotnych łąkach turzycowiskowych w Sierakowie i Dziekanowie Leśnym (polana), na suchych łąkach i piaszczystych nieużytkach w Młocinach i Dąbrowie Leśnej, na aluwialnych łąkach nadwiślańskich w pobliżu Łomny. Bardzo pospolity był ten gatunek na polach upraw nych w Zaborówku, szczególnie wśród zbóż. Dorosłe osobniki łowiłam od połowy lipca. Conocephalus (X iph idion) dorsalis (L a t r.) łowiony był tylko w środow i skach wilgotnych. Dorosłe osobniki łowiłam od początku lipca na bagnie Łuże, na łące torfowiskowej pod Sierakowem, n a wilgotnych polanach leśnych w P a l m irach i Dziekanow ie Leśnym oraz n a wilgotnej łące śródpolnej w Grabinie. Tettigonia cardans (F u e s s l y ) na badanym terenie stwierdziłam obecność tego pasikonika tylko w środowiskach związanych z gospodarką człowieka. Bardzo pospolity był w okolicy Kam pinosu na polach upraw nych, w przydrożnych chwastach i krzewach, w ogrodach, sadach itp. W części południowo- -wschodniej, gdzie prostoskrzydłe łowiłam najczęściej, z występowaniem T. cantans (F u e s s l y ) spotkałam się tylko na polach upraw nych w pobliżu Mościsk i ta m 18 V I I I 1958 złowiłam 1 Tettigonia viridissima L. to jeden z najpospolitszych gatunków w Puszczy Kampinoskiej. W koronach drzew, na krzewach i wysokiej roślinności zielnej można go było znaleźć we wszystkich niemal biotopach. Bardzo pospolity był tak że n a polach upraw nych, szczególnie w zbożach (W ólka W ęglowa, K a m pinos, Zaborówek). Opierając się na obserwacjach śpiewu samców stwierdziłam, że dorosłe osobniki pojawiły się ha początku lipca i występowały do połowy października. Pholidoptera griseoaptera (D e g.) to gatunek o występowaniu ograniczonym do środowisk o wilgotności um iarkowanej, dobrze zacienionych. W okolicy K am pinosu był pospolity nie tylko w lasach mieszanych i liściastych (Zamczysko, Granica), ale także na krzewach i wysokich roślinach zicliych w ogrodach i przy drogach w osiedlach wiejskich. Ponadto łowiłam ten gatunek w lesie grondowym pod Sierakowem oraz w Dziekanowie Polskim między krzewarhi nad starorzeczem Wisły. W ydaje się w arte zanotowania, że w leśniczówce Granica samiec Ph. griseoaptera (D e g.) śpiewał w koronie rosnącego na podwórzu jesionu na wysokości około 3 m nad ziemią (8 IX 1958, wieczorem). Dorosłe ow ady łowiłam w sierpniu i wrześniu. Platyćleis denticulata (P a n z.) je st p ra w d o p o d o b n ie w całej P o lsc e p o sp o lity, a le rozp rzestrzen ien ie te g o g a tu n k u n ie z o sta ło jeszcze zb a d a n e, p o n ie w a ż

4 236 A. Liana 4 do niedawna, nie był on w literaturze krajowej wymieniany ( B a z y l u k 1957). W Puszczy K am pinoskiej znajdow ałam go w m iejscach suchych i silnie nasłonecznionych, np. w kępach traw y i wrzosu na wydmie Łuże, na wydmach w W ólce W ęglowej, n a piaszczystych nieużytkach w M łocinach, n a wrzosowiskach (Łuże, Młociny) jako jeden z najpospolitszych gatunków. Dorosłe osobniki łowiłam od po czątk u czerwca do połow y sierpnia. Metńoptera brachyptera (L.) w ydaje się mieć jakieś szczególne, choć tru d n e do sprecyzowania, w ym agania siedliskowe. K o ź m iń sk i (1925) uważa, iż jest to gatunek przewodni asocjacji IV charakteryzującej się występowaniem na polanach w suchych lasach sosnowych. S o k o ł o w sk i (1928) podaje jako ty p o w e dla tego gatunku środowiska wydm y, słoneczne wzgórza, wrzosowiska, lasy iglaste; B a z y l u k (1956) wilgotne polany, łąki, torfowiska, wrzosowiska. H a r z (1957), podkreślając wilgociolubność i ciepłolubność tego gatunku, zw raca uw agę n a niejako faw oryzow anie przezeń wrzosowisk. F a k ty obserwowane w Puszczy Kam pinoskiej stanow ią pewne potwierdzenie. Bardzo liczne w ystępow anie M. brachyptera (L.) stw ierdziłam np. na rozległych wrzosow iskach w ydm y Łuże, również bardzo liczne n a wrzosowiskach pod Młocinam i, na łąkach turzycowiskowych przylegających do tych wrzosowisk już mniej licznie. Pojedyncze okazy spotykałam na wyschniętej w okresie letnim części bagna Łuże w kępach turzyc. Pierw sze dorosłe okazy zbierałam w d ru giej dekadzie lipca. Bicolorana bicolor (P h i l.) jest, jak m ożna sądzić n a podstawie ogólnego rozprzestrzenienia, gatunkiem eurosyberyjskim. W Polsce m a jed n ak ch arak ter gatunku południowego. B a