p o l s k a a k a d e m i a n a u k W ładysław B a z y lu k Prostoskrzydłe (Orthopłera) Ojcowskiego Parku Narodowego

Transkrypt

1 p o l s k a a k a d e m i a n a u k INSTYTUT FRAGMENTA ZOOLOGICZNY FAUNISTICA Tom XV W arszawa 15 IV 1970 Nr 20 W ładysław B a z y lu k Prostoskrzydłe (Orthopłera) Ojcowskiego Parku Narodowego ITpHM OKpbiJibie (Orłhoptera) O h h o b c k o io 3 a n o B e ;u in ic a The O rłhoptera of the Ojców National Park [Z 4 rysunkam i w tekście] D olina P rądnika swą budow ą geomorfologiczną, mnogością jaskiń, bogactw em św iata roślin i zwierząt, pięknem krajobrazu w zbudzała od daw na zainteresow ania przyrodników (botaników, zoologów, geografów i in.) i nie tylko przyrodników. Św iat roślin (zwłaszcza naczyniowych) w Ojcowskim P arku Narodow ym jest dobrze poznany. P race botaniczne zapoczątkow ał w 1809 r. W ilibald B e s s e b, k tó ry o Dolinie Ojcowskiej napisał,,vallis pulcherrim a et plantis raris ditissim a. Chociaż od jego czasów szata roślinna (zwłaszcza lasy) uległa dużym zm ianom, to jednak i dziś należy ona do najbogatszych florystycznie okolic naszego kraju. Dzięki badaniom W. B e s s e r a, F. B e r d A u, F. H e r b ic h a, S. J e l e n k in a, J. K o r n a s ia, A. K o z ł o w s k ie j, A. M e d w e c k i e j-k o r n a ś, B. P a w ł o w s k ie g o, A. P o ł u ja ń s k ie g o, J. S t e in h a u s a, J. S z a f e r o w e j, Z. W ó y c ic k ie g o i innych wiemy, że flora roślin naczyniowych D oliny Ojcowskiej i jej najbliższych okolic liczy około 800 gatunków, co stanow i więcej niż % roślin naczyniowych Polski. Osobliwością flory Ojcowskiego P ark u Narodowego jest nie tylko endem it Betula oycoviensis B e s - s e r, lecz i to, że obok roślin o szerokim rozprzestrzenieniu, w ystępujących praw ie w całej Polsce, duży odsetek stanow ią rośliny ksero term ofilne w ystępujące przew ażnie n a rozproszonych stanow iskach głównie w południowej Polsce, a także rośliny górskie. Zwierzęta jako łatw o zm ieniające miejsca pobytu, prowadzące często skryty try b życia i gatunkow o co najm niej kilkunastokrotnie liczebniejsze, są trudniejsze do opracow yw ania i dlatego między innym i są słabiej poznane niż rośliny (zwłaszcza naczyniowe) i to nie tylko w Ojcowskim P ark u Narodowym, lecz w całej Polsce, jak również i n a świecie. Z badań faunistycznych najwcześniej były prowadzone badania nad ptak am i D oliny Ojcowskiej przez K. W o d z ic k ie g o (1850), który w swym spisie ptaków z dawnej Ziemi Krakowskiej w ym ienia wiele gatunków z okolic Ojcowa. T a c z a n o w s k i (1854) omawia p ta k i i nietoperze wyłącznie D oliny Ojcowskiej. S t r o n c z y ń s k i, T a c z a n o w s k i i W a g a (1855, 1857) w swym Spraw ozdaniu z podróży naturalistów podają najbardziej kom pletny, jak dotychczas (aczkolwiek z wielkimi lukam i), wykaz faunistyczny zarówno kręgowców, ja k i bezkręgowców okolic Ojcowa. W tejże pracy A. W a g a podał opisy i w ykazał 10 gatunków z rzędu prostoskrzydłych (Orłhoptera). F aunę jaskiń opracował D e m e l (1918), chrząszcze - E ic h l e r (1914), ślimaki - P o l iń s k i (1914) oraz B ł ę d o w s k i i D e m e l (1918), skoczogonki - S t a c h (1919) i S z e p t y c k i (1967), nietoperze - K o w a l s k i (1953). Oprócz tego dane o faunie Ojcowa m ożna znaleźć w pracach D u d z ia k a (1954), S o w y (1959), W ę - g l a r s k ie j (1959) i innych.

2 366 W ł. Bazyluk 2 P odobnie jak to zostało stw ierdzone w odniesieniu do roślin, również wśród zwierząt w ystępu jący ch w Ojcowskim P ark u N arodow ym obok gatunków o szerokim rozprzestrzenieniu geograficznym w ystępu ją gatu nk i kseroterm ofilne, czyli tzw. elem enty południowe, oraz borealno-alpejskie i górskie, głównie karpackie. A utor zbierał m ateriały do niniejszego opracowania i prow adził obserwacje przede w szystkim w Ojcowskim P ark u N arodow ym : w D olinie Ojcowskiej, w Dolinie Sąspowskiej, w wąwozach Jam ki, K ary tania i za B ram ą K rakow ską, zarówno n a dnie, ja k i na zboczach dolin, a także n a wierzchowinie. Oprócz tego au to r zbierał m ateriały porównaw cze w n astęp ujących dolinach: B ędkow skiej, Szklarskiej i W ierzchowskiej (czyli Kluczowody) leżących n a południow y zachód od Ojcowa. W p racy zostały uwzględnione też m ateriały zebrane przez W. K a m iń s k ie g o, A. L ia n ę, W. S t a k ę g ę i A. S z e p t y c k ie g o, którym składam serdeczne podziękow anie, serdecznie dziękuję również D yrekcji Ojcowskiego P ark u N a rodowego za ułatw ienie m i badań. A utor prow adził badania przez 20 dni w następujących term inach: 21 i 22 V II 1951, 13 V III 1952, V II 1961, 8-16 V III 1962 oraz V III 1963 roku. Opis te re n u Ojcowski P ark N arodow y1 leży w obrębie tzw. W yżyny Ojcowskiej będącej częścią składową W yżyny Krakowsko-Częstochowskiej. W yżyna Ojcowska je s t zbudow ana z w apienia jurajskiego, u tw o ry kredow e jako leżące n a wierzchu i mniej zbite zostały usunięte przez lodowiec, zachowały się one tylko n a stokach doliny P rądnika; n a wierzchowinę zostały naniesione plejstoceńskie utw ory lodowcowe, głównie less. W ierzchowina po zrównaniu przez lodowiec tw orzy praw ie płaskowyż wznoszący się na wysokość m n. p. m., najwyższe jej p u n k ty tzw. ostańce wznoszą się nieco ponad 500 m n. p. m. Przez Ojcowski P ark Narodowy przepływa P rądnik i jego dopływ Sąspówka, które tw orzą głębokie doliny o m niej lub bardziej strom ych zboczach. Zarówno szerokość, jak i głębokość dolin jest zmienna, szerokość doliny Prądnika wynosi średnio 300 m, jej głębokość dochodzi do 120 m. Dolina Prądnika przebiega w przybliżeniu z północy na południe, a dolina Sąspówki z zachodu n a wschód. Oprócz w ym ienionych dolin stale zasilanych w odam i przepływ a jących przez nie potoków są jeszcze doliny m ające okresowo płynącą wodę, m ianowicie: wąwóz Jam ki, wąwóz za B ram ą K rakow ską i wąwóz K arytania, jak również krasowe, lejkow ate zagłębienia różnej wielkości na krótki okres grom adzące wodę deszczową. Osobliwością doliny P rądnika są jaskinie w liczbie 50, których bliżej omawiać nie m a potrzeby, gdyż żaden z jaskiniow ych gatunków Orthoptera, który ewentualnie w ystępow ałby w trzeciorzędzie, nie przetrw ał epoki lodowcowej i nie zachow ał się do dziś. K lim at Ojcowskiego P ark u Narodowego zbliża się do klim atu górskiego dość dużą liczbą opadów atm osferycznych i stosunkowo dużą am plitudą wahań 1 Stworzony rozporządzeniem R ady M inistrów z dnia 14 I 1956 r. (Dz. U staw z 11 lutego 1956 r., N r 4, poz. 22).

