znaczenie i zakres zjawiska AGRICULTURE AND URBAN FARMS IN CITIES FOCUS ON THE SIGNIFICANCE AND THE SCOPE OF THIS PHENOMENON Wstęp

Transkrypt

1 Stowarzyszenie Rolnictwo i gospodarstwa Ekonomistów rolne w Rolnictwa miastach znaczenie i Agrobiznesu i zakres zjawiska Roczniki Naukowe tom XV zeszyt Wojciech Sroka Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Rolnictwo i gospodarstwa rolne w miastach znaczenie i zakres zjawiska AGRICULTURE AND URBAN FARMS IN CITIES FOCUS ON THE SIGNIFICANCE AND THE SCOPE OF THIS PHENOMENON Słowa kluczowe: miejskie gospodarstwa rolne, miejskie rolnictwo Key words: urban farms, urban agriculture Abstrakt. Celem badań była ocena produkcyjnego znaczenia gospodarstw rolnych zlokalizowanych na terenie miast, a także wskazanie najważniejszych historycznych uwarunkowań marginalizacji funkcji rolniczych w miastach. Badania prowadzono z wykorzystaniem wskaźników struktury i dynamiki. Uzyskane wyniki wykazały, iż zarówno powierzchnia UR (udział UR stanowi około 43,5% powierzchni miejskich gruntów ogółem), liczba miejskich gospodarstw (7,8% ogółu gospodarstw indywidualnych w Polsce to gospodarstwa miejskie), jak i poziom zatrudnienia oraz powiązanie z rynkiem (około 30% miejskich gospodarstw sprzedaje ponad 99% wytworzonej produkcji) świadczą o dużym potencjale rolnictwa w miastach. Wstęp Grunty rolne znajdujące się w administracyjnych granicach polskich miast przynajmniej od lat 50. XX wieku traktowane są jako rezerwy gruntów pod zabudowę albo szeroko rozumiany biznes. Zaniedbania w uchwalaniu planów zagospodarowania przestrzennego bądź bardzo pobieżne traktowanie spraw kształtowania krajobrazu potęgują chaos planistyczny [Billert 2012]. W Polsce temat rolnictwa na terenach miejskich nie znalazł jeszcze uznania ani w oczach polityków, ani naukowców. Częściowo może to wynikać jeszcze ze stosunkowo niewielkiej urbanizacji kraju i tym samym pozornie niewielkiego zakresu zjawiska. Jednak główną przyczyną marginalizacji rolnictwa w miastach jest brak wyobraźni i zdolności dostrzeżenia innych perspektyw oraz wielu funkcji gruntów rolnych w miastach [Giecewicz 2005]. Tymczasem w największych metropoliach Europy (Zagłębie Ruhry, Londyn, Wiedeń, Berlin i inne) tematyka rolnictwa oraz miejskich gospodarstw rolnych jest uznawana za jedną z ważniejszych. Wynika to głównie z dbałości tych ośrodków miejskich o odpowiednie kształtowanie krajobrazu, tworzenie miejsc odpoczynku czy nawet przeciwdziałanie zmianom klimatu. Ponadto podkreśla się, że postępująca specjalizacja produkcji uzależniła wiele miast od dalekich (i przez to drogich) źródeł zaopatrzenia w żywność. Zagraża to bezpieczeństwu żywnościowemu olbrzymich aglomeracji. W obszarze niemieckojęzycznym coraz częściej powraca się do prac Johanna Heinricha von Thünena (teoria stref/kręgów rolniczych), podkreślając ich zasadność i wynikającą z tego konieczność rewitalizacji produkcji rolniczej w ośrodkach i wokół nich. W niektórych krajach Europy zachodniej już w latach 70. XX wieku podejmowano pierwsze próby włączenia rolnictwa w krajobraz miasta. Taką drogę wybrał zarząd Stuttgartu. Wprawdzie podjęte działania polegające na inwestowanie w rozwój i unowocześnienie sadów i winnic okazały się nietrafione (uwzględniono tylko aspekty ekonomiczne), ale wyciągnięto z tego wnioski. Stwierdzono, że subwencje oraz wsparcie powinny być skoncentrowane na drobnych gospodarstwach rolnych ze sprzedażą bezpośrednią oraz połączone z wymogiem uwzględniania aspektów środowiskowych, w tym ochrony wód oraz kształtowania krajobrazu kulturowego. Miastem skutecznie wdrażającym plany włączenia rolnictwa w teren metropolitarny, jest Wiedeń.

