Wymagania dotyczące badania czynników chemicznych w środowisku pracy w normach europejskich. dr Marek Dobecki - IMP Łódź

Transkrypt

1 Wymagania dotyczące badania czynników chemicznych w środowisku pracy w normach europejskich dr Marek Dobecki - IMP Łódź 1

2 DOSTĘPNE NORMY EUROPEJSKIE: BADANIA POWIETRZA NA STANOWISKACH PRACY PN-EN 689:2002 Wytyczne oceny narażenia zawodowego na czynniki chemiczne przez porównanie z wartościami dopuszczalnymi i strategia pomiarowa PN-EN 482:2009 Wymagania ogólne dotyczące charakterystyki procedur pomiarów czynników chemicznych PN-EN 14042: Przewodnik do wdrażania i stosowania procedur do oceny narażenia na czynniki chemiczne i biologiczne PN-EN 13890: Procedury oznaczania metali i metaloidów zawartych w cząstkach zawieszonych w powietrzu PN-EN ISO ,2:2005 Zdrowie i bezpieczeństwo przy spawaniu i procesach pokrewnych Pobieranie próbek cząstek zawieszonych w powietrzu i gazów w strefie oddychania spawacza PN-EN 14530: Oznaczanie cząstek stałych ze spalin silników Diesla Wymagania ogólne PN-EN ISO ,2: Pobieranie próbek i analiza lotnych związków organicznych z wykorzystaniem rurki sorpcyjnej/desorpcji termicznej/kapilarnej chromatografii gazowej 2

3 DOSTĘPNE NORMY EUROPEJSKIE PN-EN 12919:2004 Pompy o strumieniu objętości ponad 5 l/min do pobierania próbek czynników chemicznych PN-EN 13205: Ocena funkcjonowania przyrządów do pomiaru stężeń pyłu zawieszonego w powietrzu PN-EN , 2, 3:2004 / PN-EN : Elektryczne przyrządy stosowane do bezpośredniego wykrywania i bezpośredniego pomiaru stężenia toksycznych gazów i par PN-EN 1231: Zestawy pomiarowe z wykrywaczem rurkowym o krótkim czasie pomiaru PN-EN 1232: Pompki do pobierania próbek czynników chemicznych metodą dozymetrii indywidualnej PN-EN 838: Próbniki dyfuzyjne do oznaczania gazów i par PN-EN 1076: Powietrze na stanowiskach pracy - Przepływowe rurki sorpcyjne do oznaczania gazów i par 3

4 OCENA NARAŻENIA ZAWODOWEGO STRATEGIA POMIAROWA Identyfikacja czynników i potencjalnego narażenia Określanie warunków na stanowiskach pracy Pomiary rozpoznawcze średnich ważonych stężeń i zmienności stężeń w czasie i/lub przestrzeni Pomiary do porównania z dopuszczalnymi wartościami granicznymi (narażenia zawodowego) Pomiary okresowe 4

5 STRATEGIA POMIARU CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH Pomiar w strefie oddychania pracownika Pomiary stacjonarne UWAGA systemy pomiarów stacjonarnych mogą być zastosowane, jeżeli uzyskane wyniki umożliwiają ocenę narażenia pracownika na stanowisku pracy; próbki należy pobrać możliwie najbliżej strefy oddychania pracownika lub w miejscu największego ryzyka 5

6 PROCEDURY POMIARU CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH W POWIETRZU NA STANOWISKACH PRACY POWINNY ZAPEWNIAĆ: JEDNOZNACZNOŚĆ Procedura pomiarowa powinna dać jednoznaczny wynik stężenia czynnika chemicznego zmierzonego w ustalonym zakresie pomiarowym tzn. analitycznie oznaczona wartość powinna odpowiadać tylko jednemu stężeniu 6

7 PROCEDURY POMIARU CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH W POWIETRZU NA STANOWISKACH PRACY POWINNY ZAPEWNIAĆ: UŚREDNIENIE CZASU (POBIERANIA PRÓBKI) Czas uśredniony odpowiada czasowi pobrania próbki, który powinien być mniejszy lub równy okresowi, do którego odnosi się graniczna wartość dopuszczalna 7

8 WALIDACJA PROCEDUR POMIAROWYCH CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH W POWIETRZU NA STANOWISKACH PRACY WALIDACJA: Potwierdzenie, poprzez zbadanie i przedstawienie obiektywnego dowodu, że zostały spełnione wymagania dotyczące konkretnego zamierzonego użycia lub zastosowania (PN-EN ISO 17025:2005) Walidacja procedury pomiarowej obejmuje zwykle ustalenie/potwierdzenie charakterystyki metody/przyrządu pomiarowego i/lub warunków ich stosowania BUDŻET NIEPEWNOŚCI: zestawienie niepewności pomiaru, składników tej niepewności pomiaru oraz sposobu ich obliczania i składania (słow nik VIM : PKN-ISO/IEC Guide 99:2010) 8

