STRATEGIA OCHRONY TRYPTYKU HANSA MEMLINGA SĄD OSTATECZNY

Transkrypt

1 STRATEGIA OCHRONY TRYPTYKU HANSA MEMLINGA SĄD OSTATECZNY Kraków, kwiecień 2015

2 WSTĘP Niniejsze opracowanie zawiera propozycję strategii ochrony Tryptyku Hansa Memlinga Sąd Ostateczny ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku. Strategia ta powstała na podstawie analizy stanu zachowania obiektu wykonanej w oparciu o interferometryczne badania warstwy malarskiej, termograficzną i rentgenowską ocenę drewnianego podobrazia oraz przegląd konserwatorski. Wzięto również pod uwagę analizę mikroklimatu w otoczeniu obiektu z uwzględnieniem potencjału budynku do kontroli klimatu, oraz przegląd techniczny gabloty, w której przechowywany jest obiekt. Przedstawiona poniżej strategia ma na celu poprawę ochrony konserwatorskiej obiektu poprzez: zaproponowanie działań zmierzających do ustabilizowania warunków mikroklimatycznych w otoczeniu obiektu w oparciu o pasywne i aktywne metody kontroli klimatu, oszacowanie wymaganej wydajności systemu aktywnej kontroli klimatu w otoczeniu obiektu, zdefiniowanie dodatkowych procedur postępowania ułatwiających stabilizację klimatu, tj. obniżenie temperatury w pomieszczeniach w przypadku silnych mrozów, określenie zalecanych parametrów gabloty ochronnej wraz ze wskazaniem koniecznych działań optymalizacyjnych, wybór odpowiednich materiałów do konstrukcji gabloty, które nie będą zwiększały zagrożeń korozyjnych w jej wnętrzu, określenie parametrów systemu oświetleniowego, tak by nie generował dodatkowych wahań mikroklimatu, określenie zakresu i zasad cyklicznego wykonywania badań i analiz dokumentujących stan zachowania, w celu zapewnienia odpowiedniego materiału porównawczego umożliwiającego długookresowe monitorowanie ewentualnych zmian. STRATEGIA Rozpoczynając tę część opracowania jest celowym przywołanie głównych wniosków ze szczegółowych raportów dotyczących stanu zachowania Tryptyku i mikroklimatu w jego otoczeniu opracowanych przez autorów niniejszej strategii, które można podsumować następująco: gablota ochronna wytwarza autonomiczny mikroklimat wokół obiektu, o wyższej stabilności wilgotności względnej niż w sali ekspozycji, warunki temperatury w otoczeniu Tryptyku są w pełni bezpieczne dla obiektu, wahania wilgotności względnej mieszczą się w paśmie uznanym za bezpieczne zgodnie z obecnym stanem badań, tj. ± 15% wokół wartości średniej, zastosowane oświetlenie sali ekspozycyjnej powoduje nieznaczne wzrosty temperatury powietrza i odpowiadające im spadki wilgotności względnej,

3 gdyby nie krótkotrwałe spadki wilgotności względnej w mroźnych okresach, stabilizacja wilgotności względnej spełniałaby bardzo rygorystyczne zalecenia grupy roboczej dyrektorów wielkich muzeów (tzw. Grupy Bizot), średnioroczny poziom wilgotności względnej wynoszący ok. 47% sprzyja ochronie przed korozją folii cynowej, na której namalowany jest fragment obrazu, powyższa pozytywna ocena warunków przechowywania Tryptyku znajduje potwierdzenie w bardzo dobrym stanie zachowania drewnianego podłoża oraz warstwy malarskiej dzieła, w którym nie stwierdzono jakichkolwiek uszkodzeń wynikających z odpowiedzi materiałów budujących obiekt na fluktuacje parametrów klimatycznych. Wobec powyższych stwierdzeń należy uznać, że działania podejmowane przez Muzeum powinny koncentrować się na kontynuacji działań stabilizujących wilgotność względną w zakresie 40-60% ze średnią roczną poniżej 50%. W tym celu należy dążyć do eliminacji spadków wilgotności względnej w okresach zimowych przez zastosowanie aktywnych i pasywnych metod kształtowania klimatu opisanych poniżej. Podstawową metodą zmniejszającą zimowe przesuszenia jest zastosowanie nawilżaczy powietrza, które zabezpieczałyby przed spadkami zwartości pary wodnej w powietrzu poniżej wartości 6 g wody/kg suchego powietrza. Osiągnięcie tego poziomu nawilżania wymaga użycia urządzeń, których wydajność wynosiłaby nie mniej niż 7 litrów na godzinę przy temperaturze 23 C i 45% wilgotności względnej, co odpowiada ok. 6 urządzeniom o wydajności 1,2 litra na godzinę, których używa obecnie Muzeum. Ponadto, w okresie letnim należy kontynuować użycie osuszaczy powietrza o wydajności zbliżonej do tej, którą posiadają obecnie stosowane urządzenia. Dalszą stabilizację wilgotności względnej można uzyskać przez wprowadzenie procedury obniżania temperatury w sali ekspozycyjnej w okresie silnych mrozów, gdyż obniżenie temperatury o 2 stopnie odpowiada wzrostowi wilgotności względnej o 5% przy tej samej zawartości pary wodnej w powietrzu. Dlatego proponujemy utrzymywanie temperatury poniżej 18 o C lub 20 o C w okresie gdy temperatura na zewnątrz spadnie odpowiednio poniżej -10 o C lub -5 o C. Utrzymanie odpowiedniej temperatury w sali ekspozycji Tryptyku będzie łatwiejsze, gdy dostosowanie temperatury do warunków zewnętrznych będzie realizowane we wszystkich pomieszczeniach ekspozycyjnych. Zaburzenia klimatu powodowane przez halogenowe oświetlenie sali ekspozycyjnej należy wyeliminować przez zaprojektowanie i instalację nowego systemu oświetleniowego opartego na półprzewodnikowych źródłach światła o łącznej mocy nie większej niż 500W. W celu właściwego odbioru estetycznego dzieła zaleca się zastosowanie źródeł światła o regulowanej temperaturze barwowej w zakresie o C. Dla całego zakresu temperatur barwowych współczynnik odwzorowania koloru nie powinien być mniejszy niż 96%.

