292 Anna J. Parzonko STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

Transkrypt

1 292 Anna J. Parzonko STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 3 Anna J. Parzonko Szkoła Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie REZERWY ZASOBÓW PRACY W ROLNICTWIE W POLSCE I MOŻLIWOŚCI ICH WYKORZYSTANIA RESERVES OF LABOUR RESOURCES IN AGRICULTURE IN POLAND AND THE POSSIBILITIES TO USE THEM Słowa kluczowe: zasoby pracy, rolnictwo, obszary wiejskie Key words: labour resources, agriculture, rural areas JEL codes: J2, Q0 Abstrakt. Celem artykułu jest przedstawienie rezerw zasobów pracy w rolnictwie na podstawie danych statystycznych GUS oraz wskazanie możliwości ich wykorzystania na obszarach wiejskich. Przedstawiono zmiany zachodzące w strukturze gospodarstw rolniczych, poziom koncentracji zasobów pracy, wyrażonych liczbą AWU przypadających na 100 ha użytków rolnych, wykształcenie kierowników gospodarstw rolnych. Wskazano także możliwości zagospodarowania nadwyżek siły roboczej w rolnictwie na obszarach wiejskich, podkreślając konieczność zatrzymania procesu migracji ludności wiejskiej do miast. Wstęp W polskim rolnictwie istnieją bardzo duże rezerwy pracy. Mimo że zasoby pracy odgrywają bardzo ważną rolę w procesie produkcji rolniczej, to jednak ich nadwyżka stanowi problem, który od lat wymaga rozwiązania. Według Augustyna Wosia wzrost konkurencyjności wytwarzanych produktów, poprawa wydajności pracy i relacji pomiędzy czynnikami produkcji (praca ziemia, praca kapitał), szczególnie w odniesieniu do rolnictwa może dokonać się głównie przez redukcję obecnego stanu zatrudnienia [Woś 2004, s. 32]. Mechanizmy rynkowe eliminują z rolnictwa ludzi, którzy uzyskują zbyt niskie dochody. Poszukiwanie nowych możliwości wykorzystania tych zasobów poza rolnictwem stanowi aktualne wyzwanie. W warunkach wysokiego bezrobocia przesunięcie nadwyżek siły roboczej do innych gałęzi gospodarki nie jest proste, tym bardziej że wymagałoby to także intensywnych działań ukierunkowanych na reorientację zawodową ludności do tej pory pracującej w rolnictwie. Zachodzi w związku z tym potrzeba tworzenia na wsi programów, które umożliwiałyby tworzenie na wsi nowych miejsc pracy. W pierwszym rzędzie, podobnie jak w krajach Unii Europejskiej (UE), powinna powstawać licząca się dla zatrudnienia ludności wiejskiej pozarolnicza gospodarka wiejska [Michna 2009, s. 141]. Celem artykułu jest przedstawienie rezerw zasobów pracy w rolnictwie na podstawie danych statystycznych GUS oraz wskazanie możliwości ich wykorzystania na obszarach wiejskich. Podstawowymi źródłami informacji wykorzystanych do przeprowadzonych analiz były dane statystyczne GUS i opracowania naukowe zwarte. Wyniki przedstawiono w postaci tabelarycznej i graficznej. Zmiany w strukturze gospodarstw rolniczych W polskim rolnictwie dominują gospodarstwa indywidulane, które w 2013 roku stanowiły 99,7% ogółu gospodarstw rolnych i posiadały około 91% ogółu użytków rolnych (UR). Porównując liczbę gospodarstw rolnych w latach 2013 i 2010 stwierdzono spadek o 5,3%. W tabeli 1 porównano zmiany liczby gospodarstw rolnych w latach w poszczególnych grupach obszarowych.