z y l u k (1956) podaje jako stanowiska najdalej na północ w ysunięte Siemień w pow. R adzyń Podlaski oraz Skwierzynę w woj. zielonogórskim. W M łocinach na suchych łąkach, piaszczystych nieużytkach, w chw astach przy drogach i ogrodach B. bicolor (P h i l.) była najpospolitszym gatunkiem z rodziny Tettigoniidae. Więcej stanowisk w Puszczy Kampinoskiej nie odnalazłam. Nasuw a to przypuszczenie, że jest to gatunek stosunkowo niedaw no w okolice W arszaw y zawleczony, ty m bardziej że stanow isko w Młocinach położone jest w pobliżu szosy n a terenach jeszcze do okresu m iędzywojennego porośniętych wysokopiennym lasem sosnowym ( K o b e n d z a 1957). Odnalezienie tego stanow iska pozwala przesunąć granicę zasięgu B. bicolor (P i h l.) w Polsce w kierunku północno-wschodnim. Dorosłe osobniki łowiłam w drugiej połowie lipca. Roeseliana roeseli (H a g e n b.) to gatunek bardzo pospolity, ale raczej wilgociolubny. Znajdowałam go na wilgotnych łąkach (Młociny, bagno Łuże, K rzyw a Góra, Pociecha), polanach leśnych (Dziekanów Leśny), dość pospolity był także na polach upraw nych pod Zaborówkiem. W pobliżu Młocin na skraju podmokłego lasu w bujnej traw ie złowiłam 15 Y II $ należącego do odm iany pośredniej między form ą krótkoskrzydłą a formą dhigoskrzydłą. Długość całego ciała: 21 m m, pokryw : 17 mm.

5 Badania nad Orthoptera Puszczy Kampinoskiej 237 JJecticm verrucivorus (L.) w dokładniej zbadanej południowo-wschodniej części puszczy był liczny tylko na dwóch stanowiskach: w pobliżu Dąbrowy Leśnej na piaszczystych nieużytkach częściowo zalesionych młodymi sosnami (w drugiej dekadzie lipca złowiłam 2 $ $ i 1 $), kilka osobników widziałam na pobliskich polach i łąkach; w pobliżu Sadowej n a wilgotnych łąkach (na p o d staw ie obserwacji). Gryllus campesłris L. jest gatunkiem bardzo pospolitym. Masowo w ystępował od początku m aja do drugiej dekady lipca, najliczniej na różnych typach łąk i pól upraw nych. Szczególnie liczne występowanie na bagnie Łuże u p o d nóża wydm y. Gryllotalpa gryllotalpa (L.) jest prawdopodobnie w Puszczy Kampinoskiej gatunkiem pospolitym, zwłaszcza na łąkach torfowiskowych, ale w m ateriałach do pracy są tylko 2 jeden złowiony na bagnie Łuże, drugi pod Górą Nartow ą. Myrmecophila acervorum ( P a n z.) jest gatunkiem dosyć rzadko w ym ienianym w opracowaniach fauny Orthoptera Polski (B a z y l u k 1956). W ynika to praw dopodobnie z trudności w odnajdow aniu poszczególnych stanow isk, p o nieważ świerszcz ten żyje w mrowiskach. W Puszczy Kampinoskiej 1 $ M. acervorum (P a n z.) zebrał B. B u r a k o w s k i 8 V I I I 1960 w mrowisku Lasim niger (L.) pod korą brzozowego pnia w Dziekanowie Leśnym. Tetrix subulata (L.) to gatunek ubikwistyczny, nie znajdow any jedynie w gęstych lasach; szczególnie liczny był w środowiskach wilgotnych. Dojrzałe osobniki zbierane były masowo od trzeciej dekady kwietnia do końca czerwca, później tylko larw y aż do września (nie biorąc pod uwagę pojedynczych okazów), kiedy znów pojaw iły się ow ady dorosłe. Tetrix ceperoi (B o l.) dla Polski podany został po raz pierwszy przez B a z y - ł u k a (1956) z Chełmka oraz Puszczy Kam pinoskiej. W Puszczy Kampinoskiej zbierany był tylko na bagnie Łuże i to jedynie w części położonej u podnóża w ydm y. Poniew aż jest to gatunek długoskrzydły, zdolny, ja k m ożna przypuszczać, do odbywania długich lotów, wydaje się, że m a on bardzo wąskie granice tolerancji w stosunku do warunków siedliskowych. W czasie krótkotrw ałej hodowli kilku osobników tego gatunku zauważyłam, że owady te zjadają cząstki gleby nie tylko bagiennej przywiezionej z m iejsca, n a k tó ry m zostały złowione, ale tak że próchnicznej ogrodowej. Dorosłe ow ady łowiłam od końca kw ietn ia do trzeciej dekady czerwca i we wrześniu. Tetrix bipunctata (L.) jest gatunkiem dosyć pospolitym, ale nie stw ierdziłam nigdzie ta k masowego występowania jak u innych gatunków z rodzaju Tetrix L a t k. Łowiłam go w lasach mieszanych i sosnowych we wrzosie (W ólka Węglowa, w ydm a Łuże) i na piaszczystych drogach (Zamoście, Wiersze). Dorosłe osobniki znajdow ałam od m aja do września. Tetrix vittata (Ze t t.) zb iera n y b y ł w p u sz c z y w śro d o w isk a ch w ilg o tn y c h lu b są sia d u ją c y ch z e środow isk am i w ilg o tn y m i. B ard zo lic z n y b y ł t e n ga

