Rynek surowców energetycznych w Rosji cz. II: ropa naftowa i gaz ziemny

Transkrypt

1 32 UKD: 620.9: ( ):339.13: : ( ): ( ) Rynek surowców energetycznych w Rosji cz. II: ropa naftowa i gaz ziemny Dr inż. Katarzyna Stala-Szlugaj* ) Dr inż. Urszula Lorenz* ) Treść: W artykule przedstawiono podstawowe informacje dotyczące górnictwa naftowego i gazowego w Rosji, podając wiele danych liczbowych o zasobach, produkcji i eksporcie ropy i gazu. Scharakteryzowano głównych producentów tych surowców. Omówiono uwarunkowania logistyczne, szczególnie skupiając się na systemach gazociągów i rurociągów. Przedstawiono również ceny rosyjskiej ropy i gazu na tle cen występujących na europejskim rynku tych surowców. Słowa kluczowe: ropa naftowa, gaz ziemny, produkcja, eksport, transport, ceny, Rosja 1. Wprowadzenie Rosja posiada obfite zasoby paliw kopalnych: pod względem zasobów gazu ziemnego zajmuje pierwsze miejsce w świecie, drugie pod względem zasobów węgla, zaś posiadane zasoby ropy naftowej plasują Rosję na siódmej pozycji [6]. Ropa i gaz dostarczają do budżetu Rosji około 60 % dochodów z eksportu, stąd paliwa te są traktowane jako strategiczne eksportowe surowce energetyczne. Światowy kryzys gospodarczy spowodował, że zmniejszeniu uległ eksport rosyjskiego gazu. Bilans wpływów z eksportu surowców energetycznych poprawił się dzięki intensyfikacji eksportu ropy oraz węgla. Zdaniem analityków IEA popyt na ropę naftową będzie rósł aż do 2020 roku, po którym może nastąpić załamanie i spadek zapotrzebowania [4]. Według szacunków spółki Rosneft do 2020 roku roczny przyrost zapotrzebowania na ropę naftową w świecie wyniesie nie mniej niż 1 mln baryłek na dobę, zaś ceny ropy naftowej będą kształtować się na poziomie rzędu dolarów za baryłkę. Dla Rosji gaz ziemny jest także podstawowym paliwem wykorzystywanym w energetyce cieplnej, która w prawie 2/3 *) Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi PAN, Kraków. Artykuł opiniował mgr inż. Jerzy Malara. oparta jest na tym paliwie (72 % udziału), w 25 % na węglu, zaś w 2 % na mazucie [12]. 2. Zasoby oraz wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego w Rosji W światowej strukturze udokumentowanych zasobów ropy naftowej [6], na koniec 2009 roku Rosja zajmowała siódme miejsce (z udziałem 5,6 %), posiadając 10,2 mld t tego surowca. Natomiast w przypadku gazu ziemnego, w Rosji znajduje się najwięcej, bo 23,7 % światowych zasobów tego paliwa, czyli 44,4 mld m 3. W 2009 roku Rosja wyprodukowała około 494 mld t ropy naftowej, zajmując tym samym drugie po Arabii Saudyjskiej miejsce w świecie (12,9 % światowej produkcji) [6]. Podobne wielkości podają statystyki rosyjskie [11]. Nieco większe rozbieżności występują w przypadku gazu ziemnego: BP szacuje wydobycie w 2009 r. na poziomie 527,5 mld m 3 (17,6 % światowej produkcji i drugie miejsce w świecie po Stanach Zjednoczonych). Jeszcze w 2008 roku Rosja była największym producentem gazu (601,7 mld m 3, z udziałem 19,6 % w produkcji światowej). Według danych rosyjskich natomiast produkcja gazu była o ponad 10 % wyższa: w 2008 roku wyniosła 664 mld m 3, a w mld m 3.