2 Rezerwy zasobów pracy w rolnictwie w Polsce i możliwości ich wykorzystania 293 Tabela 1. Liczba gospodarstw rolnych w latach 2010 i 2013 Table 1. Number of agricultural holdings in the years 2010 and 2013 Lata / Years Gospodarstwa ogółem/total Farms Powierzchnia UR/Size of AL [ha] Liczba gospodarstw ogółem [tys.]/number of agricultural holdings [thous.] ,1 24,9 300,6 489,8 346,3 151,5 72,0 97,0 27, ,0 34,4 277,6 455,3 315,2 141,3 70,2 103,2 31, = ,7 138,2 92, ,0 93,3 97,5 106,4 117,7 Liczba gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha UR [tys.]/ Number of private farms over 1 ha AL [in thous.] ,2-300,5 489,5 346,1 151,4 71,9 96,6 24, ,1-277, ,0 141,2 70,1 102,9 29, = ,0-92, ,0 93,3 97,5 106,5 120,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS [Rocznik statystyczny 2015] Source: own study based on Gus data [Rocznik statystyczny 2015] Jak wynika z danych przestawionych w tabeli 1, w latach zaobserwowano pożądany kierunek przeobrażeń strukturalnych w polskim rolnictwie. Potwierdzeniem tego jest systematyczny, choć powolny spadek liczby gospodarstw rolnych, głównie mniejszych obszarowo (1-10 ha UR) na korzyść gospodarstw największych. Największą dynamikę spadku odnotowano w grupie obszarowej 5-10 ha UR, gdzie liczba gospodarstw zmniejszyła się o 9,0%. Wzrosła natomiast liczba gospodarstw najmniejszych i najmniej licznych (o powierzchni do 1 ha UR włącznie) o 38,2% oraz największych, o powierzchni ha oraz 50 ha i więcej UR odpowiednio o 6,4 i 17,7%. Liczba gospodarstw indywidualnych o powierzchni powyżej 1 ha UR w 2013 roku w porównaniu z rokiem 2010 zmniejszyła się o 6%. Spadek liczby gospodarstw znalazł swoje odzwierciedlenie we wzroście średniej powierzchni UR przypadającej na 1 gospodarstwo z 9,85 ha w 2010 roku do 10,49 ha w 2014 roku [Ogłoszenie Prezesa 2015]. Poprawa struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych może przyczynić się do obniżenia poziomu zatrudnienia w rolnictwie i do bardziej efektywnego wykorzystania zasobów pracy. Zasoby siły roboczej w rolnictwie Zasoby siły roboczej (czynnik pracy) wyrażają zastosowane i możliwe do zastosowania w produkcji rozmiary siły roboczej. Jednostkami tych zasobów są osoby fizyczne. Do zasobów siły roboczej zalicza się ludność w wieku produkcyjnym oraz ludność czynną zawodowo w wieku pozaprodukcyjnym (przed- i poprodukcyjnym). Przez ludność w wieku produkcyjnym rozumie się ludność w wieku zdolności do pracy lub do osiągnięcia wieku emerytalnego. Wśród ludności w wieku produkcyjnym wyróżnia się ludność w wieku mobilnym, tj. ludność w wieku lata, i niemobilnym od 45. roku do emerytury. Przez ludność w wieku nieprodukcyjnym rozumie się ludność w wieku przedprodukcyjnym, tj. do 17 lat, oraz ludność w wieku poprodukcyjnym, tzn. po osiągnięciu wieku emerytalnego [Kapusta 2014, s. 91]. Ekonomiczne wykorzystanie siły roboczej w rolnictwie przedstawiono za pomocą wskaźnika liczby pracujących w gospodarstwach rolnych na 100 ha UR. Na rysunku 1 przedstawiono tę liczbę z podziałem na województwa. Liczba pracujących w polskim rolnictwie w 2013 roku wynosiła 16 osób na 100 ha UR. Analiza przestrzenna gęstości siły roboczej w rolnictwie wskazuje, że najniższy jej wskaźnik występował w województwach zachodniopomorskim, warmińsko-mazurskim i lubuskim, a najwyższy w województwach małopolskim i podkarpackim. Wysoki poziom zatrudnienia w rolnictwie w tych