6 238 A. Liana 6 tu n ek na bagnie Łuże. P ojedyncze osobniki łowiłam n a wrzosowiskach przylegających do tego bagna. Okres zbierania dorosłych owadów podobny jak dla T. subulata (L.) Tetrix nutans (H a g e n b.) na badanym terenie zbierany był jako podgatunek T. nutans tenuicornis (S a h l b.). W ydaje się, że jest to najm niej pospolity przedstawiciel rodzaju. W m ateriałach do pracy jest pięć okazów: 2 i 1$ z wydmy Łnże, 1 $ z bagna Łuże oraz 1 $ złowiony n a wydm ie w pobliżu Lasek. Chrysochraon dispar (G e r m.) łowiony był w trzech m iejscach: na bagnie Łnże oraz łąkach i polach upraw nych sąsiadujących z ty m bagnem ; pod P o ciechą n a niewielkiej w ilgotnej łące śródpolnej; na łące torfowiskowej pod Sierakowem. Pod Pociechą złowiłam 22 V II $ długoskrzydłego o długości pokryw 14 m m. Dorosłe osobniki łowiłam od końca czerwca do połowy sierpnia. Stenobothrus (Stenobothrus) lineatus (P a n z.) znajdow any był w środowiskach dobrze nasłonecznionych, z roślinnością raczej niską, ale posiadającą znaczny stopień zwarcia, przew ażnie na wrzosowiskach, najczęściej na terenach piaszczystych. Bardzo liczny był ten gatunek na wrzosowisku pod lasem sosnowym w Młocinach, na wrzosowisku przylegającym do bagna Łuże od strony Wólki W ęglowej, w Dziekanow ie Leśnym na polanie we wrzosie i pod Lesznem w podobnym środowisku. W ystępowanie dorosłych osobników stwierdziłam od początku lipca do połow y września. Stenobothrus (Stenobothrus) stigmaticus ( R a m b.) nie należał do bardzo pospolitych w Puszczy Kam pinoskiej gatunków, ale na zajm owanych przez siebie stanow iskach był na ogół bardzo liczny. Często znajdowałam go w towarzystwie S. (S.) lineatus (P a n z.), np. na wrzosowisku przylegającym do bagna Łuże, na polanie w lesie mieszanym pod Lesznem i w Dziekanowie Leśnym, jednak jego wymaga>nia środowiskowe są m niej ograniczone. Łow iłam S. (S.) stigmaticus (R a m b.) także w środowiskach wilgotnych: na łące torfowiskowej pod Sierakowem, na brzegach bagna Łuże, oraz w środowiskach bardzo suchych i silnie nasłonecznionych, np. na intensywnie wypasanych łąkach (częściowo Łąki Strzeleckie) i na piaszczystych drogach (Bieliny). Dorosłe okazy łowiłam od drugiej dekady lipca do połow y września. Stenobothrus (Stenobothrus) nigromaculatus (H.-Sch.) należy do g rupy g a tunków ponto-m edyterraneńskicli. W zbiorach z Puszczy Kampinoskiej jest tylko jeden okaz $ złowiony przez R. K ie r y c h a 15 V III 1956 na wydmie Łuże. Omocestus haemorrhoidalis (Ch a r p.) to jeden z najpospolitszych gatunków, ale łowiłam go tylko w m iejscach suchych i silnie nasłonecznionych. Szczególnie liczny był na wrzosowiskach, np. w Młocinach i na wydmie Łuże. Dorosłe osobniki łowiłam od początku lipca do pierw szych dni października. Omocestus viridulus (L.) jest gatunkiem raczej wilgociolubnym, pospolitym na podm okłych łąkach, torfowiskach, wilgotnych polanach leśnych. Łowiłam go jed n a k kilkakrotnie na wrzosowiskach dość odległych od środowisk w ilgotnych (Dziekanów Leśny). Zauważyłam znaczne różnice w ubarwieniu owadów w środow iskach typow ych i w środow iskach suchych. O kazy łowione w środo

7 7 Badania nad Orthoptera Puszczy Kampinoskiej 239 wiskach wilgotnych m ają przeważnie ubarwienie zielone, przyciemnione są na ogół tylko skrzydła. U owadów łowionych na wrzosowiskach przeważają barw y brunatne, żółte, samce oprócz skrzydeł m ają często silnie przyciemniony, naw et czarny odwłok i przyciem nione odnóża. Sądzę, że w arto tu dodać jeszcze pewną obserwację odnośnie aktywności tego gatunku. Jednym z najbardziej charakterystycznych objawów aktywności Orthoptera jest strydulacja. Sam ce O. viridulus (L.) przestają w ydaw ać ch arak terystyczne dźwięki określane np. w literaturze niemieckiej jako gewóhnliche Gesang ( H arz 1957) naw et przy niewielkim spadku tem p e ra tu ry spowodowanym przejściowym zachmurzeniem. N atom iast dźwięki, jakie wydaje samiec, jeśli w pobliżu znajdzie się samica tego samego gatunku, tzw. W erbegesang (H arz 1957), według moich obserwacji przeprowadzonych w lipcu 1959 r. na polanie w lesie m ieszanym w Dziekanowie Leśnym, można usłyszeć po zachodzie słońca przy znacznym spadku tem peratury. Podobne