9 Walidacja metody wg PN-EN 482:2009 POBIERANIE PRÓBEK POWIETRZA dobór/weryfikacja typu pochłaniacza dobór/weryfikacja warunków/wydajności pochłaniania WYZNACZENIE CECH CHARAKTERYZUJĄCYCH LABORATORYJNĄ : zakres pomiarowy - od 0,1 wartości NDS ANALIZĘ granica wykrywalności/oznaczalności (opcjonalnie: AAS, GC, HPLC, ICP) liniowość selektywność/specyficzność precyzja odzysk z pochłaniacza (poprawność i obciążenie) OPRACOWANIE BUDŻETU NIEPEWNOŚCI w % (dla zakresu pomiarowego) 9

10 SKŁADOWE BUDŻETU NIEPEWNOŚCI W PROCEDURZE POMIAROWEJ POBIERANIE PRÓBEK niepewność związana z objętością pobranego powietrza (korekta objętości?) i niepewność aspiratora (stabilność przepływu 5%), niepewność mierników przepływu, mierników czasu niepewność związana z wydajnością pochłaniania (próbnika) niepewność związana z przechowywaniem i transportem próbek, jeśli występuje ANALIZA LABORATORYJNA niepewność związana z odzyskiem z pochłaniacza niepewność związana ze zmiennością analityczną niepewność związana z kalibracją niepewność związana ze wskazaniami przyrządów (w tym dryf) 10

11 PROCEDURY POMIARU CZYNNIKÓW CHEMICZNYCH W POWIETRZU NA STANOWISKACH PRACY: Budżet niepewności nie musi uwzględniać parametru zmienności stężeń czynników chemicznych i pyłów w czasie i przestrzeni środowiska pracy, jeśli strategia pomiarowa odpowiada wymaganiom normy PN-EN

12 METODY BADAŃ Procedura pomiarowa powinna zapewnić graniczne wartości niepewności rozszerzonej, wyrażone w procentach, określone dla zakresów pomiarowych: Zadanie pomiarowe Zakres pomiarowy Względna niepewność rozszerzona NDSCh (np. 15 min) 0,5 do 2 NDSCh 50 % NDS 0,1 do < 0,5 NDS 50 % NDS 0,5 do 2 NDS 30 % 12

13 PN-EN 13890:2006 Procedury oznaczania metali i metaloidów zawartych w cząstkach zawieszonych w powietrzu Norma określa wymagania i metody oceny (walidacji) procedur pomiaru stężenia cząstek metali i metaloidów zawieszonych w powietrzu i zebranych na odpowiednim podłożu, np. filtrze Norma może stanowić uzupełnienie w planowaniu zakresu charakterystyki procedur pomiarowych w celu wyznaczenia wymaganej niepewności pomiaru wg PN-EN

14 PN-EN ISO ,2:2005 Pobieranie próbek cząstek zawieszonych w powietrzu i gazów w strefie oddychania spawacza Norma ustala procedurę oceny narażenia indywidualnego na dymy powstające w wyniku spawania i procesów pokrewnych (np. lutowanie), w tym pomiary grawimetryczne i oznaczania czynników chemicznych w próbkach pyłu i gazów (przedstawiono możliwy skład gazów spawalniczych i techniki analityczne) Norma odwołuje się do strategii pomiarowej wg PN-EN 689 i wymagań dla procedur pomiarowych wg PN-EN 482 Norma podaje rodzaje możliwych do stosowania próbników i sposoby ich mocowania na spawaczu oraz rodzaje przyrządów do bezpośredniego odczytu wyniku pomiaru Norma ustala rodzaje prowadzonych zapisów podczas pomiarów i zawartość sprawozdania z badań, które powinny być przez laboratorium uwzględnione 14

15 PN-EN 1076:2004 Przepływowe rurki sorpcyjne do oznaczania gazów i par Norma przeznaczona dla producentów w celu walidacji rurek sorpcyjnych przepływowych (aktywny ruch powietrza), których zasada oparta jest na sorpcji na stałym sorbencie lub na nośniku pokrytym odczynnikiem i następującej analizie chemicznej po desorpcji rozpuszczalnikiem lub desorpcji termicznej. Producent przeprowadza walidację za pomocą mieszanin wzorcowych w fazie gazowej lub ciekłej 15