3 3 Orthopłera Ojcowskiego Parku Narodowego 367 dobowych tem peratury. Średnia sum a rocznych opadów, jak podają B łę d o w sk i i D e m e l (1918), wynosi dla Ojcowa 787 m m ; w ahania dobowe tem peratu ry w Ojcowie są większe niż w stosunkowo blisko położonym Olkuszu, Mydlnikach i Krakowie (Szymkiewicz, 1923). W skutek dużego zróżnicowania geomorfologicznego istnieje duże zróżnicowanie m ikroklimatyczne, na co zwrócił uwagę w swych studiach klimatologicznych Szym kiewicz. Dzięki ta k dużemu zróżnicowaniu m ikroklim atycznem u mogą niem al obok siebie żyó gatunki kseroterm ofilne, hygrofilne, leśne lub górskie. Pom im o dużego zdew astow ania w o statnich 150 latach szata roślinna obecnie jest jeszcze bardzo bogata i bardzo zróżnicowana. Ponieważ dokładną charakterystykę florystyczną i fitosocjologiczną można znaleźć w pracach botanicznych, dlatego zostaną omówione k rótko ty lko badane siedliska. N a terenie Ojcowskiego P arku Narodowego największą powierzchnię zajm ują lasy, których duża część na ogół zachowała swój pierw otny charakter. Lasy bukowe i bukowo-jodłowe przypom inające runem buczyny regla dolnego naszych K arpat rosną na zboczach o wystawie północnej, o płytkiej, kam ienistej i próchniczej glebie, jak np. na północnych stokach Góry Chełmowej, na zboczach wąwozów Jam ki i K arytania i w innych miejscach. Las jaworowy leżący na północnych stokach Góry Chełmowej jako zbyt m ały nie b y ł przedm iotem badań. Las liściasty z przewagą dębu i grabu (Q u e rc e to -C a r p in e tu m ) rosnący n a głębokich, żyznych glebach przeważnie u stóp zboczy i w dolinach został bardzo zdewastowany przez człowieka. Najlepiej zachowane resztki tego lasu z n ajd u ją się u w ylotu D oliny Sąspowskiej pod Górą Chełmową. Las dębowy i dębowo-sosnowy (Q u e rc e tu m m e d io e u ro p a e u m ) występował na zbielicowanych glebach lessowych przeważnie na wierzchowinie. Dziś zostały z niego tylko resztki, np. w Pieskowej Skale, większość została zniszczona lub zamieniona na sztuczne drzewostany sosnowe lub świerkowe, ja k np. n a Złotej Górze. Zarośla kseroterm iczne w ystępują na zboczach południowych, o glebie w apiennej, p rzy k ry tej cienką w arstw ą gleby lessowej, np. w Dolinie Sąspowskiej naprzeciw w ylotu wąwozu Jam ki, lub koło Grodziska, gdzie występuje wiśnia karłow ata (Cerasus fruucosa P a ll.). Zbiorowiska czy zespoły murawowe w ystępują w podobnych w arunkach jak zarośla kserotermiczne. Zespół K o e le r ie to - P e s tu c e tu m s u lc a ta e w ystępuje np. w bezleśnej części Doliny Ojcowskiej na północ od Ojcowa. Zespół F e s tu c e t u m p a l l e n t i s w ystępuje w wielu miejscach P arku na ścianach skalnych o podłożu w apiennym i n a pojedynczych skałach tzw. iglicach. Wrzosowiska znajdują się na wierzchowinie (np. naprzeciwko Skały) wśród zniszczonych lasów pierw otnych. Zespoły łąkowe w ystępują przede wszystkim na dnie dolin Prądnika i Sąspówki, ja k również n a wierzchowinie n a m iejscu daw nych lasów.