dźwięki słyszałam na tej samej polanie w nocy między godziną 22 a 23, niestety nie udało mi się złowić osobników, k tó re te dźwięki wydaw ały. Dorosłe osobniki O. viridulus (L.) łowiłam od początku lipca do końca września. Myrmeleotettix maculatus (T h u n b.) to jeden z najpospolitszych gatunków, ale tylko w środowiskach suchych i silnie nasłonecznionych. W środowiskach tego ty p u spotykałam go wszędzie w wielkich ilościach. Dość liczny był nawet w ta k ubogim środowisku jak las typu P in e to - C la d o n ie tu m, często jako jedyny przedstawiciel prostoskrzydłych. Łowiłam ten gatunek od końca m aja do października. Chorthippus (Olyptobothrus) apricarius (L.) łowiony był tylko w siedliskach o charakterze sztucznym, związanych z gospodarką człowieka. Bardzo licznie występuje na polach upraw nych (na podstaw ie m ateriałów z Zaborówka). Często spotykałam go w dużej liczbie okazów w roślinności przydrożnej, np. wzdłuż szosy m odlińskiej, w chw astach przy ogrodach, n a rum ow iskach (Młociny) itp. Dorosłe okazy łowiłam w lipcu i sierpniu. Chorthippus (Olyptobothrus) brunneus (T h u n b.) to najpospolitszy i eurytopowy szarańczak. Nie łowiłam go jedynie na bagnach i bardzo wilgotnych łąkach oraz w zw artych lasach. N ajliczniejszy był na wrzosowiskach i piaszczystych nieużytkach. Zbierałam go od początku lipca do końca września. Chorthippus (Glyptobothrus) biguttulus (L.) należał również do bardzo pospolitych gatunków prostoskrzydłych, choć rzadko był w jakimś środowisku ta k liczny ja k poprzedni. Najliczniej przebyw ał w środow iskach suchych i n a słonecznionych, jak np. suche łąki, wrzosowiska. Dorosłe owady łowiłam po raz pierw szy w drugiej dekadzie lipca. Chorthippus (Olyptobothrus) mollis (Ch a r p.) na badanym terenie występował w takich samych środowiskach jak Ch. (O.) brunneus (T h u n b.) i Ch. (O.) biguttulus (L.), ale byl tam znacznie mniej liczny. Również okres występowania podobny był ja k u ty c h dwóch gatunków.

8 240 A. Liana 8 Chorthippus (Chorthippus) montanus (Ch a r p.) to g atu n ek higrofilny, ograniczony w w ystępow aniu do wilgotnych łąk, wilgotnych polan leśnych itp. Łowiłam go m. in. na bagnie Łuże, na łąkach turzycowiskowych pod Bielinami, polanie w Dziekanowie Leśnym. W Sierakowie zbierałam ten gatunek jako bardzo liczny na łące torfowiskowej, a także na polach upraw nych przyległych do tej bardzo rozległej łąki. W Laskach n a wilgotnej polanie leśnej, gdzie liczebność kilku gatunków Orthoptera: O. viridulus (L.), Ch. {Cli.) montanus (Ch a k p.), Ch. (Cli.) albomarginatus (D e g.) była bardzo duża, złowiłam 1 $ i 1 $ odm iany długoskrzydłej. Długość pokryw u obu okazów 15 m m. Chorthippus (Chorthippus) longicornis (L a t r.) w wykazach faunistycznych z różnych zbadanych terenów Polski podaw any jest jako gatunek bardzo pospolity w tak ich biotopach ja k łąki, pola upraw ne, lasy. W Puszczy K am pinoskiej znalazłam go tylko w kilku miejscowościach: w pobliżu Bielin na łąkach turzycowiskowych nad kanałem Łasica; w Laskach na wilgotnej polanie leśnej; w Młocinach na chw astach przydrożnych. Dorosłe owady łowiłam od początku sierpnia. Chorthippus (Chorthippus) dorsatus (Z e t t.) był bardzo pospolity na polach upraw nych, szczególnie w zbożach (m ateriały zebrane w Zaborówku przez pracow ników In s ty tu tu Zoologicznego P A K ); n a wrzosowiskach, często w to warzystwie S. (S.) lineatus (P a n z.) np. w Młocinach i Dziekanowie Leśnym; na wilgotnych łąkach i polanach, np. bagno Łuże, polana leśna w Laskach; na m iedzach m iędzy polam i upraw nym i (W ólka Węglowa), w chwastach przy drogach i ogrodach (Młociny). Dojrzałe osobniki łowiłam od początku lipca do połow y września. Chorthippus (Chorthippus) albomarginatus (D e g.) to gatunek ubikwistyczny i bardzo pospolity. Kie znajdow ałam go jedynie w bardzo zw artych lasach. Z auw ażyłam, że m im o wielkiego rozpow szechnienia liczebność Ch. (Ch.) albomarginatus (D e g.) nie jest nigdy ta k duża jak innych pospolitych gatunków np. Ch. (Ch.) brunneus (T h tjn b.) czy O. haemorrhoidalis (Ch a k p.). Dorosłe osobniki zbierałam od p o czątku lipca. Mecostethus grossus (L.) łowiony był zasadniczo tylko w środowiskach wilgotnych. W ielu autorów uważa ten gatunek za w ybitnie higrofilny i stenoekiczny (H arz 1957). W związku z tym godny chyba uwagi jest fakt, że M. grossus (L.) był jednym z nielicznych przedstawicieli Orthoptera przy końcu września 1959 r., chociaż bagna, bagniste łąki i inne typow e dla tego gatunku siedliska b y ły już od dłuższego czasu praw ie zupełnie suche. 