2 318 Wojciech Sroka Obecnie funkcjonują tam modelowe gospodarstwa będące własnością zarządu miejskiego, które wypracowują wspólnie z instytucjami naukowymi nowy paradygmat rolnictwa miejskiego jako integralnej części przyrodniczej struktury przestrzennej i funkcjonalnej Wiednia [Giecewicz 2005]. Współcześnie idea miejskiej produkcji żywności, jak również tematyka związana z miejskim rolnictwem (ang. urban agriculture) w tym jego funkcjami, przeżywają okres gwałtownego rozwoju na całym świecie. Zagadnienia te są poruszane głównie w bogatych krajach Europy Zachodniej, w których produkcja rolna przybiera różne formy, począwszy od wykorzystania wolnych skrawków (miejskiego) terenu aż do zaawansowanych technologicznie farm w wieżowcach. Gospodarstwa rolne na terenach miejskich postrzegane są jako przedsięwzięcia wpisujące się w strategię ekorozwoju, a także stanowią alternatywę dla miejskiego stylu życia [Palej 2010]. Materiał i metodyka badań Celem badań była wstępna ocena produkcyjnego znaczenia rolnictwa miejskiego w Polsce, w tym identyfikacja jego skali (zajmowanego obszaru) oraz liczby i struktury miejskich gospodarstw rolnych. Wskazano również na historyczne przyczyny marginalizacji produkcji rolnej na terenie miast. Analizy zostały przeprowadzone z wykorzystaniem wskaźników struktury oraz dynamiki. Głównym źródłem danych był Powszechny Spis Rolny Zakres terytorialny badań obejmował obszar Polski, przy czym analizy zostały przeprowadzone z podziałem na tereny miejskie oraz wiejskie. Wyniki badań Historyczne uwarunkowania marginalizacji funkcji rolniczych na obszarach miejskich Ostatnie dwa stulecia były okresem niezwykle dynamicznego postępu cywilizacyjnego i technicznego, a także zmian społeczno-politycznych. Rozwój przemysłu oraz usług spowodował, iż ekonomiczne znaczenie rolnictwa systematycznie spada (mierzone jako udział w tworzeniu PKB). W Europie do końca XII wieku gospodarka opierała się na rozwoju wsi, co jednak spowodowało rozwój miast jako miejsca wymiany produktów i doświadczeń. Duże zmiany następowały w rzemiośle, początkowo głównie na potrzeby lokalne, w końcowym okresie bardziej w sposób zbliżony do przemysłowego, organizowane przez cechy, w klasztorach, a następnie w manufakturach (np. sukna flandryjskie). Był to też okres podziału pracy między miastem a wsią, z których te pierwsze rozwijały się zdecydowanie szybciej. W miastach rozwijał się przemysł oraz usługi, a poza ich granicami rolnictwo [Klepacki 2008]. Od czasów początku rewolucji przemysłowej zauważa się prawie całkowitą marginalizację rolnictwa na terenach miejskich. W Europie w praktyce urbanistycznej stały się widoczne silne konotacje odwołujące się do kultury hellenistycznej przypisującej wsi rolę żywiciela miast. Miało to miejsce praktycznie na wszystkich kontynentach, niezależnie od statusu finansowego miast i ich mieszkańców. Opisany sztywny podział ról na miejskie i wiejskie wynikał również ze względów sanitarnych, gdyż produkcja żywności w bardzo zanieczyszczonych miastach nie była już możliwa [Palej 2010]. Ponadto, grunty użytkowane wcześniej jako użytki rolne były wykupywane przez ówczesne elity w celu odsprzedaży na wykorzystanie przemysłowe. Praktyki te początkowo były wdrażane w Europie, a następnie przenoszone przez władze kolonialne do innych części świata. Procesy te doprowadziły do tego, że obecnie w powszechnej opinii praktycznie na całym świecie produkcja żywności w miastach ma bardzo małe znaczenie. Uważa się, że podejmowana jest przede wszystkim przez miejską biedotę w celu poprawienia warunków żywieniowych lub wiąże się z kontynuowaniem wiejskich nawyków u ludności przybywającej do miast. Tymczasem, jak pokazują źródła archeologiczne, rolnictwo w miastach ma tak długą historię jak same miasta. Było ono obecne we wszystkich kręgach kulturowych i nie wynikało tylko z zapobiegliwości niektórych mieszkańców, ale było powszechnie zalecane i wspomagane przez władców [Palej 2010].