4 Obecnie stosowana gablota ochronna zapewnia względną autonomię klimatyczną przestrzeni wokół obiektu. Mimo to proponuje się, by zastąpić ją przez nową gablotę, która jeszcze efektywniej ustabilizuje warunki w jakich przebywa obiekt. Można to osiągnąć przez zastosowanie dostępnych obecnie rozwiązań konstrukcyjnych, które zapewnią wysoką szczelność gablocie na poziomie szybkości wymiany powietrza 0,04 h -1 (raz na dobę). Szczelność gabloty należy zweryfikować przez pomiar gazem znacznikowym zgodnie z procedurą opisaną w normie EN ISO 12569:2012 Thermal performance of buildings and materials Determination of specific air flow rate in buildings Tracer gas dilution method ( lub publikacją Calver A., Holbrook A., Thickett D., Weintraub S., Simple methods to measure air exchange rate and detect leaks in display and storage enclosures, w:, ICOM Committee for Conservation, 14th Triennial Meeting, The Hague: Preprints, red. I. Verger, James & James, London, 2005, s ). Konstrukcja gabloty powinna umożliwiać umieszczenie w niej odpowiedniej ilości materiału sorbującego parę wodną w celu dalszej stabilizacji długookresowych zmian wilgotności względnej, np.: 20 kg standardowego żelu krzemionkowego, 8 kg materiału Art-Sorb, 8 kg materiału Pro-Sorb lub 4kg materiału Rhapid Gel na 1 m3 powietrza. Niezwykle istotne jest użycie do budowy gabloty materiałów, które nie emitują lotnych związków organicznych i tym samym nie stwarzają zagrożeń korozyjnych. W szczególności gablota nie może zawierać: drewna, płyt MDF, płyt wiórowych, płyt paździerzowych, materiałów na bazie poliuretanu, polichlorku winylu (PCV), chloroprenu (np. neopren), gumy wulkanizowanej siarką, tkanin wełnianych. Rekomenduje się wykorzystanie: szkła, metalu, poliwęglanu, polietylenu, polipropylenu, farb proszkowych, silikonów bezwonnych i neutralnych. Użycie pozostałych materiałów mogących emitować lotne związki organiczne do wnętrza gabloty należy uzależnić od wyniku testów korozyjności tzw. testów Oddy ego wykonanych przez laboratorium muzealne. Ze względu na wymagane gabaryty, a równocześnie historycznie niedoskonałe podłogi w sali ekspozycji, ważne jest ustawienie gabloty na bardzo stabilnym i odpowiednio wypoziomowanym podeście lub skonstruowanie gabloty jako konstrukcji samonośnej. Wykonana kompleksowa dokumentacja fotograficzna w świetle widzialnym i promieniowaniu analitycznym (UV, RTG) spełnia wysokie współczesne standardy z zakresu konserwatorskiej ochrony najcenniejszych dzieł sztuki. Tak udokumentowany aktualny stan zachowania powierzchni i struktury wewnętrznej obiektu, stanowi podstawowy materiał porównawczy, pozwalający na monitorowanie zarówno obecnie jak i w przyszłości stanu zachowania dzieła, stanowi również cyfrowe narzędzie do wykrywania ewentualnych zmian. Optymalnie, badania wykonane obecnie należy powtarzać min. co 10 lat oraz każdorazowo przed wypożyczeniem i po wypożyczeniu dzieła. Aby uzyskać w przyszłości precyzyjny materiał porównawczy, analizy stanu zachowania należy prowadzić zgodnie z przekazanym szczegółowym opisem technik fotograficznych i warunków oświetleniowych, w tym samym podziale Tryptyku na kadry.

5 Strategię sporządzili: prof. dr hab. Roman Kozłowski Janusz Czop dr Michał Łukomski Wicedyrektor ds. Konserwacji i Przechowywania Zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie Instytut Katalizy i Fizykochemii Powierzchni im. Jerzego Habera PAN w Krakowie dr hab. Łukasz Bratasz Laboratorium Analiz Nieniszczących i Badań Obiektów Zabytkowych Muzeum Narodowego w Krakowie