13 I X 1959 złowiłam na bagnie Łuże lauwę, która m iała przed sobą 1 2 linień do osiągnięcia dojrzałości. Osobniki w tym stadium zbierałam już na początku czerwca. D orosłe okazy łowiłam od po czątk u lipca do końca września. Aiolopus thalassinus ( F a b r.) zbierałam n a b adanym terenie w kilku m iejscowościach. Bardzo liczny był ten gatunek na następujących stanowiskach: na zalewanej okresowo przez W isłę łące w Dziekanowie Polskim, w Młocinach n a piaszczystych nieużytkach położonych wzdłuż szosy, u podnóża w ydm y

9 9 Badania nad Orihoptera Puszczy Kampinoskiej 241 Łuże, w Sierakowie na rozległej piaszczystej polanie leśnej o charakterze ugoru. Pojedyncze okazy spotykałam na piaszczystych drogach, np. n a drodze biegnącej m iędzy lasem sosnowym rezerw atu N a rty i Granica a w ilgotnym i łą kam i turzycowymi. Dorosłe osobniki łowiłam od trzeciej dekady lipca do połowy września. Locusta migratoria L. w Puszczy Kampinoskiej łowiona była jako podgatunek L. migratoria danica L. Złowiłam tylko 4 $$ od drugiej dekady lipca do połowy sierpnia: w Młocinach na piaszczystych nieużytkach wzdłuż szosy, pod Dąbrową Leśną na suchej łące pod lasem sosnowym, pod Izabelinem na piaszczystych nieużytkach częściowo zalesionych m łodym i sosnami. N a w szystkich tych stanowiskach szarańcza była gatunkiem nielicznym. Ponadto w Truskawie E. K ie k y c h złowił 2.1 V III $. PsopM s stridulus (L.) odnalazłam tylko na jednym stanowisku na wydmie Łuże. W rzadkim m łodniku sosnowym we wrzosie złowiłam tam 1 $ 14 V III 1958 i 1 <J 20 V III Oedipoda coerulescens (L.) należy na badanym terenie do najpospolitszych szarańczaków ; znajdowałam ten gatunek jednak tylko w środowiskach suchych i silnie nasłonecznionych, jak wrzosowiska, piaszczyste nieużytki, suche łąki, polany w lasach mieszanych i sosnowych, wyschnięte części bagien, np. Łuże. D ojrzale osobniki łowiłam od początku lipca do października. Sphingonotus coerulans (L.) łowiony był jako podgatunek 8. coerulans cyanopterus (Ch a r p.) wyłącznie w środowiskach o bardzo skąpej roślinności, charakteryzujących się dużymi dobowymi am plitudam i tem peratur. Były to odsłonięte zbocza wydm, rozwiewane piaski, piaszczyste drogi: wydma Łuże, wydm y w pobliżu Lasek, Brom irżyka, droga w lesie sosnowym pod W ierszami i w pobliżu Roztoki. Dorosłe owady łowiłam od połowy sierpnia do końca września. Za bardzo praw dopodobne należy uważać występowanie na omawianym terenie co najm niej jednego jeszcze gatunku, a mianowicie Acheta domesticus (L.). Świerszcz ten podaw any był z całej Polski. * * * Jed n ą z bardzo charakterystycznych cech znacznej liczby prostoskrzydłych jest duża zmienność ubarwienia. Znaną także rzeczą jest fakt, że największą różnorodność w obrębie barw spotyka się u gatunków ubikwistycznych lub w znacznym stopniu eurytopowych. Spośród gatunków łowionych w Puszczy Kampinoskiej największe różnice w ubarw ieniu osobników zauważyłam u Cli. (Ch.) albomarginatus (D e g.), gatunku ubikwistycznego, a zarazem szeroko rozprzestrzenionego (H olarktyka). Najpospolitsza, szczególnie u samców', była barw a zielona, ponadto w różnych odcieniach i kom binacjach spotykałam b arw y: b ru n atn ą, żółtą, czerwoną i brązow ą. Nie obserwowałam dom inow ania

10 242 A. Liana 10 k tó rejś z ty ch barw w poszczególnych ty p ac h środowisk. U niektórych g a tu n ków obserwowałam zmienność ubarw ienia związaną ze zm ianą warunków środowiskowych, np. pojawienie się czarnej barw y u O. viridulus (L.). Wigg l e s w o e t h (1953) podaje, że rozmieszczenie m elaniny związane jest często z intensywnością m etabolizm u tkankowego. W iadomo także, iż ilość melaniny w kutikuli jest ty m większa im większa jest grubość i twardość sklerytów. Biorąc pod uwagę, że ciemno ubarwione osobniki O. viridulus (L.) łowiłam w środowiskach dla tego gatunku nietypowych, stosunkowo suchych, silniej nasłonecznionych, m ożna przypuszczać, że zm ienność ta zw iązana