3 294 Anna J. Parzonko województwach wynikał przede wszystkim z dużego odsetka gospodarstw rodzinnych o rozdrobnionej strukturze agrarnej. Ze względu na duży udział pracy w niepełnym wymiarze godzin oraz sezonowego zatrudnienia pracowników dorywczych, miernikiem za pomocą którego można dokonywać oceny zasobów pracy w rolnictwie jest AWU (Annual Work Unit) umowne roczne jednostki pracy wyrażające ekwiwalent pełnego etatu wynoszącego w sektorze rolnym 1800 godzin rocznie 225 pracujących dni po 8 godzin dziennie (według metodyki Eurostatu). W wybranych krajach, w tym i w Polsce, roczny czas pracy 1 AWU określony jest przez przepisy krajowe i wynosi: Austria 2000 h (250 dni), Cypr 2080 h (260 dni), Dania 1760 h (220 dni), Francja 1824 h (228 dni), Grecja 2200 h (275 dni), Hiszpania 1824 h (228 dni), Litwa 2032 h (254 dni), Luksemburg 2200 h (275 dni), Łotwa 1840 h (230 dni), Norwegia 1845 h (230,6 dni), Polska 2120 h (265 dni), Portugalia 1920 h (240 dni), Rumunia 1960 h (245 dni). Jednocześnie, zgodnie z metodologią Eurostatu, zachowano warunek, że na 1 osobę nie może przypadać więcej niż 1 roczna jednostka pracy, nawet jeżeli w rzeczywistości pracuje ona dłużej. Średnia wartość tego wskaźnika w UE w 2010 roku kształtowała się na poziomie 6 AWU na 100 ha UR. Najniższymi wartościami tego wskaźnika i tym samym najkorzystniejszą sytuacją mogły się poszczycić kraje z grupy UE-15, tj. Wielka Brytania (1,7 AWU/100 ha UR), Szwecja (1,9 AWU/100 ha UR), Dania (2 AWU/100 ha UR) oraz Finlandia (2,6 AWU/100 ha UR). Znacznie mniej korzystną pod tym względem sytuację miały kraje z grupy UE-12, tj. Słowenia (15,9 AWU/100 ha UR), Polska (13,1 AWU/100 ha UR), Grecja (12,2 AWU/100 ha UR) oraz Rumunia (12,1 AWU/100 ha UR) [Janiszewska, Ossowska 2014, s. 48]. Relacja liczby zatrudnionych w rolnictwie tys. AWU/thous. AWU < ,99 243,1 2-4,99 514,7 5-9,99 456, ,99 241,7 128, ,99 207, ,99 105,9 50 Rysunek 2. Nakłady pracy w gospodarstwach rolnych w jednostkach AWU w 2013 roku Figure 2. Labour input on agricultural holdings in 2013 expressed in the number of annual work units (AWU) Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab Polska 9 Dolnośląskie 9,9 Kujawsko-pomorskie 22 Lubelskie 7,6 Lubuskie 18,5 Łódzkie 50,2 Małopolskie 15,9 Mazowieckie Rysunek 1. Pracujący w rolnictwie według województw na 100 ha UR (stan na 31 XII 2013 r.) Figure 1. Employment in agriculture by provinces per 100 hectares of AL (as of 31 December 2013) Źródło: jak w tab. 1 Source: see tab Opolskie wyrażonych w jednostkach AWU do zasobów ziemi (13,1 AWU/100 ha UR) świadczy o tym, że problem nadmiaru zatrudnionych w rolnictwie i niekorzystnej relacji praca ziemia pozostaje w dalszym ciągu nierozwiązany. Wynika on z niekorzystnej struktury agrarnej oraz tzw. bezrobocia ukrytego w rolnictwie. Jak wynika z danych na rysunku 2, największe zasoby siły roboczej tkwiły w gospodarstwach średnich o powierzchni 2-10 ha UR. Na jedno gospodarstwo rolne w Polsce średnio przypadały 1-2 jednostki AWU. Jednocześnie, im mniejsze było gospodarstwo rolne, tym mniej czasu na jego prowadzenie poświęcały osoby zaangażowane w pracę w tym gospodarstwie. W gospodarstwach najmniejszych pracowały przeciętnie prawie 2 osoby, ale każda z nich na ¼ etatu, co dało w efekcie zaangażowanie równe1/2 pełnego etatu. W żadnej z grup obszarowych nie występiła sytuacja, 44,5 Podkarpackie 11,6 Podlaskie 8,5 Pomorskie 27,2 Śląskie 30,5 Świętokrzyskie 6,6 Warmińsko-mazurskie 11,6 Wielkopolskie 5,4 Zachodniopomorskie