4 368 Wł. Bazyluk 4 W y k az z e b ra n y c h g a tu n k ó w Phaneroptera falcata (Poda). G atunek eurosyberyjski, kseroterm ofilny, w ystępujący w południowo-wschodniej Polsce w dość zw artym zasięgu, był podany przez P o n g ra c z a (1922) między innym i i z Ojcowa. Stanowisko to nie budzi w ątpliw ości, gdyż w ystępow anie jego zostało stw ierdzone w stosunkowo niew ielkich odległościach od Ojcowa. Leptophyes albovittata ( K o ll.). G atunek europejski, kseroterm ofilny, w P o l sce szeroko rozprzestrzeniony. D ane o w ystępowaniu w Polsce podali B a z y lu k (1956, 1957) i L ia n a (1966). G atunek ten w ystępuje licznie w Ojcowskim P arku Narodowym w m iejscach odkrytych, nasłonecznionych, porosłych roślinnością zielną lub krzewami, zarówno na dnie, jak i n a zboczach wąwozów oraz na wierzchowinie. W ystępuje również w dolinach: Będkowskiej i Szklarskiej. Przebyw a zwykle n a kw itnących roślinach, których kw iatam i (zwłaszcza pyłkiem) odżywia się. W Ojcowskim P arku Narodowym żyje odm iana barw na o ciemniejszej i bardziej kontrastow ej pigm entacji ciała oraz o dwu ciemnych, prawie czarnych, podłużnych pasach na odwłoku. N a występowanie tej barw nej odm iany w Ojcowie zwrócił już uwagę W ag a (1857) omawiając te n g a tu n e k i po d ając go pod nazw ą Odontura albovittatał. Isophya brevipennis B r. W a t t. G atunek karpacki. W Polsce w ystępow a nie jego stwierdziłem dotychczas n a Babiej Górze, w T atrach, Pieninach i w Bieszczadach. W Ojcowskim P arku Narodowym stwierdzony tylko w dolinie P rądnika: 1<J subimago, na leszczynie, 24 Y I 1960, W. S ta r ę g a leg.; 1 <J, wykoszony z roślinności zielnej, 6 V I I I 1960, A. L ia n a leg.; 5 $$, na leszczynie, 17 V III 1963, W. B a z y lu k leg. Żerowiska na liściach leszczyny były w postaci okrągławych otworów. Być może, że był on obserwowany przez W agę (1857), gdyż przy om awianiu Barbitistes serricauda W aga nec F a b ric iu s pisze, że g atu n ek te n m ieszka... n a gałązce drzew a, szczególnie jabłoni dzikiej, leszczyny itp Rys Isophya brevipennis B e. W a t t. : 1 pokładełko? z boku; 2 cerci i płytka subgenitalna <? od stro n y grzbietow ej; 3 koniec cerkusa $ od strony grzbietow ej; 4 przedplecze i pokryw y c? z góry. 1 W a g a (1857) w swej pracy stosuje (jak sam zaznacza) nom enklaturę wg dzieła,,h. F i s c h e r - Orthoptera E uropaea, Lipsiae 1853.

5 5 Orthoptera Ojcowskiego Parku Narodowego 369 Ponieważ okazy z Ojcowa różnią się od okazów form y typowej opisanej z Rum unii przez B r u n n e ra von W a tte n w y la w 1878 r..nieco słabszym zakrzyw ieniem pokładełka, nieco krótszym i w stosunku do p ronotum p o k ry wami samca, dlatego podaję rysunki pokładełka (rys. 1), końca odwłoka samca (rys. 2 i 3) oraz pro n o tu m i pokryw sam ca (rys. 4). U I. brevipennis B r. W a tt, jest znane zjawisko zm ienności cech u populacji odległych od siebie i izolowanych (K is, 1960) dlatego podaję w poniższej tabelce długości poszczególnych części ciała. <J 9? ciała 21 mm 19-20,5 mm pronotum. 4 4,5-5 pokryw 4 2-2,2 tylnego uda 17 16,5-19 tylnych goleni ,5 pokładełka 9,5-10 Barbitistes constrictus B r. W a tt. G atunek europejski, w Polsce pospolity (B a z y lu k, 1950; H a b e r, 1953; K ozikow ski, 1927), z Ojcowa podany przez W agę (1857) pod nazwą Odontura serricauda. W m ateriałach zebranych przez A. W a g ę znajdujących się w Zakładzie Zoologii System atycznej Polskiej A kademii N auk w Krakowie jest tylko Barbitistes constrictus B r. W a tt., który w czasie pisania przez W agę pracy (1857) nie był znany, gdyż dopiero w 1878 r. B r u n n e r von W a tte n w y l opisał go na podstawie okazów z Bukowiny i Głogowa. W Ojcowskim P arku Narodowym zbierałem ten gatunek tylko w dolinie Prądnika, gdzie występował niezbyt licznie na różnych roślinach, w miejscach nasłonecznionych, przew ażnie n a zboczach doliny. Meconema thalassinum (Deg.). G atunek europejski, na rozproszonych stanowiskach znany z całej Polski. Z Ojcowa podał go W aga (1857) pod nazwą Meconema varium. N a terenie Ojcowskiego P arku Narodowego stwierdziłem występowanie tego gatunku na Złotej Górze, na dębach oraz w dobnie Sąspówki n a różnych drzewach hściastych i na leszczynie. Stwierdziłem również jego występowanie w dobnie Szklarki. Zarówno w P arku jak i w dobnie Szklarki w ystępował dość licznie. Conocephalus (Xiphidion) discolor (T h u n b erg ) [ = G. (X.) fuscus F a b r.]. G atunek term ofilny, w Polsce dość pospolity. W ymieniony przez W agę (1857) pod nazwą Xiphidium fuscum. Stanowisko to nie budzi wątpliwości, gdyż występowanie tego gatunku zostało stwierdzone w stosunkowo niewielkich odległościach od Ojcowa. Przeze m nie na terenie Ojcowskiego P a rk u N arodowego nie łowiony. Tettigonia viridissima L. G atunek w całej Polsce pospolity. N a terenie Ojcowskiego P arku Narodowego, jak i w innych badanych terenach hcznie występujący. Z Ojcowa podał go W aga (1857) pod nazwą Locusta viridissima, a także P o n g ra c z (1922).