2 Nr 11 PRZEGLĄD GÓRNICZY 33 Na rysunku 1 zilustrowano wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego według oficjalnych statystyk rosyjskich [11]. Na wykresie widoczny jest wyraźny spadek wydobycia gazu, do którego przyczynił się światowy kryzys gospodarczy i zmniejszenie zapotrzebowania ze strony większości importerów tego surowca. W 2008 roku zmniejszyła się też po raz pierwszy od 10 lat produkcja ropy naftowej. Ten spadek był jednak niewielki i już w 2009 roku produkcja osiągnęła rekordowo wysoki poziom. W przypadku gazu ziemnego natomiast w ostatnim roku spadek produkcji był wyraźny (około 12%). Jedną z najważniejszych prowincji naftowych, w których występują olbrzymie zasoby złóż ropy naftowej jest obszar Zachodniej Syberii. Z Zachodniosyberyjskiego Zagłębia Naftowego pochodzi prawie 2/3 krajowego wydobycia. Jednym z przykładów złóż cechujących się obfitymi zasobami ropy i gazu może być złoże Liantarskoje, położone w Chanty- -Mansyjskim Okręgu Autonomicznym. Tamtejsze zasoby ropy naftowej szacowane są na 2 mld t, zaś gazu ziemnego na 250 mld m 3. Liantorskoje eksploatowane jest przez spółkę Surgutneftegaz [9, 22]. Kolejnym ważnym rejonem jest Wołżańsko-Uralskie Zagłębie Naftowe, zwane drugim Baku. Przykładem obfitych złóż ropy naftowej w tym zagłębiu może być odkryte w 1948 roku złoże Romaszkinskoje, którego udokumentowane zasoby [9] szacowane są na 2,3 2,7 mld t ropy, zaś koncesję na eksploatację posiada spółka Tatneft [18]. Ponadto pola naftowe znajdują się również w Timańsko- -Peczorskim Zagłębiu Naftowym (np. złoże Niżneczutinskoje o zasobach wydobywalnych ropy wynoszących 100 mln t w kat. C1+C2), na półwyspie Jamał (np. złoże ropy Ety- -Purowskoje eksploatowane przez Gazprom-Neft o zasobach ropy lekkiej wynoszących 20 mln t w kat. A,B,C1 oraz 20 mln t w kat. C2), w rejonie Morza Kaspijskiego (północna część) oraz na północnym Kaukazie [9]. Należy również wspomnieć o Sachalinie, gdzie na szelfie kontynentalnym Morza Ochockiego i Japońskiego oraz Cieśniny Tatarskiej odkryto 9 olbrzymich złóż ropy i gazu. Udokumentowane zasoby tych złóż szacowane są na 1,19 trylionów m 3 gazu, 394,4 mln t ropy i 88,5 mln t kondensatu gazowego [9]. Koncesję na eksploatację posiada spółka Sachalin-Szelf-Serwis [21]. Najważniejsze złoża gazu ziemnego położone są w Jamało-Nienieckim Okręgu Autonomicznym (np. odkryte w 1965 roku złoże Zapolarnoje o zasobach gazu wynoszących 3,3 tryliona m 3 [9]). Koncesja na jego eksploatację znajduje się w rękach Gazpromu [12]). Obfite złoża gazu występują również na Syberii (część północno-zachodnia, w której znajdują się największe złoża tego paliwa oraz część zachodnia w Chanty-Mansyjskim Okręgu Autonomicznym), a także na Uralu, północnym Kaukazie, rejonie Powołża oraz na Morzu Karskim (np. odkryte w 1992 roku złoże Leningradskoje o zasobach szacowanych na 3 tryliony m 3 gazu ziemnego) i Morzu Barentsa (złoże Sztokmanowskoje (Sztokman), które według danych dysponującego koncesją na eksploatację Gazpromu [12] posiada 3,8 trylionów m 3 zasobów gazu ziemnego (w kat.c1) oraz 53,3 mln ton kondensatu gazowego). 