4 Rezerwy zasobów pracy w rolnictwie w Polsce i możliwości ich wykorzystania 295 w której liczba AWU, czyli rocznych jednostek pracy, byłaby dla rodzinnej siły roboczej równa przeciętnej liczbie osób pracujących w swoich gospodarstwach rolnych. Na efektywność gospodarowania wpływ ma m.in. poziom wykształcenia osób kierujących gospodarstwami rolnymi i posiadane wykształcenie kierunkowe. W 2013 roku wśród gospodarstw rolnych o powierzchni powyżej 1 ha UR gospodarstwa, w których osoba kierująca miała wykształcenie rolnicze stanowiły zaledwie 48%. Spośród osób kierujących gospodarstwem rolnym z wykształceniem rolniczym 2,5% miało wykształcenie wyższe rolnicze, 0,3% policealne, 11,7% średnie zawodowe, 13,3% zasadnicze zawodowe, 20,3% kurs rolniczy. 52% osób pracujących w rolnictwie nie uzyskało żadnego wykształcenia rolniczego. Najlepiej wykształcone były osoby kierujące największymi indywidualnymi gospodarstwami rolnymi. Co piąta osoba kierująca indywidualnym gospodarstwem rolnym ukończyła kurs rolniczy. Wykształcenie jest głównym elementem kształtowania kapitału ludzkiego na obszarach wiejskich. Zmiany w poziomie wykształcenia mieszkańców wsi znajdują swoje odzwierciedlenie w przemianach zachodzących na wiejskim rynku pracy. Inną ważną kwestią związaną z oceną jakości siły roboczej w gospodarstwach rolnych są przemiany demograficzne wśród ludności rolniczej. Analiza możliwości wykorzystania istniejących rezerw zasobów pracy w rolnictwie powinna uwzględniać zmiany zachodzące na obszarach wiejskich będące wynikiem procesów demograficznych, procesów urbanizacyjnych w postaci rozrostu przedmieść, deagraryzacji obszarów wiejskich. Niepokojący jest postępujący proces starzenia się polskiej wsi. Podejmowane w ramach wspólnej polityki rolnej działania takie jak fundusze na utworzenie bądź modernizację gospodarstwa dla rolników, którzy nie ukończyli 40. roku życia czy renty strukturalne, miały na celu zachęcenie młodych ludzi do przejmowania gospodarstw rolnych. Kryzys demograficzny nie zawsze jest efektem zmian o charakterze naturalnym (większa liczba zgonów niż urodzeń). Jest również, i to w coraz większym stopniu, zależny od ruchów migracyjnych w kierunku obszarów metropolitalnych, zwłaszcza przez osoby młode w poszukiwaniu zatrudnienia. Wzmacnia to procesy zjawiska starzenia się społeczeństwa i spadku wskaźnika urodzeń tworząc w ten sposób prawdziwe błędne koło [Parzonko 2013]. Procesy demograficzne zachodzące w Polsce mają bipolarny rozkład przestrzenny będący głównie efektem zmian urbanizacyjnych: z jednej strony następuje koncentracja ludności w największych ośrodkach miejskich oraz tzw. suburbanizacja, czyli migracje ludności miejskiej na sąsiadujące tereny wiejskie, przez co rośnie strefa oddziaływania miast na obszary wiejskie (zwiększa się dostępność miejsc pracy dla mieszkańców wsi oraz sieć połączeń infrastrukturalych pomiędzy wsią a miastem); z drugiej strony, depopulacja