6 370 Wł. Bazy luk 6 Tetiigonia cantans (F tje ssly ). G atunek eurosyberyjski, pospolity w całej Polsce, zwłaszcza w górach. Licznie w ystępuje zarówno na terenie Ojcowskiego P ark u Narodowego, jak i na innych badanych terenach, zarówno w dolinach, jak i na wierzchowinie. Najliczniejsze występowanie stwierdziłem w dolinie P rą dnika. Z Ojcowa podał go W aga (1857) pod nazwą Locusta cantans, a także PongrA cz (1922). Phólidoptera griseoaptera (Deg.). G atunek europejski, w Polsce pospolity, licznie w ystępuje zarówno w Ojcowskim P ark u Narodowym, jak i w innych bad an y ch teren ach w śród zarośli, n a łączkach, n a brzegu lasów oraz w lasach 0 luźnym zwarciu koron drzew. W aga (1857) podał go z Ojcowa pod nazwą Thamnotrizon cinereus {Becticus apterus B urm.). Platycleis grisea (F a b r.). G atunek pontyjski, kseroterm ofilny, w Polsce dotychczas znany tylko z Pienin (B a z y ltjk, 1957). Spotykałem go w Ojcowskim P arku N arodow ym w G rodzisku, n a k am ien isty m zboczu o skłonie południow ym. Platycleis denticulata (P anz.). G atunek zachodnioeuropejski, kseroterm o filny, do stosunkowo niedaw na nie odróżniany od poprzedniego, w Polsce dość pospolity. W Ojcowskim P a rk u Narodowym łowiłem go tylko w dolinie P rądnika na nasłonecznionych i kam ienistych zboczach, słabo pokrytych roślinnością traw iasto-zielną. M etrioptera {Metrioptera) brachyptera (L.). G atunek eurosyberyjski w ystępujący w całej Polsce na hygro- i m ezohygrofilnych siedliskach. Łowiłem go w Ojcowskim P a rk u N arodow ym oraz w D olinie Będkow skiej n a dnie dolin 1 w lasach o luźnym zw arciu koron drzew. M etrioptera {Bicolorana) bicolor ( P h il.). G atunek eurosyberyjski, kseroterm ofilny. W aga (1857) podał go z Doliny Będkowskiej pod nazwą Becticus bicolor. W Dolinie Będkow skiej słyszałem ty lk o śpiew tego gatunku. M etrioptera (Roeseliana) roeseli (H a g e n b.). G atunek eurosyberyjski, w P o l sce bardzo pospolity w siedliskach mezohygrofilnych. Zarówno w Ojcowskim P arku Narodowym, jak i na innych badanych terenach pospolity na brzegu lasów, na zboczach wąwozów, na terenach o słabym zadrzewieniu lub zupełnie bezdrzewnych, wśród roślinności trawiasto-zielnej. Mniej licznie występował n a wierzchowinie, n a brzegach lasów i n a polach. Becticus verrucivorus (L.). G atunek eurosyberyjski, w Polsce pospolity zarów no n a niżu, ja k i w górach. Licznie w ystępuje n a całym b ad an y m te re nie pośród roślinności trawiasto-zielnej zarówno w wąwozach, jak i na wierzchowinie. W aga (1857) podał go z Ojcowa. Bphippiger ephippiger (F ieb ig). G atunek zachodnioeuropejski, k seroterm ofilny, n a południu Polski dość pospolity, n a północ dochodzący w oderw a nych od areału stanow iskach do Kwidzynia, Grudziądza, Torunia i Mierzwie w pow. Łosice. W ystępuje zarówno w Ojcowskim P ark u Narodowym, jak i w dolinach: Będkowskiej i Szklarskiej. W ag a (1857) w ykazał go z Ojcowa pod nazw ą Ephippigera vitium F is c h. G atunek opisany przez F le b ig a w r z okolic W iednia pod nazw ą

7 7 Orthoptera Ojcowskiego Parku Narodowego 371 Locus ta epmppiger-, w 1831 r. S e k v ille opisał z okolic Paryża gatunek, który nazwał EpMppiger vitium. W ielu autorów późniejszych uważało, że obie nazwy dotyczą tego samego gatunku. W 1956 r. G a lv a g n i wyraził pogląd, że są to dwa różne gatunki, natom iast H aez w 1960 r. wyraził przypuszczenie, że są to podgatunki, a w roku 1966 uznał je ostatecznie za tak ie opisując jednocześnie trzy dalsze. M ateriały z okolic Ojcowa wykazują zmienność epifallusa, nie zostały jed n ak zaklasyfikow ane do podgatunku, gdyż a u to r chce w n ied a lekiej przyszłości przeprowadzić analizę wszystkich krajow ych m ateriałów EpM ppiger epmppiger (F iebig). Oecanthus pellucens (Scop.). PongkA.cz (1922) podaje jak o miejsce w ystępow ania tego gatunku w Polsce,,Polnische J u ra czyli W yżynę Krakowsko-Częstochowską. 13 V I I I 1952 w racając pieszo z Ojcowa do Krakowa, parę km od Ojcowa, słyszałem charakterystyczny i nietrudny do zidentyfikowania,,śpiew tego świerszcza (odzyw ały się 2 <&?). Gryllus campestris L. Przeprowadzając badania w m iesiącach letnich spotykałem tylko larw y tego gatunku zarówno w wąwozach, jak i na wierzchowinie n a całym b adanym obszarze. G atunki z rodzaju Teirix L a te, diapauzę zimową przechodzą w różnych stad iach rozwojowych, zależnie od w arunków klim atycznych, głównie te r m icznych, lata i jesieni oraz od właściwości samych gatunków (B azy ltjk, 1958). Tetrix subulata (L.) w środkowej i południowej Polsce zimuje najczęściej jako imago, na wiosnę składa jaja, z których w końcu lata lub na początku jesieni są znowu imagines. Inne gatunki jak T. bipunctata (L.), T. tenuicornis (S ah lb.) i T. undulata ( S o w e e b t) z reguły zim ują jako m niej lub bardziej zaaw ansow ane w rozw oju larw y. O statnie linienie przechodzą najczęściej w m aju, im a gines w lecie giną, tylko niektóre osobniki żyją dłużej. Larw y nie są dotychczas opracow ane i dlatego tru d n e do identyfikacji. Ponieważ b ad an ia prow adziłem w miesiącach letnich, dlatego poniższe dane dotyczące gatunków z rodzaju Tetrix L a te, najprawdopodobniej nie odzwierciedlają stosunków ich liczebności w Ojcowskim P a rk u N arodow ym i okolicy. Tetrix (Tetrix) subulata (L.). G atunek eurosyberyjski, pospolity w całej Polsce w siedliskach mezo- i hygrofilnych. N a całym badanym terenie licznie w ystępow ał zarówno w wąwozach, jak i n a wierzchowinie. Tetrix (Tetrix) undulata (S ow eeby). G atunek zachodnioeuropejski, w P o l sce dość pospolity. Na badanym terenie złowiłem go tylko w dolinie Szklarki, w pobliżu potoku. B yć może w ystępuje n a całym badanym terenie w m iejscach w ilgotnych ale nasłonecznionych. Tetrix (Tetrix) tenuicornis (S ahlb.). G atunek palearktyczny, w całej Polsce pospolity. Stwierdziłem jego występowanie w Ojcowskim P arku Narodowym i w D olinie Będkow skiej, zarówno w wąwozach, ja k i n a wierzchowinie. Tetrix (Tetrix) bipunctata (L.). G atunek eurosyberyjski, pospolity w całej Polsce. Jego w ystępow anie stw ierdziłem ty lko w Ojcowskim P a rk u N arodow ym, n a nasłonecznionych zboczach w dolm ie P rądnika.