3. Główne spółki wydobywcze ropy naftowej i gazu ziemnego Rysunek 2 przedstawia strukturę wydobywczą koncernów eksploatujących ropę naftową w latach 2008 i Wykres sporządzono na podstawie oficjalnych danych spółek. W celu ujednolicenia informacji wszystkie dane podano w przeliczeniu na mln ton. Rys. 1. Wydobycie ropy naftowej i gazu ziemnego w Rosji, lata Źródło: opracowano na podst. danych Rosyjskiej Służby Statystycznej [11] Rys. 2. Wydobycie ropy naftowej w Rosji wg spółek w latach Źródło: opracowanie własne na podst. danych spółek: [12, 14, 15, 16, 19, 22] Z przedstawionego zestawienia wynika, że głównymi spółkami eksploatującymi ropę naftową w Rosji są: Rosneft (z 22 % udziałem), Łukoil (18 %) i TNK-BP (14 %) Rosneft Spółka Rosneft powstała w wyniku prywatyzacji wielkiego przemysłu naftowego po rozpadzie Związku Radzieckiego. Głównym udziałowcem spółki jest skarb państwa, posiadający 75 % udziałów, zaś pozostałe 15 % znajduje się w rękach akcjonariatu rozproszonego [17]. Ropa naftowa eksploatowana jest z pól naftowych znajdujących się w: Zachodniej Syberii (73 % udziału w wydobyciu), centralnej Rosji (12 %), Zagłębiu Timańsko-Peczorskim (5 %), Wschodniej Syberii (4 %) oraz Południowej Rosji

3 34 i Dalekim Wschodzie (po 3 %). Produkcja gazu pochodzi głównie z Zachodniej Syberii (56 %) i Południowej Rosji (30%) oraz w mniejszym stopniu z szybów położonych na Dalekim Wschodzie (7 %), a także w centralnej Rosji, Zagłębiu Timańsko-Peczorskim i Wschodniej Syberii (w sumie: 7 %) [17]. Rosneft uczestniczy w projektach poszukiwawczych na szelfie Sachalina oraz w Kazachstanie i Algierii [16]. Eksportuje swe surowce przez terminale w portach: Tuapse (M. Czarne), Archangielsk (M. Białe) oraz w portach dalekowschodnich (nad M. Japońskim): De-Kastri i Nachodka. Według statystyk za 2009 rok [17], Rosneft wydobył 106,1 mln t ropy i 12,7 mld m 3 gazu z 395 złóż. Średnia dzienna wydajność szybu naftowego wynosiła 114 bbl/d, zaś nowych szybów naftowych 652 baryłki. Długość wykonanych wierceń eksploatacyjnych wyniosła tys. m. Szacowana wystarczalność zasobów (zasoby/produkcja) wynosi 26 lat. Wyeksportowano 412 mln baryłek (53,3 mln t) ropy naftowej, z tego do odbiorców europejskich 304 mln bbl (4,2 mln t), krajów Azji-Pacyfiku 77 bbl (10,5 mln t), zaś krajów WNP 31 mln bbl (4,2 mln t). Na krajowy rynek sprzedano 0,68 mln ton ropy naftowej Łukoil Łukoil drugie pod względem wielkości przedsiębiorstwo naftowe w Rosji zajmuje się zarówno poszukiwaniami oraz wydobyciem ropy naftowej i gazu ziemnego, jak i produkcją, przetwórstwem oraz sprzedażą tych surowców. Większa część pól naftowych położona jest w Rosji (głównie w Zachodniej Syberii), lecz spółka prowadzi także poszukiwania i eksploatuje złoża ropy i gazu w Kazachstanie, Egipcie, Azerbejdżanie, Uzbekistanie, Arabii Saudyjskiej, Kolumbii, Wenezueli, Wybrzeżu Kości Słoniowej, Ghanie i Iraku [14]. W 2009 roku [14] spółka wydobyła 97,6 mln ton ropy naftowej i 14,9 mld m 3 gazu ziemnego (z tego: 10,7 mld m 3 w Rosji i 4,7 mld m 3 za granicą). Dzienne wydobycie ropy naftowej wynosiło prawie 2 mln baryłek. W sumie wyeksportowano 42 mln ton ropy naftowej (844 tys. baryłek na dzień). Główny eksport odbywał się przez terminal w porcie Varandej (M. Barentsa) TNK-BP Spółka TNK-BP powstała w 2003 roku w wyniku połączenia naftowych i gazowych aktywów spółki BP w Rosji oraz konsorcjum Alfa, Access/Renova (AAR). TNK-BP zajmuje się wydobyciem ropy naftowej i gazu ziemnego, ich przeróbką oraz sprzedażą w Rosji i na Ukrainie. Główne centra wydobywcze znajdują się w Zachodniej Syberii (w Okręgach Autonomicznych: Chanty-Mansyjskim i Jamało-Nienieckim, Obwodzie