jest z dążnością organizmu owada do utrzym ania pewnych procesów, a przede wszystkim tycłi, które wywierają wpływ na ogólny bilans wodny, na określonym poziomie. Podobnego ty p u zm ienność zauw ażyłam u G. (X.)ftiscus (F a b e.). Osobniki łowione w środowiskach wilgotnych były najczęściej zielone, w środowiskacłi suchych, np. na piaszczystych nieużytkach brunatnozielone lub jasnobrunatne. Taka różnica ubarw ienia m a zarazem znaczenie kryptyczne, wydaje się jednak, że zależna jest ona od zm ian w strukturze kutikuli idącycłi w kieru n k u ochrony przed nadm iernym w yparow aniem wody. Z agadnienie pojaw iania się form długoskrzydłych u gatunków, które no r m alnie są krótkoskrzydłe, było wielokrotnie przez różnych autorów omawiane, ale dotychczas, o ile wiadomo, nie zostało jeszcze ostatecznie rozstrzygnięte. Ja k podaje Ch o p a e d (1936), zdaniem Z a c h e e a zjawisko to pozostaje w ścisłym zw iązku ze zm ianam i wilgotności w te n sposób, że form y krótkoskrzydłe zw iązane są ze środowiskami wilgotnym i, długoskrzydłe ze środowiskami suchymi. Przeciwstawne stanowisko zajm uje R a m m e (również wg Ch o p a e d a 1936), w yrażając przypuszczenie, że sprzyjającym i pojaw ianiu się cechy długoskrzydłowości w arunkam i są: znaczna w ilgotność środowiska, b u jn a roślinność i stosunkowo niższa tem peratura. W Puszczy Kam pinoskiej łowiłam długoskrzydłe osobniki gatunków : R. roeseli (H a g e n b.), Gh. (Gh.) montanus (Ch a e p.) i Gh. dispar (G e e m.). W szystkie te gatunki m ają charakter higrofilów. Osobniki z dłuższym i niż norm alnie skrzydłam i łowiłam w środowiskach typowych, tj. wilgotnych, z bujną roślinnością, odznaczających się ponadto we wszystkich p rzy p ad k ach w yjątkow o dużą liczebnością prostoskrzydłych. N asuw a to p rzy puszczenie, że pojawienie się m akropteryzm u w danych przypadkach mogło być zależne, podobnie jak zjawisko fazowości u takich szarańczaków jak L. migratoria L., od tzw. efektu m asy. Term in ten wg Ch a u v in a (1959) wprowadził Ge a s s e. Duża wilgotność, silny rozwój roślinności mogły tu być czynnikami sprzyjającym i pow staniu bardzo liczebnych populacji prostoskrzydłych. Porów nanie danych fenologicznych z r z danym i uzyskanym i w r wykazuje różnice odnośnie do czasu pojaw iania się i ginięcia form dojrzałych. W r dojrzałe osobniki wielu gatunków pojaw iły się wcześniej niż w r. 1958, ale okres ich w ystępow ania skończył się również wcześniej niż w roku poprzednim. Np. dojrzałe świerszcze G. campestris (L.) w 1958 r. łowiłam od końca drugiej dekady m aja do połow y sierpnia, w 1959 r. od początku m aja do końca

11 11 Badania nad Orthoptera Puszczy Kampinoskiej 243 lipca; w obydwu latach przy końcu okresu występowania obserwowałam tylko pojedyncze, nieliczne okazy. Dla M. maculatus (T h u n b.) zestawienie tak ie w ygląda następująco: w 1958 r. od połowy czerwca do połowy października, w 1959 r. od trzeciej dekady m aja do końca września. Gh. dispar (G e r m.) w 1958 r. łowiony był tylko w sierpniu, w następnym roku stw ierdziłam w ystępowanie dojrzałych osobników do końca czerwca, m aksim um liczebności w połowie lipca, w sierpniu nie złowiłam już ani jednego okazu. Różnice w okresie zanikania wielu gatunków Orthoptera zależne były od ty p u środowiska. W r w drugiej połowie września wiele gatunków z rodzajów Ghorthippns F i e b., Omocestus B o l., Stenobothrus F is c h. i in. występowało bardzo licznie. Na początku października obserwowałam jeszcze występowanie T. viridissima (L.), B. roeseli (H a g e n b.), Ph. griseoaptera (D e g.) oraz licznych szarańczaków'. W 1959 r. 27 września dość liczne były już tylko takie gatunki jak S. coerulans cyanopterus (Ch a r p.), O. coerulescens (L.) w środowiskach charakteryzujących się zawsze dużym i dobowymi różnicami tem peratur: wydmy, rozwiewane piaski. Podkreślić trzeba, że lata 1958 i 1959 różniły się dość znacznie pod względem warunków atmosferycznych. Ogólnie można powiedzieć, że w 1959 r. wcześniej pojaw iły się w arunki sprzyjające rozwojowi owadów, średnia tem p e ra tu ra kw ietnia wyższa o około 4,5 C, nieco więcej opadów, lato suchsze i cieplejsze, druga połowa września 1959 r. przyniosła znaczne ochłodzenie przy b a r dzo małej ilości opadów, gdy