3 Rolnictwo i gospodarstwa rolne w miastach znaczenie i zakres zjawiska 319 Tabela 1. Struktura zagospodarowania zasobu gruntów w miastach w 2009 r. Table 1. The structure of development of city areas in 2009 Wyszczególnienie/Specification Zasoby gruntów w miastach/development of city areas powierzchnia/area [ha] udział/share [%] na 1 mieszkańca/ per 1 inhabitant [m 2 ] Użytki rolne/agricultural lands ,5 404 Grunty leśne/forest areas ,6 210 Grunty zabudowane i zurbanizowane/ Built-up and urban areas ,7 249 Grunty pod wodami/inland water bodies ,1 38 Pozostałe grunty/remaining lands ,8 26 Ogółem/Total Źródło: opracowanie własne na podstawie Wierzchowski 2011 Source: own analysis based on Wierzchowski 2011 Produkcyjne znaczenie gospodarstw rolnych w polskich miastach Powierzchnia geodezyjna Polski wynosi ha, z czego grunty miejskie 1 stanowią jedynie 6,9%. Należy jednak podkreślić, iż od wielu stuleci powierzchnia ta systematycznie wzrasta. Jeszcze w 1930 r. w Polsce było zaledwie 11 miast o wielkości powyżej 100 tys. mieszkańców, a obecnie jest ich cztery razy więcej. W stosunku do 1998 r. powierzchnia miast zwiększyła się o 3%, tj. o 618 km 2. Interesujący jest fakt, że ponad 43% gruntów w miastach stanowią użytki rolne jest to razem ha (tab. 1). Na jednego mieszkańca miasta przypadają około 0,04 ha użytków rolnych (UR), co jest wielkością prawie dwukrotnie wyższą niż w przypadku terenów zabudowanych i zurbanizowanych. Odnosząc łączną powierzchnię UR zlokalizowanych na terenie miast do ogólnej powierzchni UR w Polsce, należy zauważyć, iż stanowią one około 5,1%. Dla porównania udział UR w województwie małopolskim stanowi około 4,3% ogółu UR w Polsce. Większość tych terenów położona jest na obrzeżach miast, niemniej jednak zasób gruntów rolnych w granicach administracyjnych miast jest bardzo duży, a UR nie tylko wzbogacają walory krajobrazowe oraz tworzą miejsce wypoczynku, ale również pełnią funkcje produkcyjne. Powinny one zatem być zinwentaryzowane oraz odpowiednio zagospodarowane. Tabela 2. Liczba gospodarstw rolnych w podziale na obszary miejskie i wiejskie (2010 r.) Table 2. Number of agricultural farms in both urban and rural areas (2010) Wyszczególnienie/Specification Liczba gospodarstw [tys.]/number of farms [thous.] ogółem/ total indywidualnych/ private prowadzących działalność rolniczą/ conducting an agricultural activity do/up 1 ha powyżej/above 1 ha Polska ogółem/poland in total 2 277, ,4 406,9 1484,3 Gminy wiejskie oraz miejskowiejskie/rural and urban-rural 2 100, ,0 360,2 1421,6 communes Gminy miejskie/urban communes 176,8 176,4 46,7 62,7 Udział gospodarstw na obszarach miejskich (Polska = 100%)/ Percentage of farms in urban areas (Poland = 100%) 7,8 7,8 11,5 4,2 Źródło: opracowanie własne na podstawie Powszechny Spis Source: own study based on Powszechny Spis Przez miasta (obszary miejskie) rozumiane są jednostki podziału terytorialnego kraju, którym aktem prawnym nadano status miasta. W myśl obowiązujących przepisów są to miasta na prawach powiatu (NTS-4), pozostałe gminy miejskie oraz części miejskie gmin miejsko-wiejskich (NTS-5).