8 372 Wł. Bazy luk 8 Stenobothrus (Stenobothrus) lineatus ( P a n z.). G atunek eurosyberyjski, kseroterm ofilny, w całej Polsce dość pospolity. W ystępuje zarówno w Ojcowskim P arku Narodowym, jak i na innych badanych terenach pośród roślinności traw iasto-zielnej, w m iejscach o d k ry ty ch o dużej insolacji. Stenobothrus (Stenobothrus) stigmaticus ( B a m b.). G atunek europejski, kseroterm ofilny, w Polsce bardziej zlokalizowanie w ystępujący niż poprzedni. W Ojcowskim P ark u Narodowym i w dolinie Szklarki występuje na silnie nasłonecznionych zboczach traw iastych. Omocestus viridulus (L.). G atunek eurosyberyjski, hygrofilny, pospolity w całej Polsce na podm okłych łąkach. N a badanym terenie stwierdziłem go tylko w Ojcowskim P ark u Narodowym na podm okłych łączkach w dolinach P rądnika i Sąspówki. Omocestus haemorrhoidalis (Ch a r p.). G atunek eurosyberyjski, pospolity w całej Polsce. N a badanym terenie jest jednym z najliczniejszych gatunków, w ystępującym zarówno n a zboczach wąwozów, jak i na wierzchowinie pośród roślinności traw iasto-zielnej. Myrmeleotettix maculatus (T hunb.). G atunek palearktyczny, kserotermofilny, pospolity w Polsce na niżu i n a wyżynach, w górach rzadki. W Ojcowskim P ark u Narodowym w ystępuje niezbyt licznie na zboczach kam ienistych, mocno naśw ietlonych, porosłych skąpo roślinnością traw iasto-zielną. Gomphocerippus rufus (L.). G atunek eurosyberyjski, w Polsce w ystępujący w górach i na wyżynach, z Polski niżowej znany tylko z Białowieży i jakoby z okolicy N akla (?). N a badanym terenie należy do najliczniej występujących gatu n k ó w zarów no n a zboczach wąwozów, ja k i n a wierzchowinie w przerzedzonych lasach pośród roślinności traw iasto-zielnej. Ghorthippus (Glyptobothrus) apricarius (L.). G atunek eurosyberyjski, w P olsce pospolity. W Ojcowskim P a rk u N arodow ym w ystępuje nielicznie n a wierzchow inie i n a n iek tó ry ch zboczach traw iastych. Ghorthippus (Glyptobothrus) brunneus (Thunb.), Gh. (G.) biguttulus (L.) i Gh. (G.) mollis (C harp.) tw orzą tzw. bliźniacze gatunki zbliżone do siebie nie tylko morfologicznie (wybitnie różnią się śpiewem) ale i pod względem wymogów siedliskow ych i dlatego często w y stęp u ją obok siebie. Ghorthippus (Glyptobothrus) brunneus (T h u n b.). Gatunek holarktyczny, w całej Polsce pospolity. Licznie występował na całym badanym terenie zarówno na zboczach ja k i n a wierzchowinie pośród roślinności traw iasto-zielnej. Ghorthippus (Glyptobothrus) biguttulus (L.). G atunek palearktyczny, w całej Polsce pospolity. N a całym b a d a n y m terenie w podobnych siedliskach występow ał m niej licznie niż poprzedni. Ghorthippus (Glyptobothrus) mollis (C harp.). G atunek euroazjatycki, p ra wdopodobnie w całej Polsce pospolity. N a badanym terenie występował jak poprzedni. P aram i bliźniaczych gatunków są także Ghorthippus (Ghorthippus) montanus (C harp.) i Ch. (Ch.) parallelus (Z e tt.) oraz Gh. {Gh.) dorsatus (Z e tt.)

9 9 Orthopłera Ojcowskiego Parku Narodowego 373 i Ch. (Ch.) albomarginatus (Deg.). Chociaż zarówno dwa pierwsze gatunki, jak i dwa następne są podobne do siebie morfologicznie, to jednak różnią się bardzo swymi wymogami siedliskowymi. Ch. (Ch.) montanus (C harp.) i Ch. (Ch.) dorsatus (Z e tt.) w ym agają dużej wilgotności środowiska, podczas gdy Ch. (Ch.) parallelus ( Z e t t ) i Ch. (Ch.) albomarginatus (D eg.) są bardziej tolerancyjne pod względem wym agań wilgotnościowych i mogą występować zarówno w siedliskach bardzo wilgotnych, jak i skrajnie suchych, najliczniej w ystępując n a siedliskach o średniej wilgotności. Chorthippus (Chorthippus) montanus (Charp.). Gatunek eurosyberyjski, występuje w całej Polsce na rozproszonych stanowiskach. N a badanym terenie występował niezbyt licznie na podmokłych łączkach w dolinie P rądnika w Ojcowie i w Pieskowej Skale oraz w Dolinie Będkowskiej. Chorthippus (Chorthippus) parallelus (Z e tt.). G atunek eurosyberyjski, pospolity w całej Polsce. W ystępuje licznie na całym badanym terenie zarówno w wąwozach, ja k i n a wierzchowinie pośród roślinności traw iasto-zielnej. Chorthippus (Chorthippus) dorsatus ( Z e tt.). G atunek palearktyczny, w ystępuje w całej Polsce na rozproszonych stanowiskach. N a badanym terenie w ystępow ał ty lk o n a podm okłych łączkach w Dolinie Będkow skiej oraz w dolinie P rądnika w Ojcowskim P arku Narodowym. Chorthippus (Chorthippus) albomarginatus (Deg.). G atunek palearktyczny, występuje w całej Polsce. N a całym badanym terenie występuje dość licznie pośród roślinności traw iastej i traw iasto-zielnej. Psophus stridulus (L.). Gatunek eurosyberyjski. W ystępuje w całej Polsce na rozproszonych stanowiskach na niżu, w górach pospolity. N a bądanym terenie gatunek ten spotkałem tylko w Ojcowskim P ark u Narodowym na zboczu doliny P rądnika porosłym sosną. Z Ojcowa podaje go również F e r e n s (1956). Oedipoda coerulescens (L.). G atunek pospolity w całej Polsce. W Ojcowskim P a rk u N arodow ym w ystępuje nielicznie tylko n a kam ienistych zboczach skąpo porosłych roślinnością traw iasto-zielną. C h a ra k te ry s ty k a o rto p te ro fa u n y Orthoptera są bądź fitofagam i, bądź polifagam i z przew agą pokarm u roślinnego lub zwierzęcego. Ich występowanie wiąże się dość ściśle z roślinami, lecz nie z poszczególnym i gatu n k am i (ścisłe m onofagi wśród Orthoptera są nieznane), a ty p em szaty roślinnej uzależnionej od podłoża, w arunków klim a tycznych i historycznej przeszłości danego terenu. Teren i w arunki mikroklim atyczne Ojcowskiego P arku Narodowego są bardzo zróżnicowane, stąd duże bogactw o zarówno roślin naczyniow ych ja k i zwierząt. B oślin naczyniow ych w Ojcowskim P a rk u N arodow ym jest według S zaf e r a (1959) około 800 gatunków, co stanowi ponad 36% roślin występujących w całej Polsce. W śród roślin naczyniow ych jest około 40 gatunków roślin gór