Tiumeńskim), Wschodniej Syberii (Obwód Irkucki) oraz Wołżańsko-Uralskim Zagłębiu Naftowym [19]. Według danych spółki [19] w 2009 roku wydobyto 71,0 mln t ropy naftowej oraz 12,4 mld m 3 gazu ziemnego. Dzienne wydobycie ropy naftowej wynosiło 1,7 mln baryłek, zaś gazu około 34 tys. m 3 /d. W podobnym układzie, jak dla ropy naftowej, na rysunku 3 przedstawiono strukturę wydobycia gazu ziemnego przez najważniejsze spółki rosyjskie. Czołowym potentatem gazowym jest spółka Gazprom, której udziały w ogólnym wydobyciu gazu w Rosji w 2009 roku wyniosły 79 %. Na drugim miejscu plasuje się spółka Novatek (z 6 % udziałem) Gazprom Kontrolowana przez państwo spółka Gazprom zajmuje się poszukiwaniami, eksploatacją, transportem i przeróbką gazu ziemnego i ropy naftowej. Spółka ta jest głównym dostawcą gazu na rynek rosyjski. Na dzień 31 grudnia 2008 roku spółka posiadała następujące zasoby: 33,1 trylionów m 3 gazu (w kat. A+B+C1), 1,3 mld t kondensatu oraz 1,6 mld t ropy naftowej. Wydobyto 550 mld m 3 gazu oraz 32 mln t ropy [12]. Według statystyk za 2009 rok [13] eksploatacja była prowadzona w 121 złożach. Spółka wydobyła 549,7 mld m 3 gazu i 31,6 mln t ropy. W sumie spółka posiadała 7310 gazowych oraz 6158 naftowych szybów wydobywczych. Długość wykonanych wierceń poszukiwawczych wyniosła 163,7 tys. metrów. Głównymi odbiorcami wyprodukowanego gazu była energetyka (31 % produkcji) i gospodarstwa domowe (19 %), a także ciepłownie przemysłowe i komunalne (14 %), przemysł: agrochemiczny (7 %), metalurgiczny (7 %) i cementowy (2 %), inne (20 %). W sumie w roku 2008 Gazprom dostarczył na krajowy rynek 287 mld m 3 gazu. Gazprom jest również podstawowych dostawcą gazu na rynek europejski. Głównymi odbiorcami tego paliwa są [12]: Niemcy (21 %), Turcja (13 %), Włochy (12 %), Wlk. Brytania (11 %), a także m.in. Francja, Węgry, Czechy, Polska (4,3 %) i Holandia Novatek Powstała w 1994 roku spółka Novatek [15] zajmuje się poszukiwaniami oraz wydobyciem i przeróbką gazu ziemnego i ciekłych węglowodorów. Główne złoża gazu a) b) Rys. 3. Wydobycie gazu ziemnego w Rosji wg spółek a) w mld m 3, b) struktura, w % Źródło: opracowanie własne na podst. danych spółek [12, 14, 15, 16, 19, 22]

4 Nr 11 PRZEGLĄD GÓRNICZY 35 Jurcharowskoje, Wostoczno-Tarskosalinskoje i Chanczejskoje położone są w obrębie Jamało-Nienieckiego Okręgu Autonomicznego, z których w 2009 roku pochodziło 99 % wydobycia spółki. Sumaryczne zasoby tych złóż stanowią 2/3 całkowitych zasobów spółki wykazywanych na koniec roku. Ponadto wspomniane złoża położone są w bliskim sąsiedztwie gazociągu, którego właścicielem oraz operatorem jest spółka Gazprom. Według danych spółki [15], na dzień zasoby gazu ziemnego określano na poziomie 443,6 mld m 3. W sumie w 2009 roku wydobyto 32,8 mld m 3 gazu ziemnego, zaś głównym odbiorcą gazu ziemnego była energetyka (31 %), a także przemysł (26 %) oraz regionalni dystrybutorzy (23 %) i tzw. traderzy (19 %). 