peryferyjnych obszarów wiejskich położonych z dala od dużych miast (szczególnie widoczna w Polsce wschodniej i południowo-wschodniej). Nie można dopuścić do tzw. degradacji cywilizacyjnej wsi. Zwijanie się obszarów wiejskich nie może przebiegać w sposób niekontrolowany. Proces kontrolowany prowadzi do zmiany strukturalnej aż ustali się poziom możliwego odbicia odwrócenia trendu: z mniejszą liczbą mieszkańców, z inną strukturą kapitału ludzkiego, z mniejszą ilością infrastruktury, ale z nowymi elementami kryjącymi potencjał wzrostu według nowego scenariusza. Przykładowo powstanie firm eksportujących poza rynek lokalny tworzy taką sytuację. Możliwości wykorzystania rezerw zasobów pracy w rolnictwie Zachodzące przemiany demograficzne, w tym głównie pogarszanie się struktury wieku mieszkańców obszarów wiejskich mają wpływ na strukturę zatrudnienia na obszarach wiejskich. Szansą aktywizacji polskiej wsi jest tworzenie nowych miejsc pracy w przetwórstwie rolno-spożywczym, w drobnej przedsiębiorczości i przemyśle oraz w powiązaniu rolnictwa z innymi działaniami gospodarki, np. z turystyką i rekreacją.

5 296 Anna J. Parzonko W ramach Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata dla Polski przewidziano wsparcie w kwocie 13,5 mld euro, w tym ponad 1 mld euro na działania bezpośrednio wpływające na rozwój przedsiębiorczości. W odniesieniu do obszarów wiejskich największe możliwości rozwoju i absorpcji zatrudnienia mają mikroprzedsiębiorstwa, a także firmy będące formą samozatrudnienia (bez pracowników najemnych). Rozwój przedsiębiorczości na obszarach wiejskich jest z wielu względów procesem trudniejszym niż na obszarach zurbanizowanych. Wynika to z czynników lokalizacyjnych, rozproszenia, małej skali działalności, płytkości rynków lokalnych, poziomu rozwoju infrastruktury, poziomu wykształcenia mieszkańców wsi i wielu innych. Mimo tych barier utrudniających powstawanie i rozwój przedsiębiorstw na obszarach wiejskich można jednak wskazać kilka możliwych kierunków tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem. Nowymi obszarami podejmowania działalności gospodarczej mogą być: tzw. srebrna gospodarka ważną rolę odgrywać będą zawody związane z opieką nad osobami starszymi; organizowanie opieki nad małymi dziećmi tworzenie przedszkoli i żłobków; budowanie biznesu na potrzeby i w powiązaniu z prowadzonym gospodarstwem rolnym (wytwarzanie i sprzedaż produktów i usług lokalnych, w tym rozwój przetwórstwa rolno- -spożywczego regionalnych produktów wysokiej jakości); zielone rolnictwo alternatywne źródła energii, rolnictwo ekologiczne. Podsumowanie W polskim rolnictwie istnieją bardzo duże rezerwy zasobów pracy. Duża grupa ludności pracującej w gospodarstwach rolniczych z punktu potrzeb prowadzonej działalności jest zbędna. Z przeprowadzonych analiz wynika, że relacja liczby zatrudnionych w rolnictwie wyrażonych w jednostkach AWU do zasobów ziemi (13,1 AWU/100 ha UR) świadczy o tym, że problem nadmiaru zatrudnionych w rolnictwie i niekorzystnej relacji praca ziemia pozostaje w dalszym ciągu nierozwiązany. Spośród osób kierujących gospodarstwem rolnym zaledwie 48% legitymowało się wykształceniem rolniczym, najczęściej były to tylko kursy rolnicze (20,3%) i zasadnicze zawodowe (13,3%). 