10 374 Wł. Bazyluk 10 skich, co wynosi praw ie 5% w szystkich roślin w ystępujących n a ty m terenie. Prostoskrzydłe (Orthoptera) to ow ady w ystępujące głównie w k rajach tr o pikalnych i subtropikalnych, w krajach o klim acie um iarkow anym jest ich znacznie m n iej; w m iarę posuwania się w kierunku biegunów liczba gatunków zm niejsza się dośó gw ałtow nie. N a terenie Polski w ystępuje blisko 100 g a tu n ków Orthoptera. W okolicy Ojcowa zostało stw ierdzonych 38 gatunków. Spośród nich jeden jest gatunkiem typowo górskim, mianowicie Isophya brevipennis B r. W a tt., drugi gatunek Gomphocerippus ruf us (L.) należy w naszym k ra ju raczej do górsko-w yżynnych (na niżu tylko w Białowieży zostało stw ierdzone jego występowanie). Ja k z dotychczasowych danych wynika, teren Ojcowskiego P arku Narodowego ortopterologicznie jest bogaty, procentowo odpowiada w przybliżeniu danym dotyczącym roślin naczyniowych. Być może n a terenie Ojcowskiego P a rk u Narodowego będzie m ożna odszukać g a tunki, których występowanie jest możliwe i prawdopodobne. Do takich gatunków m ożna zaliczyć następujące: Gryllotalpa gryllotalpa (L.), Modicogryllus frontalis (F ie b e r), MyrmecopMlus acervorum (Panz.), Nemobius sylvestris (Boso.), i być może niektóre inne. Pośród Orthoptera Ojcowskiego P ark u Narodowego przew ażają, jak w całej zresztą Polsce, gatunki szeroko rozprzestrzenione bądź w całej Palearktyce, bądź tylko w Europie i na Syberii, stanowiąc ponad 60 % gatunków. G atunki eurosyberyjskie są najliczniejsze, w ystępują tu w liczbie 17, mianowicie: Phaneroptera falcata (Poda), Tettigonia cantans (F u e ssly ), Metrioptera (Metrioptera) braehyptera (L.), M. (Bicolorana) bicolor (P h il.), M. (Boeseliana) roeseli (H agenb.), Decticus verrucivorus (L.), Tetrix (Tetrix) subulata (L.) cyrkum borealny, T. (T.) bipunctata (L.), Stenobothrus (Stenobothrus) lineatus (Panz.), Omocestus viridulus (L.), O. haemorrhoidalis (Ciiarp.), Gomphocerippus rufus (L.), Ghorthippus (Glyptobothrus) apricarius (L.), Ch. (G.) mollis (C harp.), Ch. (Chorthippus) montanus (Ciiarp.), Ch. (Ch.) parallelus (Z e tt.) i Psophus stridulus (L.). Mniej liczną grupę (6 gatunków ) stanow ią gatunki palearktyczne: Tetrix (Tetrix) tenuicornis (S a h lb.), Myrmeleotettix maculatus (T h u n b.), Chorthippus (Glyptobothrus) brunneus (T h u n b.) holarktyczny, Gh. (G.) biguttulus (L.), Ch. (Ghorthippus) dorsatus ( Z e tt.) i Gh. (Ch.) albomarginatus (D eg.). G atunków rozprzestrzenionych tylko w Europie jest 5: Leptophyes albovittata (K o ll.), Barbitistes constrictus B r. W a tt., Meconema thalassmum (Deg.), Pholidoptera griseoaptera (D eg.) i Stenobothrus (Stenobothrus) stigmaticus (Ramb.). G a tu n ki zachodnioeuropejskie, osiągające w Polsce granicę wschodnią (lub niewiele na wschód sięgające poza terytorium Polski), są 3 następujące: Platycleis denticulata (Panz.), Bphippiger ephippiger (Piebig) i Tetrix (Tetrix) undulata (Sow.). G atu n k i południow e (pontyjskie, pontyjsko-śródziem nom orskie) są n a stę pujące: Platycleis grisea (F a b r.), Gonocephalus (Xiphidion) discolor (Thunb.), Tettigonia viridissima (L.), Oecanthus pellucens (Scop.), Gryllus campestris L. i Oedipoda coerulescens (L.). W reszcie gatunkiem górskim (karpackim ) jest Isophya brevipennis B r. W a tt.