4. Zużycie oraz eksport ropy naftowej i gazu ziemnego w Rosji Przytoczone wyżej dane potwierdzają czołowe miejsce Rosji wśród eksporterów zarówno ropy naftowej, jak i gazu ziemnego. Przez wiele lat w eksporcie ropy dominowała Arabia Saudyjska [8]. Tymczasem z nowszych danych IEA wynika, że w II kwartale 2009 roku Rosja wyprzedziła Arabię Saudyjską pod względem eksportu ropy na świecie i tym samym powróciła na miejsce lidera po raz pierwszy od upadku Związku Radzieckiego [26]. Najprawdopodobniej przyczyniły się do tego ograniczenia w wydobyciu ropy naftowej wprowadzone pod koniec 2008 roku przez kartel OPEC. Ograniczenia te miały w tamtym czasie powstrzymać spadek cen ropy na światowych rynkach. Ropa naftowa i gaz ziemny są dla Rosji ważnymi surowcami eksportowymi. Na eksport przeznaczona jest ponad połowa (średnio 53 %) produkcji rosyjskiej ropy oraz prawie 1/3 produkcji gazu ziemnego (31 %). Średni roczny eksport ropy naftowej w latach wynosił 251 mln t (rys. 4a), zaś gazu ziemnego 194 mld m 3 (rys. 4b). Ze statystyk rosyjskich służb celnych [10] wynika, że średnio rocznie ponad 30 % wpływów do budżetu państwa zasilane jest dochodami z eksportu ropy naftowej i prawie 13 % z eksportu gazu ziemnego (rys. 4). Na rys. 5 można zaobserwować, jak wyraźny wpływ na przychody z eksportu miały wysokie ceny surowców w 2008 roku. Na skutek światowego kryzysu gospodarczego ceny surowców spadły, a w konsekwencji wpływy do budżetu Rosji w 2009 roku zmniejszyły się do poziomu z 2006 roku. 5. Logistyka transportowa rurociągi, transport kolejowy Podstawowym środkiem transportu ropy naftowej i gazu ziemnego na świecie są rurociągi. Za ich pomocą przesyła się te surowce z regionów wydobycia do regionów użytkowania lub miejsc dalszych przeładunków (na statki, bądź cysterny). Podobnie jest i w Rosji, gdzie geograficzne usytuowanie złóż ropy i gazu, rozległość kraju oraz uwarunkowania klimatyczne a) b) Rys. 4. Eksport oraz sprzedaż na rynek wewnętrzny ropy naftowej (a) i gazu ziemnego (b) w Rosji, lata Źródło: opracowano na podst. danych Rosyjskiej Służby Statystycznej [11] a) b) Rys. 5. Przychody z eksportu surowców energetycznych z Rosji, lata a) mld USD, b) % Źródło: opracowano na podst. danych Rosyjskiej Służby Celnej [10]

5 36 powodują, że najbardziej optymalnymi środkami transportu tych surowców jest system rurociągów oraz transport kolejowy. Wśród głównych rosyjskich ropociągów należy wymienić m.in. [9, 3, 2, 12, 18]: Przyjaźń (Drużba), Baku- -Noworosyjsk, BTS (i BTS-2), WSTO, a wśród gazociągów: Jamał-Europa, Gołuboj Potok (Blue Stream), Sewernyj Potok (Nord Stream), Jużnyj Potok (South Stream), Grazowiec- -Wyborg, Prikaspijskij, Urengoj-Pomary-Użgorod, Sachalin- -Chabarowsk-Władywostok. W tablicy 1 zebrano informacje o wybranych systemach ropo- i gazociągów, wyszczególniając pochodzenie surowca pod względem basenów złożowych oraz kierunki odbioru, a także podstawowe dane techniczne (długość systemu przesyłowego, średnice i przepustowość rurociągów, rok budowy). Z punktu widzenia naszego kraju istotny jest zbudowany w latach 60. minionego wieku rurociąg Przyjaźń (Drużba). Miał on za zadanie dostarczać rosyjską ropę do demokratycznych państw z bloku wschodniego. Początek tego rurociągu znajduje się w miejscowości Almetiewska i następnie biegnie przez Samarę, Briansk do Mozyria, gdzie rozgałęzia się na dwie nitki: północną (przechodzącą przez terytorium Białorusi, Polski, Niemiec, Łotwy i Litwy) oraz południową (biegnącą przez Ukrainę, Słowację, Czechy i Węgry). W sumie długość tego rurociągu wynosi 8,9 tys. km (z czego w Rosji 3,9 tys. km), zaś rocznie eksportuje się około 67 mln t ropy naftowej. Eksploatowany jest przez kompanię Transnieft [1, 9, 20]. Przez wiele lat rurociąg Drużba odgrywał zasadniczą rolę w przesyle rosyjskiej ropy do odbiorców