16 PN-EN 1076:2004 Przepływowe rurki sorpcyjne do oznaczania gazów i par Przy zakupie rurek sorpcyjnych należy zwrócić uwagę na: - przeznaczenie - identyfikację producenta - identyfikację typu próbnika - objętość przebicia - oznaczenie kierunku przepływu gazu - informację dotyczącą wpływu czynników przeszkadzających, w tym wilgotności - powołanie się producenta na zgodność rurki sorpcyjnej z wymaganiami ww normy - informację dotyczącą niepewności pomiaru wielkości wpływających na wynik - identyfikację serii produkcji 16

17 PN-EN 1076:2004 Przepływowe rurki sorpcyjne do oznaczania gazów i par Weryfikacja w laboratorium użytkownika: - wydajność pochłaniania? - wydajność desorpcji, ślepa próba, rozpoznanie i możliwe monitorowanie parametrów środowiska podczas pomiaru u klienta (np. wilgotność, temperatura, czynniki zakłócające wg wskazówek producenta) - charakterystyka etapu analitycznego 17

18 PN-EN 1231:2002 Zestawy pomiarowe z wykrywaczem rurkowym o krótkim czasie pomiaru Norma przeznaczona dla producenta Wykrywacz rurkowy składa się z detektora i pompki Wykrywacze rurkowe mogą być stosowane do zadań pomiarowych wymienionych w normach PN-EN 689/PN-EN 482: - pomiary w celu porównania z wartością dopuszczalną - pomiary okresowe a także w sytuacjach awaryjnych Producent przeprowadza walidację detektora za pomocą mieszanin wzorcowych w fazie gazowej 18

19 PN-EN 1231:2002 Zestawy pomiarowe z wykrywaczem rurkowym o krótkim czasie pomiaru Przy zakupie rurek sorpcyjnych należy zwrócić uwagę na: - przeznaczenie - identyfikację producenta - identyfikację typu wykrywacza i pompki - zakres pomiarowy - oznaczenie kierunku przepływu gazu - informację dotyczącą wpływu czynników przeszkadzających - powołanie się producenta na zgodność z wymaganiami ww normy - informację dotyczącą niepewności pomiaru - identyfikację serii produkcji - warunki przechowywania i termin ważności - instrukcję obsługi 19

20 PN-EN 1231:2002 Zestawy pomiarowe z wykrywaczem rurkowym o krótkim czasie pomiaru Weryfikacja w laboratorium użytkownika: - oględziny zewnętrzne i ślepa próba - rozpoznanie i możliwe monitorowanie parametrów środowiska podczas pomiaru u klienta (np. wilgotność, temperatura, czynniki zakłócające wg wskazówek producenta) - szczelność zestawu - objętość powietrza przy jednym zassaniu: (100±5) ml 20

21 PN-EN 1232:2002 Pompki do pobierania próbek czynników chemicznych metodą dozymetrii indywidualnej Dotyczy pompek o nominalnym strumieniu objętości od 5 ml/min do 5 l/min, które są stosowane w połączeniu z właściwymi próbnikami do gazów, par, pyłów, dymów, mgieł i włókien Norma podaje wymagania dotyczące charakterystyki i warunków pracy pompek oraz zakres niezbędnych badań laboratoryjnych, które powinien wykonać producent w celu potwierdzenia wymaganej charakterystyki 21

22 PN-EN 1232:2002 Pompki do pobierania próbek czynników chemicznych metodą dozymetrii indywidualnej Przy zakupie pompek należy zwrócić uwagę na: - identyfikację producenta - zakres pracy - sposób zasilania - informację dotycząca zabezpieczenia przed wybuchem - informację dotyczącą stabilności przepływu ( 5%) - informację dotyczącą granicznych warunków środowiska użytkowania (temperatura, pary substancji żrących) - powołanie się producenta na zgodność z wymaganiami ww normy - numer seryjny - instrukcję obsługi 22

23 PN-EN 1232:2002 Pompki do pobierania próbek czynników chemicznych metodą dozymetrii indywidualnej Nadzór w laboratorium użytkownika: - sprawdzanie szczelności połączeń z próbnikiem - sprawdzanie stabilności przepływu - monitorowanie warunków transportu: drgania, temperatura (temperatura transportu powinna odpowiadać temperaturze użytkowania u klienta w przeciwnym razie pompka wymaga kondycjonowania) - monitorowanie środowiska użytkowania, jeśli to właściwe - konserwacja - kalibracja mierników przepływu i czasu 23

24 PN-EN 12919:2004 Pompy o strumieniu objętości ponad 5 l/min do pobierania próbek czynników chemicznych Dotyczy pomp o nominalnym strumieniu objętości od 5 l/min do 400 l/min, które są stosowane w połączeniu z właściwymi próbnikami do aerozoli Pompy o ww przepływie mogą być stosowane do pomiarów dozymetrycznych i w punktach stacjonarnych Norma podaje wymagania dotyczące charakterystyki i warunków pracy pomp oraz zakres niezbędnych badań laboratoryjnych, które powinien wykonać producent w celu potwierdzenia wymaganej charakterystyki 24