4 320 Wojciech Sroka 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 1,4% 1,0% 5,2% 3,7% 1,7% 11,8% 8,7% 18,3% 41,8% 21,5% Polska/ Poland 42,2% 42,7% Gminy miejskie/ Urban communes Rysunek 1. Struktura obszarowa gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą na obszarach wiejskich i miejskich (2010 r.) Figure 1. Area structure of farms conducting an agricultural activity in rural and urban areas (2010) Źródło: jak w tab. 2 Source: see tab. 2 W 2010 r. na obszarze miast funkcjonowało 176,8 tys. gospodarstw, co stanowiło 7,8% ich ogólnej liczby w Polsce (tab. 2). Po uwzględnieniu jednostek prowadzących działalność rolniczą o powierzchni powyżej 1 ha udział ten spadł do 4,2%. Dane GUS wskazują, iż 61,9% (109,4 tys.) gospodarstw prowadziło działalność rolniczą. Był to wskaźnik nieco niższy niż średnio w Polsce, w której udział aktywnych gospodarstw rolnych wynosił 78,2%. W ocenie struktury obszarowej gospodarstw zlokalizowanych na terenach miejskich należy wskazać, iż jest ona mniej korzystna niż średnio w Polsce (rys. 1), prawdopodobnie dlatego, że o przestrzeń w mieście konkurują różne działalności, a rolnictwo zwykle z nimi przegrywa. Grunty rolne położone w atrakcyjnych miejscach są często dzielone i odsprzedawane pod budownictwo lub inwestycje biznesowe. Skutkiem tych działań jest rosnące rozdrobnienie gospodarstw rolnych. Udział gospodarstw o powierzchni do 1 ha był prawie dwukrotnie wyższy (42,7%) niż średnio w Polsce, jednak na uwagę zasługuje fakt, iż odsetek jednostek największych obszarowo (pow. 50 ha) wynosił 1,0%, podczas gdy średnio w Polsce sięgał on 1,4%. Gospodarstwa zlokalizowane w granicach administracyjnych miast były również mocno powiązane z rynkiem. Około 62,1% ogółu jednostek prowadzących działalność rolniczą zużywało mniej niż 50% wartości produkcji końcowej brutto i aż 30,2% poniżej 1% wytworzonej produkcji (rys. 2). Przedstawione dane wskazują na zdecydowanie większe powiązanie z rynkiem gospodarstw położonych w miastach od pozostałych jednostek. Można sądzić, że wyższa towarowość gospodarstw w miastach wynikała z jednej strony z dogodnej lokalizacji (renta ekonomiczna), tj. dostępu do dużego rynku zbytu, a z drugiej z większego profesjonalizmu. Można przypuszczać, iż na terenach miejskich, gdzie możliwości znalezienia pracy są zdecydowanie większe niż na terenach wiejskich, na prowadzenie działalności rolniczej decydują się osoby, które będą uzyskiwać porównywalne lub wyższe dochody niż z alternatywnej działalności pozarolniczej. Będzie to jednak możliwe pod warunkiem silnego powiązania z rynkiem oraz profesjonalnego powyżej 50 ha/ above 50 ha ha ha 5-10 ha 1-5 ha do 1 ha up to 1 ha 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 61,6% 62,1% Polska/ Poland 17,5% 30,2% Gminy miejskie/ Urban communes Odsetek gospodarstw zużywających poniżej 50% wartośći produkcji końcowej brutto; percentage of farms using up less than 50% of final gross output Odsetek gospodarstw zużywających poniżej 1% wartośći produkcji końcowej brutto; percentage of farms using up less than 1% of final gross output Rysunek 2. Powiązanie gospodarstw prowadzących działalność rolniczą z rynkiem w 2010 r. Figure 2. Connection between market and farms conducting an agricultural activity in 2010 Źródło: jak w tab. 2 Source: see tab. 2

5 Rolnictwo i gospodarstwa rolne w miastach znaczenie i zakres zjawiska 321 Tabela 3. Pracujący w gospodarstwach rolnych w Polsce w 2010 r. Table 3. Labour force in agricultural farms in Poland (2010) Wyszczególnienie/Specification Pracujący w gospodarstwach prowadzących działalność rolniczą/labour force in farms conducting an agricultural activity tys. osób/ thous. people gospodarstwa ogółem/farms total tys. AWU/thous. AWU gospodarstwa o powierzchni > 1ha UR/farms above 1 ha of UA Polska ogółem/poland in total 4 539, ,9 1770,9 Obszary wiejskie/rural areas 3 071, ,7 1249,4 Obszary miejskie/urban areas 223,8 68,8 48,4 Odsetek pracujących na obszarach miejskich (Polska = 100%)/Percentage of labour force 4,93 3,47 2,73 in urban areas (Poland = 100%) Źródło: jak w tab. 2 Source: see tab. 2 zarządzania. O wskazywanej większej racjonalności zarządzania (profesjonalizmie) w tych gospodarstwach świadczą m.in. znacznie korzystniejsze niż średnio w Polsce wskaźniki