zagranicznych. W ostatnich latach jednak jego znaczenie zmniejszyło się: z około 40 % udziału w eksporcie w 2002 roku do 28% w 2007 roku [1]. Złożyło się na to kilka przyczyn, jak: rozbudowa systemów ropociągowych prowadzących do bałtyckiego portu w Primorsku oraz portów położonych nad Morzem Czarnym, a także ograniczenia transportu ropy przez niektóre odcinki i do niektórych odbiorców końcowych (np. do rafinerii w Możejkach i do terminali w portach Ventspils i Butynga (Kłajpeda)). Dostawy rosyjskiego gazu do Europy realizowane są za pomocą trzech podstawowych magistrali eksportowych. Największa część eksportu realizowana jest gazociągiem Sojuz biegnącym z Rosji przez Ukrainę i Słowację, gdzie rozgałęzia się na dwie nitki: do Węgier i Austrii oraz do Czech i Niemiec (z odgałęziającym się gazociągiem Blue Stream przez Morze Czarne do Turcji). Drugi szlak, to biegnący Tablica 1. Charakterystyka wybranych systemów ropociągów i gazociągów Wyszczególnienie Złoża Kierunek odbioru Długość sytemu Przyjaźń (Dużba) BTS (Bałtijskaja Truboprowodnaja Sistema) (w trakcie budowy) Baku-Noworosyjsk WSTO (Wostocznaja Sybir Tichij Okean) (w trakcie budowy) Jamał Ewropa Sojuz Gołuboj Potok (Blue Stream) (w trakcie budowy) Urengoj-Promary- Użgorod Sewernyj Potok (Nord Stream) (planowany) Jużnyj Potok (South Stream) (planowany) Ałtaj (planowany) Zagłębie Wołżańsko- Uralskie Zagłębia: Timańsko- Peczorskie, Zachodnio- Syberyjskie, Wołżańsko-Uralskie złoża kaspijskie (transport ropy z Azerbejdżanu) Zagłębie Zachodnioi Wschodnio- Syberyjskie Syberyjskie złoża Orenburskie (Ural) złoża kaspijskie; biegnie po dnie M. Czarnego Syberyjskie Syberyjskie, odgałęzienie gazociągu Jamał, biegnie po dnie M. Bałtyckiego Syberyjskie, odgałęzienie gazociągu Sojuz, biegnie po dnie M. Czarnego Syberyjskie oraz złoża zach. części Chin Źródło: opracowano na podst. danych: [9, 3, 2, 12, 18] Ropociągi kraje Europy Zach. port Primorsk (eksport tankowcami) port Noworosyjsk (M. Czarne, eksport do płd. Europy) porty Primorskiego Kraju (M. Japońskie, eksport do USA) Gazociągi kraje Europy Zach. 8,9 tys. km 8,9 tys. km 1,4 tys. km 4,2 tys. km 2,0 tys. km Rok budowy Roczna przepustowość Średnica mm mln ton docelowo 74 mln ton mln ton 530 od 2005 kraje Europy Zach. 4,6 tys. km Turcja oraz docelowo kraje Europy Pd. 1,2 tys. km docelowo 80 mln ton mld m mld m 3 docelowo 16 mld m Europa 4,5 tys. km mld m kraje Europy Zach. 1,1 tys. km kraje Europy Pd. 3,3 tys. km 2013 Chiny (Szanghaj) 6,7 tys. km 2011 docelowo 55 mld m 3 docelowo 63 mld m docelowo 80 mld m

6 Nr 11 PRZEGLĄD GÓRNICZY 37 do Niemiec przez Białoruś i Polskę gazociąg Jamał. Trzeci szlak poprzez Ukrainę prowadzi na Bałkany i do Turcji [2]. Schematyczny przebieg europejskiego systemu gazociągów ilustruje rysunek 6. Magistrale gazowe zasilające Europę na linii wschód zachód stanowią dla Rosji niemal jedyną drogę sprzedaży gazu w eksporcie, co powoduje, że polityka Rosji cechuje się dążeniem do monopolizacji dostaw gazu z kierunku wschodniego [2]. W związku z monopolistycznymi praktykami państwowego Gazpromu, Wspólnota Europejska poparła plany budowy gazociągu Nabucco, którym gaz ze złóż w basenie Morza Kaspijskiego i na Bliskim Wschodzie ma być dostarczany przez Turcję i Bałkany do centrum Europy. W odpowiedzi pojawiła się rosyjska koncepcja budowy gazociągu South Stream, mającego stanowić przedłużenie (odnogę) istniejącego rurociągu Blue Stream. Rysunek 7 przedstawia sporządzane roczne przepływy ropy naftowej i gazu ziemnego w systemie rosyjskich rurociągów w latach Szczególnie zauważalny jest wpływ światowego kryzysu na zmniejszenie transportu ropy naftowej systemem ropociągów. Dane pochodzą z oficjalnych statystyk rosyjskich [11]. Rosja, w myśl założeń swej polityki energetycznej do 2030 roku [9], dąży do zmniejszenia zależności od państw tranzytowych, przez które transportowany jest rosyjski surowiec. W tym celu koncentruje się na zwiększaniu sprzedaży poprzez własne porty. Główne rosyjskie porty naftowe to obecnie Primorsk i Noworosyjsk. W 2009 roku przeładunek ropy naftowej w porcie Noworosyjsk wyniósł 44,6 mln t (64 % udziału w przeładunkach) [24], zaś w porcie Primorsk 79,2 mln t ropy i diesla [25]. Należy w tym miejscu wspomnieć, że Rosja w eksporcie ropy korzysta również z terminalu w porcie Gdańsk, obsługiwanego przez spółkę Naftoport. Do Naftoportu ropa dostarczana jest północną odnogą rurociągu Przyjaźń. Według oficjalnych statystyk [23] w 2009 roku przeładowano tam 6,1 mln t rosyjskiego surowca. 6. Ceny ropy i gazu Ceny ropy naftowej oraz gazu ziemnego rejestrowane są na wielu światowych giełdach. Dla rynku europejskiego podstawowym (wskaźnikowym) gatunkiem ropy jest brytyjska ropa Brent z Morza Północnego. Dla rynku amerykańskiego wskaźnikową jest ropa WTI (West Texas Intermediate), a dla rynku azjatyckiego za gatunek wskaźnikowy uważa się ropę Dubai (z Zatoki Perskiej). Rys. 7. Transport rurociągowy ropy naftowej i gazu ziemnego w Rosji w latach Źródło: opracowano na podst. danych Rosyjskiej Służby Statystycznej [11] W latach ceny ropy na świecie w tym i w Rosji rosły w sposób wykładniczy, odzwierciedlając globalny wysoki wzrost gospodarczy. W tym okresie, według Banku Światowego [7] ceny średnioroczne wzrosły z poziomu 29 USD/bbl do 97 USD/bbl. Gwałtowny wzrost cen ropy (jak i innych surowców) zaczął się pod koniec lata 2007 roku, kiedy ciągle słabnący dolar wywołał na giełdach ucieczkę w surowce. Z pewnością wzrost cen ropy do lipca 2008 roku miał też podłoże psychologiczne (przesadna pewność siebie inwestorów, niedoszacowanie ryzyka itp.). Kiedy świat pogrążył się w recesji, ceny ropy gwałtownie spadły, a kryzys gospodarczy wpłynął na poziom popytu. Zapotrzebowanie na ropę drastycznie spadło, a indeksy cen tego surowca osiągnęły dawno nie notowane wartości dolarów za baryłkę, zamiast zapowiadanych wcześniej 200 czy nawet więcej dolarów. Nieco inaczej przedstawia się sytuacja na rynkach gazu. W skali światowej nie ma jednolitego rynku gazu ziemnego i w przeciwieństwie do ropy, nie istnieje światowa cena rynkowa tego surowca. Poziom cen paliwa gazowego na głównych rynkach lokalnych i w ramach różnych kontraktów jest zróżnicowany. Na cenę gazu ziemnego w poszczególnych państwach wpływa wielkość posiadanych zasobów i poziom jego wydobycia. Ponadto występuje zróżnicowanie cen gazu ziemnego w zależności od kierunku użytkowania przeważnie dla sektora elektroenergetycznego ceny gazu są najniższe, a dla odbiorców domowych najwyższe. Rys. 6. Schematyczny przebieg europejskiego systemu gazociągów Źródło: [2]