52% kierowników gospodarstw miało wykształcenie pozarolnicze. Jest to duża grupa osób, która mogłaby podjąć pracę poza rolnictwem, gdyby stworzono im takie możliwości. Analiza możliwości wykorzystania istniejących rezerw zasobów pracy w rolnictwie powinna uwzględniać zmiany zachodzące na obszarach wiejskich będące wynikiem procesów demograficznych i urbanizacyjnych w postaci rozrostu przedmieść, deagraryzacji obszarów wiejskich itp. Mimo wielu barier utrudniających powstawanie i rozwój przedsiębiorstw na obszarach wiejskich można jednak wskazać kilka możliwych kierunków tworzenia miejsc pracy poza rolnictwem. Nowymi obszarami podejmowania działalności gospodarczej mogą być: tzw. srebrna gospodarka, czyli opieka nad seniorami, tworzenie przedszkoli i żłobków, co pozwoliłoby młodym rodzicom i opiekunom na większą aktywność na rynku pracy, równocześnie w ramach gospodarstwa można odkrywać nowe możliwości rozwojowe i angażować w nie nadwyżki siły roboczej. Przykładem takich działań może być budowanie biznesu na potrzeby i w powiązaniu z prowadzonym gospodarstwem rolnym (wytwarzanie i sprzedaż produktów i usług lokalnych, w tym rozwój przetwórstwa rolno-spożywczego regionalnych produktów wysokiej jakości) czy tzw. zielone rolnictwo, czyli alternatywne źródła energii, rolnictwo ekologiczne. Literatura GUS Rocznik statystyczny rolnictwa. Warszawa. Janiszewska Dorota A., Luiza Ossowska Zróżnicowanie rolnictwa krajów Unii Europejskiej na podstawie wybranych cech. Zeszyty Naukowe SGGW. Problemy Rolnictwa Światowego 14/XXIX (1): Kapusta Franciszek Zasoby i nakłady pracy w rolnictwie polskim. Roczniki Naukowe SERiA XVI (1):

6 Rezerwy zasobów pracy w rolnictwie w Polsce i możliwości ich wykorzystania 297 Michna Waldemar Źródła wzrostu i rozwoju wsi tkwią głownie w tworzeniu nowych miejsc pracy. Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G 96 (4): Ogłoszenie Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w sprawie wielkości średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w poszczególnych województwach oraz średniej powierzchni gruntów rolnych w gospodarstwie rolnym w kraju w 2015 roku dla-beneficjenta/srednia-powierzchnia-gospodarstwa.html. Parzonko Anna J Funkcjonowanie obszarów wiejskich w warunkach depopulacji. [W] Budowanie konkurencyjności obszarów wiejskich, red. K. Krzyżanowska, 9-18, Warszawa: Wydawnictwo SGGW. Woś Augustyn W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. Warszawa: Wydawnictwo IERiGŻ-PIB. Summary The aim of this paper was to present the reserves of labour resources in agriculture on the basis of statistical data from the Central Statistical Office of Poland and indicate the possibilities to use them in rural areas. The paper presents the changes in the structure of agricultural holdings, the level of concentration of the labour resources expressed in number of annual work units (AWU) per 100 ha of agricultural land and the qualifications of farm managers. The paper also investigates the possibilities to utilize the surplus labour force in agriculture in rural areas, stressing the necessity to stop the migration of rural population to urban areas. Adres do korespondencji dr inż. Anna J. Parzonko Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych ul. Nowoursynowska Warszawa anna_parzonko@sggw.pl