11 11 Orthoptera Ojcowskiego Parku Narodowego 375 T rudno u stalić genezę i czas pojaw ienia się Orthoptera n a terenie dzisiejszego Ojcowskiego P a rk u Narodowego; m ożna jedynie wyciągnąć pewne wnioski na podstawie danych florystycznych, obecnych wymogów biotycznych zwierzęcia (zakładając, że te wymogi od Plejstocenu niewiele się zmieniły) oraz przez porównanie warunków klim atycznych i hipsograficznych W yżyny Ojcowskiej z takim iż w arunkam i terenu, na którym odkryto plejstoceńskie Orthoptera. Z b a d a ń botanicznych wiemy, że w czasie ostatniego zlodowacenia plejstoceńskiego teren W yżyny Ojcowskiej pokrywała tundra ty p u arktyc.zno-górskiego. W ówczas w arunki klim atyczne były dość surowe, praw dopodobnie surowsze niż w okolicy Staruni (leżącej w zachodniej Ukrainie), w k tórej znaleziono Orthoptera plejstoceńskie. Obecnie k lim at Ojcowa od klim atu Staruni niewiele się różni w arunkam i term icznym i. Izoterm a roczna wynosi około 9 C dla obydw u miejscowości, izoterm a stycznia wynosi dla Ojcowa około 2 C, dla Staruni około 3 0, izoterm a lipca dla Ojcowa wynosi około 20 C, dla S taruni około 21 0 ( R o m e r, 1934). O plejstoceńskiej tem p eratu rze S ta runi Z e u n e r (1934) ta k pisze: D anach waren in Starunia die Tcm peraturm ittel von 6-7 M onaten uber 0, von 5 M onaten uber 3 0. M indestens 2 M onate h a tte n m ehr ais 9 m ittlere W ar me, und das M ittel des warm sten M onats (wahrscheinlich Juli) lag zwischen 10 und 12. Pomimo, że warunki hipsom etryczne są praw ie jednakow e, to tem p eratu ry w Plejstocenie w okolicy Ojcowa były prawdopodobnie niższe, gdyż tereny te leżały bliżej czoła lodowca. W m ateriałach ze Staruni Z e u n e r (1934) wyróżnił 14 gatunków 1, które obecnie w ystępują w wysokich górach Europy i Azji lub na północy Syberii. W ym ienione przez Z e u n e r a gatunki, to praw dopodobnie nie wszystkie, k tóre wówczas żyły w okolicy S ta ru n i; mogło ich b y ć około 20 (jak podaje Z e u n e r ). Zarówno w okolicy Staruni jak i w okolicy Ojcowa w surowych w arunkach ostatniego plejstoceńskiego zlodowacenia m ogły żyć ty lko g a tu n k i o szybkim tem pie rozwojowym. B yć może, że reliktem plejstoceńskim n a terenie Ojcowskiego P a rk u N a rodowego jest Isophya brevipennis B r. W a t t., gdyż w m ateriałach ze Staruni również została znaleziona Isophya sp. (tylko pokładełko). W ty m sam ym czasie mogły na terenie W yżyny Ojcowskiej (zróżnicowanie m ikroklim atyczne i wówczas istniało) występować niektóre z następujących gatunków : Metrioptera (Metrioptera) brachyptera (L.), Tetrix (Tetrix) subulata (L.), T. (T.) bipunctata (L.), Omocestus viridulus (L.), Myrmeleotettix maculatus ( T h u n b.), Gomphocerippus rufus (L.), pewne gatu n k i z rodzaju Chorthippus F i e b. i m o że jeszcze niektóre inne. G atunki te obecnie w ystępują w dość surow ych wa- 1 W ykaz gatunków ze S taruni w edług Ze u n e r a (1934) z zachow aniem jego n o m enklatury: Podismopsis altaica M ir a m, Podismopsis cf. relieta R a m m e, Słenobothrus posthumoides Ze u n e r, Słenobothrus sp., Chorthippus sp. ex aff. hammerstroemi M ir a m, Chorthippus (s. str.) angulatus T a r b., Chorthippus (s. 1.) sp. I, Chorthippus sp. II, Chorthippus sp. I II, Aeropus (Comphocerus auct. part.) sibiricus L in n ź, Podisma alpina K o ll., Podisma frigida B o h e m., Isophya sp., Polysarcus denticauda Ch a r p.

12 376 Wł. Bazy luk 12 runkach klim atycznych dalekiej północy i Syberii. M e m ając konkretnych danych w postaci m ateriału kopalnego z Ojcowa, ale biorąc pod uwagę zmiany klim atyczne jakie zachodziły w Plejstocenie m ożna przypuszczać, że wyżej wymienione gatunki pojaw iły się n a tym terenie najpóźniej w Starszym Dryasie, w k tó ry m na stepo-tundrze zjaw iają się sosna, lim ba i modrzew. Możliwe, że w tym okresie pojawił się na terenie W yżyny Ojcowskiej Barbitistes constrictus B r. W a t t., gatunki z rodzaju Stenobothrus F i s c h. i niektóre inne. W Alleródzie liczba gatunków najpraw dopodobniej jeszcze się zwiększyła, może naw et była większa niż jest obecnie. W czasie dalszych zmian klim atycznych gatunki stenoterm iczne mogły wyginąć. Najpóźniej chyba ze wszystkich gatunków wkroczyły na ten teren gatunki żyjące na drzewach liściastych, jak np. Meconema thalassinum ( D e g.) oraz gatunki wymagające wysokich te m p e ra tu r do swojego rozw oju, ja k OecantTius pellucens (S c o p.). PIŚM IEN N IC TW O B a z y l u k W Opaślik sosnowiec (Barbitistes constrictus B r. W a t t. ) na Ziemiach Zachodnich, jego rozmieszczenie w Polsce i nieco biologii. P ol. Pism o ent., W rocław 19: B a z y l u k W Prostoskrzydłe Orthoptera (Saltatoria). W : K lucze do oznaczania owadów P olski, cz. X I. W arszaw a, 166 p p., 350 ff. B a z y l u k W Nowe dla Polski lub rzadsze gatunki z rzędów Blattodea, Mantodea, Orthoptera i Dermaptera. F ragm. faun., W arszaw a, 7: B a z y l u k W Tetrigidae (Orthoptera) Polski. Fragm. faun., W arszawa, 7: , tt. V - IX. B e s s e r W. S. J. G P rim itiae florae Galiciae A ustriacae utrusque Encheridion ad excursiones B otanicas concinnatum. Y iennae, I, I I : 399, 423 pp. B ł ę d o w s k i E. i D e m e l K M ięczaki Ojcowa. Cz. I Pulmonata geophila. Spraw. TN W, W arszaw a, 6: B r u n n e r von W a t t e n w y l C M onographie der Phaneropteriden. W ien, 401 pp., 8 tt. D e m e l K F auna jaskiń ojcowskich. Spraw. TN W, W arszawa, 11 : , 13 ff. D u d z ia k J Obserwacje nad rozmieszczeniem w ypław ków krynicznych w południowej części W yżyny K rakow skiej. Pol. A rch. H ydrobiol., W arszawa, 2 (15): E ic h l e r W Przyczynek do tęgopokryw ych Ojcowa. P am. fizjogr., W arszaw a, 22, I I I : F e r e n s B [część zoologiczna w :] G o t k ie w ic z M. i S z a e e r W. Ojcowski P ark N a rodow y. K raków, 122 p p., 60 ff. F ie b i g J Beschreibung des S atteltragers (Oryllus E phippiger.). Schr. Beri. Ges. natu rf. F r., Berlin, 5: , t. I I I (ff. 6-8). G a l v a g n i A Descrizione di un nuovo Effipigeride e sua corologia (Orthoptera, Ephippigeridae). Mem. Mus. civ. Stor. n a t., V erona, 5: , 12 ff., 2 tt. H a b e r A Opaślik sosnowiec Barbitistes constrictus B r. W a t t. (Locustidae Orth.). Eocz. N auk leśn., W arszaw a, 1: , 31 ff., 1 m apa. H a rz K G eradfliiger oder O rthopteren (Blattodea, Mantodea, Saltatoria, Dermaptera). W :,,D ie Tierw elt D eutschlands, 46. Jen a, 232 p p., 566 ff. H a rz K L a chicharra Ephippiger ephippiger F i e b. y sus razas. Graellsia, Madrid, 22: , 3 ff.