7 38 Rosyjski gaz dostarczany jest do odbiorców europejskich na podstawie kontraktów długoterminowych. Istotnym elementem każdej takiej umowy jest formuła, według której określa się cenę gazu w czasie trwania umowy. Formuła taka jest zawsze rezultatem szczegółowych negocjacji pomiędzy stronami kontraktu. Ceny gazu w Europie są w dużej części uzależnione od systemu ustalania cen w kontraktach z Gazpromem. Cena podstawowa, wchodząca w skład formuły, jest najczęściej indeksowana wartością koszyka podstawowych produktów ropopochodnych bierze się pod uwagę średnie ceny z ostatnich 6 9 miesięcy stąd też występuje przesunięcie czasowe pomiędzy zmianami cen ropy i gazu. Na rysunku 8 porównano ceny surowców rosyjskich ropy i gazu w eksporcie (według [11]) ze średnimi cenami tych surowców w imporcie na rynek zachodnioeuropejski (według [7]). Wspomniano już, że dla rynku europejskiego wskaźnikowym gatunkiem ropy jest brytyjska ropa Brent z Morza Północnego. W Rosji taką funkcję pełni mieszanka różnych gatunków ropy, znana pod nazwą Urals. Sporządzony wykres uwidocznia, że ceny ropy i gazu zmieniają się dokładnie według takich samych tendencji. W przypadku ropy ponadto ceny obu gatunków (Brent i Urals) od roku mają niemal identyczne wartości. wschodniego. Aby ograniczyć dominację Rosji na rynku gazu w Europie, Wspólnota Europejska poparła plany budowy gazociągu Nabucco, który ma połączyć Europę ze złożami w basenie Morza Kaspijskiego i na Bliskim Wschodzie. Reakcją na to jest rosyjska koncepcja budowy gazociągu South Stream. Literatura 1. Chalupec I., Filipowicz C.: Rosja Ropa Polityka. Wyd. Prószyński i S-ka, Warszawa, ss.414, Leszczyński T.: Dywersyfikacja dostaw gazu ziemnego w Unii Europejskiej. Biuletyn Urzędu Regulacji Energetyki nr 4, Nagy S., Rychlicki S., Siemek J.: Stan obecny i ewolucja stosunków gazowych Rosji z Unią Europejską i Polską. Polityka Energetyczna t. 12 z. 2/2, 2009, Argus Neftepanorama nr Argus Eksport nefti nr BP Statistical Review of World Energy, June Bank Światowy: Global Commodity Markets ( org/). 8. IEA Key World Energy Statistics, Rys. 8. Porównanie cen rosyjskiej ropy naftowej i gazu ziemnego w eksporcie z cenami w imporcie na rynku europejskim, lata Źródło: opracowanie własne na podst. danych Rosyjskiej Służby Statystycznej [11] oraz Banku Światowego [7] 7. Podsumowanie Rosja jest ważnym światowym producentem oraz eksporterem gazu ziemnego i ropy naftowej. Paliwa te są dla Rosji strategicznymi surowcami eksportowymi, zaś dochody z ich eksportu wprowadzają do budżetu państwa odpowiednio: 30 % i 13 % ogółu rocznych wpływów. Założenia polityki energetycznej Rosji do 2030 roku wskazują na potrzebę zmniejszenia zależności od państw tranzytowych, przez które transportowane są rosyjskie surowce. W tym celu Rosja rozwija sieć dróg transportowych do własnych portów, na przykład Primorsk (ropociąg BTS), czy Noworosyjsk (ropociąg Baku-Noworosyjsk). Rosja jest także czołowym dostawcą gazu na rynek europejski. Ponieważ magistrale gazowe wschód zachód są niemal jedyną drogą transportu eksportowanego gazu, Rosja dąży poprzez praktyki stosowane przez państwową spółkę Gazprom do monopolizacji dostaw gazu z kierunku 9. Ministerstwo Energetyki Federacji Rosyjskiej ( 10. Rosyjska Służba Celna ( 11. Rosyjska Służba Statystyczna ( 12. Gazprom ( 13. Gazprom Raport roczny za rok Łukoil ( 15. Novatek ( 16. Rosneft ( 17. Rosneft - raport roczny za rok Tatneft ( 19. TNK-BP ( Rurociąg Drużba ( Sachalin-Szelf-Serwis ( Surgutneftegaz, Raport roczny za rok Naftoport ( port Noworosyjsk ( port Primorsk (