tymczasem we wrześniu 1958 r. warunki atm osferyczne były łagodniejsze: średnia tem peratura miesiąca wyższa, ilość opadów 2,5 krotnie większa (na podstawie danych z Bielan otrzym anych od PIHM w Warszawie). Poniew aż Puszcza K am pinoska jest obecnie praw ie całkowicie przekształcona przez człowieka, interesujące wydaje się zestawienie wyników badań nad jej ortopterofauną z odpowiednimi wynikami uzyskanym i w tej samej szerokości geograficznej na terenie posiadającym warunki bardziej zbliżone do stanu pierwotnego. W ymaganiom takim odpowiada w przybliżeniu Puszcza Białowieska, zbadana pod względem ortopterologicznym przez K o źm iń sk ie g o (1925). Porów nując dane o prostoskrzydłych Puszczy Kampinoskiej z danym i z Puszczy Białowieskiej, stw ierdzić trzeb a pewne różnice w ynikające praw dopodobnie m. in. z odrębności w ukształtow aniu terenu i szaty roślinnej. Fauna Puszczy Białowieskiej uboższa jest (lub ściślej była w 1925 r.) o jedenaście gatunków Orthoptera, w ty m pięć, wym ienionych poniżej w pierwszej kolejności, wybitnie sucholubnych. Są to następujące gatunki: P. denticulata (P a n z.), B. bicolor (P h i l.), A. thalassinus (F a b r.), L. migratoria L., 8. coerulans (L.), G. (X.) fuscus (F a b r.), T. vittata (Ze t t.), 8. (8.) nigromaculatus (H.-S c h.), Ch. (G.) mollis (Ch a r p.), M. acervorum (P a n z.), T. ceperoi ( B ol.). Pięciu gatunków podanych przez K oźm ińsk ieg o (1925) dla Puszczy B iałowieskiej nie odnaleziono w Puszczy Kampinoskiej. Jeden z nich, A. domesticus (L.), praw dopodobnie w ystępuje na om aw ianym terenie, ponieważ był

12 244 A. Liaua podaw any z całej Polski. Ponadto nie zbierałam następujących gatunków : Gomphocerippus ruf us (L.), Chorthippus (Glyptobothrus) pullus (Pum.), Podisma pedestris (L.) i Leptophyes F ie b. sp. Ja k podaje K o ź m iń s k i, G. rufus (L.) i P. pedestris (L.) były gatunkam i przewodnimi, a Gh. (G.) pullus ( P h il.) niewyłącznym gatunkiem asocjacji IV występującej w suchych lasach, najczęściej sosnowych, n a podłożu piaszczystym. Środowisk tak ich w Puszczy K am p i noskiej jest wiele (z zastrzeżeniem, że lasy w olbrzymiej większości są młode i skład ich jest nieco odm ienny niż skład typow ych borów), dlatego można uważać za możliwe występowanie ty ch trzecli gatunków na danym terenie. N atom iast Leptophyes F ie b. sp., praw dopodobnie Leptophyes punctatissima (B ose.) m ogłaby w ystępow ać jedynie w lasach liściastych południow o-zachodniej części Puszczy K am pinoskiej. Z gatunków, których K o ź m iń s k i nie podał dla Białowieży, prawdopodobnie trzy zostały przez niego przeoczone. Dorosłe osobniki gatunków z rodzaju Tetrix L a t r. w okresie, kiedy badacz te n zbierał m ateriały (od lipca do września), w ystępują pojedynczo, nielicznie. Prawdopodobnie dlatego nie został znaleziony T. vittata ( Z e t t.). M. acervorum (P a n z.) nie została wykazana z Puszczy Białowieskiej praw dopodobnie ze względu na specyficzność swoich wym agań siedliskowych. (Możliwe, że K o ź m iń s k i nie przeszukiwał w ogóle mrowisk.) G atunki z rodzaju Chorthippus F ie b., a szczególnie podrodzaju Glyptobothrus C h o p., są dość trudne do odróżniania i być może z tego powodu K o ź m iń s k i nie podał Ch. (G.) mollis (C h a r p.), k tóry jest pospolity w całej Polsce. Stanowisko T. ceperoi ( B o l.) jest jednym z dwóch odnalezionych w Polsce; dla B. bicolor ( P h i l.) stanow isko w Puszczy K am pinoskiej leży na północno-w schodniej granicy jej w ystępow ania w Polsce. Pozostałe gatunki były podaw ane z różnych miejscowości w całym kraju i fakt, że nie zostały wymienione w pracy K o ź m iń s k ie g o, m ożna uważać za dowód, iż nie znalazły one w Puszczy Białowieskiej właściwych warunków siedliskowych. Ich w ym agania siedliskowe są zbliżone: oprócz C. (X.) fuscus ( F a b r.) żaden z tych gatunków nie był znajdow any w innych środowiskach jak piaski, piaszczyste nieużytki, suche łąki, przy czym praw ie wszystkie m ają charakter stenoekiczny. W ystępowanie ich w Puszczy Kam pinoskiej jest św iadectw em rozm iarów i tem p a przem ian, jakim ulega przyroda pod w pływem działalności człowieka, jeśli weźmie się pod uwagę, że do w. X V III teren ten był prawie całkowicie pokryty pierw otnym i lasam i, a zasadnicze zm iany w składzie jego flory n a stą p iły dopiero w bieżącym stuleciu. PIŚMIENNICTWO B a z y l u k W Przyczynek do znajomości fauny prostoskrzydlyeh (Urthoptera) i skorków (Dermaptera) województwa lubelskiego. Pr. Koni. mat. przyr. Pozn. TPN, B, Poznań, 12:

13 13 Badania nad Orthoptera Puszczy Kampinoskiej 245 B a z y l u k W Prostoskrzydłe Orthoptera (Saltatoria). W Klucze do oznaczania owadów Polski, X I, Warszawa: B a z y l u k W Uwagi dotyczące zmian zachodzących i zaobserwowanych w ostatnich latach w obrębie ortopterofauny. Pol. Pismo ent., Supl. 2, Wrocław, 24, 8: B a z y l u k W Nowe dla Polski lub rzadsze gatunki z rzędów Blattodea, Mantodea, Orthoptera i Dermaptera. Pragm. faun., Warszawa, 7: B a z y l u k W Tetrigidae (Orthoptera) Polski. Pragm. faun., Warszawa, 7: B e j -B i e n k o G. Ja. i M i ś ć e n k o L. L Saranćewyje fauny SSSR i sopredelnych stran. W Opredeliteli po faunę SSSR. Moskwa-Leningrad, 40: Ch a u v i n R L action du groupement sur la croissance des Gryllides. J. Insect Physiol., London, 2, 4: Ch o p a r d L La biologie des Orthopteres. W Encyclopódie entomologique, X X, Paris: G r o c h o w s k a S Wykaz prostoskrzydłych (Orthoptera, Saltatoria) z okolic Gostynina. Rozpr. Wiad. Muz. Dzieduszyckich, Lwów, 10: (nadbitka). IIarz K Die Geradflugler Mitteleuropas. Jena: I X X IV K aczo ro w sk a J Studium geograficzne Puszczy Kampinoskiej. Prz. geogr., Warszawa, 6: K o b e n d z a R Projekt rezerwatu w Puszczy Kampinoskiej. Las poi., 4, 5: K o b e n d z a R Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej. Planta poi., W arszawa, 1: K o b e n d z a J. i R Puszcza Kampinoska jako teren stołecznego parku narodowego. Ochr. Przyr., Kraków, 24: K o źm iń sk i Z Okologische Untersuchungen an Orthopteren des Urwalds von Białowieża. Bull. int. Acad. poi. Cl. math, nat., B, Kraków, 1925: Sokołow ski J Fauna owadów prostoskrzydłych (Orthoptera) województwa poznańskiego. Pr. Kom. mat. przyr. Pozn. TPN, Poznań, 4: W ig g l es w o r t h V. B The principles of insect physiology. London: A b t o p upmbojimt H3 KaMHHHOccKoii Hymn 41 BiijfOB Orthoptera. PE3IOME ojinoro 113 h h x, Bicolorana bicolor ( P h il.), y K a 3 a iih o e M e c ro o G H T a m n i j i o k h t n a c e - Bepo-BOCTOHHofi rp a H H iie a p e a j i a b I l o ji b i ii e. H a x o j t h a H a iic c jie n y e jv io M p a f to - n e H eck O JibK H X j p y r i i x b h j o b, a h m c h h o Locusta migratoria L., Platycleis denticulata (P a n z.), Conoceplialus (X.) fuscus ( F a b r.), Stenobothms (S.) nigromaculatus ( H. S c h.), HM eet o c o d o e 3 H ah eiih e j u i h yctah O B JieH H H r e o r p a i l u w e c - K o r o p a c n p o c T p a H e H H H 3 t h x b h h o b b I l o j i b u i e. I I p H p a c c M a T p H B a H im H e n o - r o p b i x b h h o b a B T o p jia e T H em H o ro co d ct B eh H b ix H a d n io n e H H it K a c a io u ih x c n ó iu io r H H. B 3aKJHOHeHHH H axojih T C H CBOHKa p e 3 y jib T at O B H C C JiejioB ah H ii c p e -.ayjibt at am H n o jry u eh H b im ii K o b b m m h c k iim b 1925 r. b B e n o B e m c K o f t riym n. RESUME L auteur donne une liste de 41 especes des Orthopteres collectionnóes dans la F o ret de K am pinos (prós de Yarsovie). P our l une d elles, a savoir

14 A. Liana 14 pour Bicolorana bicolor ( P h i l.), la station mentionnóe est situóe a la limite du nord-est du rayon en Pologne. La constation d occurrence des quelques autres especes sur le territoire ótudió et particulierem ent: Locusta migratoria (L.), Platycleis denticulata ( P a n z.), Gonocephalus (X.) fuscus ( F a b r.) et Stenobothrus (S.) nigromaculatus (H.-S c h.) est d une grande im portence pour 1 ćtablissem ent de leur repartition en Pologne. C est au cours de l etude de certaines especes Ortboptera que l a u te u r a jo u te u n peu de ses propres observations sur la biologie. A la fin de l ouvrage l auteur compare des rósultats obtenus au cours de ses recherches avec oeux obtenus p ar K o ź m iń sk i en 1925 dans la F o ret de Białowieża. Redaktor pracy doc. dr Wł. Bazyluk Państwowo W ydawnictwo Naukowe Warszawa 1962 Nakład egz. Ark. wyd. 1,25, druk. /*. Papier druk sat. ki. II I 80 g BI Cena zł 10. Nr zam. 217/61 Wrocławska Drukarnia Naukowa B-7

15

16