zatrudnienia. Przeciętnie na 1 gospodarstwo prowadzące działalność rolniczą o powierzchni powyżej 1 ha UR przypada 0,77 AWU 2, podczas gdy analogiczny wskaźnik dla polskich gospodarstw wynosił 1,19 AWU na 1 gospodarstwo. W ujęciu łącznym osoby pracujące w miejskich gospodarstwach rolnych prowadzący działalność rolniczą stanowiły około 5% ogółu pracujących we wszystkich gospodarstwach rolnych w Polsce. Wskaźnik ten był dość wysoki (2 osoby/gosp.), a także korzystniejszy niż średnio w Polsce (2,4 osoby/gosp.). W przeliczeniu osób pracujących w gospodarstwach na osoby pełnozatrudnione liczba ta wynosi 68,8 tys. AWU, z czego 20,4 tys. AWU znalazło zatrudnienie w jednostkach do 1 ha UR (tab. 3). Dane te wskazują, iż rolnictwo miejskie jest znaczącym buforem zatrudnienia. Część właścicieli gospodarstw o powierzchni do 1 ha UR nie ujawnia faktycznego miejsca pracy (np. szara strefa), stąd dane są zawyżone. Podsumowanie W procesie rozwoju polskich miast, w tym postępującego pochłaniania przez budownictwo oraz szeroko pojęty biznes terenów rolniczych, problematyka rolnictwa oraz miejskich gruntów rolnych była systematycznie marginalizowana. Wydaje się, iż współcześnie rolnictwo oraz tradycje wiejskie, które były i są obecne w miastach, uznaje się za archaiczne dziedzictwo zupełnie niepasujące do aspirujących do europejskiej czołówki polskich miast. Badania wykazały, iż rolnictwo oraz gospodarstwa rolne stanowią znaczący element przestrzeni miejskich. Zarówno liczba gospodarstw (około 7,8% gospodarstw indywidualnych w Polsce to gospodarstwa miejskie), jak również zajmowana przez nie powierzchnia (UR stanowią około 43% powierzchni gruntów w miastach) stanowią relatywnie duży potencjał rozwojowy, który nie został jeszcze zidentyfikowany. Wstępne analizy wskazują również, iż miejskie rolnictwo jest bardzo spolaryzowane z jednej strony, występują tam bardzo niewielkie i nieprowadzące działalności rolniczej gospodarstwa rolne (ich odsetek to około 43%), z drugiej grupa dużych towarowych jednostek w znaczącym stopniu powiązanych z rynkiem. Gospodarstwa te charakteryzują się również większymi wskaźnikami zatrudnienia niż średnio w Polsce. 2 AWU (Annual Work Unit) jest ekwiwalentem czasu przepracowanego w ciągu roku w gospodarstwie rolnym przez 1 osobę pełnozatrudnioną w rolnictwie. W Polsce przyjęto 2120 godzin przepracowanych w ciągu roku jako równoważnik pełnego etatu (roczną jednostkę pracy).

6 322 Wojciech Sroka Ze względu na zrównoważony, trwały rozwój aglomeracji miejskich konieczne jest zagwarantowanie w planach zagospodarowania przestrzeni szczególnego miejsca dla gospodarstw rolniczych oraz użytkowanych przez nie terenów rolniczych. Istotne jest utrzymanie ziemi w dobrej kulturze, a także zwiększenie restytucji gruntów rolnych i nieużytkowanych rolniczo. Literatura Billert A. 2012: Likwidacja podmiotowości polskich miast i ich degradacja jako wynik błędnej polityki rozwoju państwa, Zielone Wiadomości (wyd. internetowe), uploads/2012/01/b. Giecewicz J. 2005: Obszary rolne jako czynnik przyrodniczej rewitalizacji miasta, Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr, OL PAN, s Klepacki B. 2010: Przesłanki zmiany roli rolnictwa w gospodarce narodowej, Wykład wygłoszony w Centralnej Bibliotece Rolniczej w Warszawie, dostęp r. Palej A. 2010: Farmy miejskie przedsięwzięcia wspomagające strategie zrównoważonego rozwoju miast, Czasopismo techniczne, z. 14, Wyd. Politechniki Krakowskiej, s Powszechny Spis Rolny BDL, GUS, Warszawa, dostęp Wierzchowski M. 2011: Gospodarowanie gruntami w polskich miastach, Instytut Rozwoju Miast w Krakowie, Kraków. Summary This article touches upon issues connected with the significance of agriculture in cities. The obtained results show that the areas of UAA (comprise about 43.5% of urban areas in general), the number of urban farms (7.8% of individual farms in Poland are urban farms), the level of employment as well as the connection of urban farms with market (about 30.0% of urban farms sells more than 99.0% of their obtained production), have an enormous potential for agriculture in urban areas. Adres do korespondencji dr inż. Wojciech Sroka Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Instytut Ekonomiczno-Społeczny al. Mickiewicza Kraków tel. (12) w.sroka@ur.krakow.pl