13 13 Orthoptera Ojcowskiego Parku Narodowego 377 K is B Revision der in R um anien vorkom m enden Isophya-Arten (Orthoptera, Phaneropterinae). A cta zool. Acad. Sci. liung., B udapest, 6: , 30 ff. K o w a l s k i K Nietoperze jaskiniowe Polski i ich ochrona. Ochr. P rzyr., Kraków, 21: K o zik o w sk i A Opaślik sosnowiec (Barbitistes constrictus B r.) jako nowy szkodnik sosny. Pol. Pism o en t., Lwów, 6: 33-48, 6 ff. L i a n a A Prostoskrzydłe (Orthoptera) Mazowsza. Fragm. faun., W arszawa, 12: , 4 ff., 4 m apy. P o l iń s k i W Ślimaki Ojcowa. Spraw. Kom. fizjogr., K raków, 48: P o n g r a c z A B eitrage zur O rthopterenfauna Polens. A nn. Mus. zool. poi., W arszawa, 1: , 1 f. R o m er E Pow szechny atlas geograficzny. Lw ów-w arszawa. Se r v il l e -Au d in e t J. G Revue m ótodiąue des Insectes de 1 Ordre des O rthoptóres. A nn. Sci. n at., P aris, 22: 28-65, , S o w a R Przyczynek do poznania fauny jętek (Ephemeroptera) okolic K rakowa. A cta zool. cracov., K raków, 4: , tt Sta ch J Skoczogonki jaskiń Ojcowa. Rozpr. W ydz. m at.-przyr. PAU, Kraków, 58, B: [371 ] [386], 19 tt. [ S tr o n c z r ń S K i K., T a c z a n o w s k i W., W a g a A.] 1855, Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytej w r do Ojcowa. Bibliot. warsz., W arszawa, 1855, 2: , ; 1857, 2: S z a f e r W. [redaktor], Szata roślinna Polski. Opracowanie zbiorowe. W arszawa, 2 tom y. S z e p ty c k i A F auna of the springtailis (Oollembola) of Ojców N ational P ark in Poland. A cta zool. cracov., Kraków, 12: , 5 ff. S z y m k ie w ic z D fitudes climatologiques. A cta Soc. Bot. Pol., W arszawa, 1, 4: T a c z a n o w s k i W W iadomości o ptakach i nietoperzach znajdujących się w Dolinie Ojcowskiej. Bibliot. warsz., W arszawa, 1854, 3: ( W a g a A.) (Orthoptera) w : [ S t r o n c z y ń s k i K., T a c z a n o w s k i W., W a g a A.] Sprawozdanie z podróży naturalistów odbytej w r do Ojcowa. Bibliot. w arsz., W arszawa, 1857, 2: W ę g l a r s k a B Die Tardigraden (Tardigrada) Polens I. Tardigraden der Woiwodschaft K raków. A cta zool. cracov., Kraków, 4: , tt. L X X X V III-X C V II. W o d z ic k i K System atyczny spis ptaków w dawnej Ziemi K rakowskiej. Bibliot. w arsz., 1850, 1: Z e u n e r F Die O rthopteren aus der diluvialen N ashornschicht von Starunia (polnische K arpaten). S tarunia, K raków, 3: 1-17, 8 ff. PE3KDME TeppHTopHeił HccjieflOBaHHH 6 m ji O h iio b c k h h 3anoBep,HHK, pacnojioacenhbih Ha KpaKOBCKO-HeHCTOXOBCKOH B03BbimeHHOCTH, Ha cebepo-3anafle o t KpaicoBa. 3flecb abtop o6napy>khji 38 b h u o b Orthoptera. B o j ih u h h c t b o h 3 h h x 17 b h ^ m ebpochoapckhe, 3HaHHTejibHo MeHbiue 6 najieapkthneckhx (b t o m h h c jk, o a h h rojiapkthheckhń). OcTajibHbie b h a m 3 t o : 5 ebponefickhx, 3 3anaflHoeBponeiłcKHX, 6 KEKHbix (nohthmeckne h nohtomehhteppahckhe) h oflhh rophbih (KapnaTCKHii). EojibiuHHCTBO BHflOB npamokpbuibix osntajio 3necb yxce b o BpeMa nocjieflhero njienctopehckoro o6jieflhhenhk.

14 378 Wł. Bazyluk 14 SUMMARY * The subject of th e investigations were th e Orthoptera of th e Ojców N a tio nal P ark situated in the Polish Ju ra, north-w est of Kraków. The author lists 38 species of the group in question, among which th e Eurosiberian species are in the m ajority: 17 of them have been collected, whereas only six Palearctic (one of which is H olarctic), five European, three west-european, six south- -European (Pontic and M editerranean) and one C arpathian species have been taken. A large num ber of species inhabited the area, in the author s opinion, a lread y a t th e last glacial period in th e Pleistocen. Redakor pracy doo. dr M. Mroczkowski Państwowe WydaWniotwo Naukowe Warszawa 1970 Nakład egz. Ark. wyd. 1,25; druk. 7/8. Papier druk. sat. ki. I I I 80 g. BI. Cena zł 10. Nr zam. 238/69 Wrocławska Drukarnia Naukowa C-14

15

16