25 PN-EN 12919:2004 Pompy o strumieniu objętości ponad 5 l/min do pobierania próbek czynników chemicznych Przy zakupie pomp należy zwrócić uwagę na: - identyfikację producenta - zakres pracy - sposób zasilania - informację dotycząca zabezpieczenia przed wybuchem - informację dotyczącą stabilności przepływu ( 5%) - informację dotyczącą granicznych warunków środowiska użytkowania (temperatura, pary substancji żrących) - powołanie się producenta na zgodność z wymaganiami ww normy - numer seryjny - instrukcję obsługi 25

26 PN-EN 12919:2004 Pompy o strumieniu objętości ponad 5 l/min do pobierania próbek czynników chemicznych Nadzór w laboratorium użytkownika: - sprawdzanie szczelności połączeń z próbnikiem - sprawdzanie stabilności przepływu - monitorowanie warunków transportu: drgania, temperatura (temperatura transportu powinna odpowiadać temperaturze użytkowania u klienta w przeciwnym razie pompka wymaga kondycjonowania) - monitorowanie środowiska użytkowania, jeśli to właściwe - konserwacja - kalibracja mierników przepływu i czasu 26

27 PN-EN 13205:2004 Ocena funkcjonowania przyrządów do pomiaru stężeń pyłu zawieszonego w powietrzu Norma dotyczy badania próbników do pobierania frakcji wdychalnej pyłu zawieszonego w powietrzu na stanowiskach pracy Na producentach próbników aerozoli spoczywa obowiązek poinformowania użytkownika o funkcjonowaniu próbnika w warunkach laboratoryjnych podanych w ww normie Na użytkowniku spoczywa obowiązek zapewnienia, że próbnik spełnia wymagania dotyczące niepewności pomiaru wg PN-EN 482 w rzeczywistych warunkach użytkowania Można przyjąć, że podany w odpowiednich PN rodzaj próbników, warunki pobierania próbek i wskazane maksymalne obłożenie próbników, są właściwe do badania pyłu całkowitego i frakcji respirabilnej 27

28 PN-EN , 2, 3:2004/PN-EN :2005 Elektryczne przyrządy stosowane do bezpośredniego wykrywania i bezpośredniego pomiaru stężenia toksycznych gazów i par Norma przeznaczona dla producentów (wymagania dotyczące konstrukcji i badań) i użytkowników (wymagania dotyczące wyboru, instalacji, stosowania i konserwacji) Wyróżnia się przyrządy: stacjonarne, przewoźne, przenośne, osobiste, do pracy ciągłej, dyfuzyjne, do pomiarów pojedynczych, wyłącznie alarmujące 28

29 PN-EN , 2, 3:2004/PN-EN :2005 Elektryczne przyrządy stosowane do bezpośredniego wykrywania i bezpośredniego pomiaru stężenia toksycznych gazów i par Przy zakupie przyrządów należy zwrócić uwagę na: - przeznaczenie - identyfikację producenta - typ przyrządu i sposób zasilania - zakres pomiarowy - parametry stosowania oraz informację dotyczącą wpływu czynników przeszkadzających - powołanie się producenta na zgodność z wymaganiami ww normy - dane dotyczące kalibracji i zastosowanych wzorców - informację dotyczącą niepewności pomiaru - identyfikację serii produkcji - sposób konserwacji - instrukcję obsługi 29

30 PN-EN , 2, 3:2004/PN-EN :2005 Elektryczne przyrządy stosowane do bezpośredniego wykrywania i bezpośredniego pomiaru stężenia toksycznych gazów i par Nadzór w laboratorium użytkownika: - okresowe wzorcowanie w akredytowanych laboratoriach wzorcujących, jeśli dostępne - udział w porównaniach międzylaboratoryjnych - sprawdzanie bieżące za pomocą gazu wzorcowego - monitorowanie środowiska użytkowania, jeśli to właściwe - konserwacja 30

31 PODSUMOWANIE Zalecenie i informacje zawarte w normach europejskich dotyczących problemu badania czynników chemicznych w powietrzu na stanowiskach pracy mogą być wykorzystane przez laboratoria w procesach: planowania pomiarów, pobierania próbek, opracowywania oraz walidacji/weryfikacji metod badań, zakupów wyposażenia, sprawdzania i konserwacji wyposażenie, dokumentowania systemu zarządzania, prowadzenia zapisów z badań i opracowywania raportów z badań.