MATERIAŁY ŚREDNIOWIECZNE I NOWOŻYTNE

Transkrypt

1 Agata Sztyber Materiały średniowieczne i nowożytne Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych Materiały średniowieczne i nowożytne na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków 2014 s Agata Sztyber MATERIAŁY ŚREDNIOWIECZNE I NOWOŻYTNE 1. Wstęp W trakcie badań archeologicznych na stanowisku 4 w Łysokaniach, gm. Kłaj odkrytych zostało 7 obiektów o nowożytnej chronologii oraz 1 obiekt datowany na czasy wczesnego średniowiecza. W wypełniskach obiektów nowożytnych znajdował się materiał zabytkowy w postaci fragmentów naczyń ceramicznych i kafli piecowych (łącznie 217 przedmiotów) oraz 1 fragment sprzączki. Obiekt wczesnośredniowieczny dostarczył 22 fragmenty ceramiki. Niewielka liczba zabytków o średniowiecznej i nowożytnej chronologii pochodzi także z obiektów 225 i 250 (jamy) oraz 811 (rów). Wszystkie te formy są pochodzenia naturalnego. Pojedyncze fragmenty ceramiki nowożytnej znaleziono w stropie trzech jam posłupowych (938, 993 i 1102) kultury przeworskiej. Pozostały materiał z opisywanych okresów pochodzi z warstw 1, 4, 405, 489, 534, 731, 1305, 1365 oraz 1676, zlokalizowanych w centralnej partii stanowiska oraz z wypełniska dawnego cieku wodnego przy zachodniej krawędzi badanej strefy. Łącznie zbiór ten liczy 77 fragmentów ceramicznych. 2. Źródła nieruchome 2.1. Obiekt wczesnośredniowieczny Wśród licznych obiektów odkrytych na stanowisku 4 w Łysokaniach zaledwie jeden datować można na okres wczesnego średniowiecza. Jest to jama 814 zlokalizowana w obrębie ara 220/270 (patrz: plan pod opaską). W rzucie poziomym obiekt ten miał kształt owalny o rozmiarach 200x140 cm. Część zachodnia zniszczona została przez rów drenażowy. W przekroju pionowym jama przybrała kształt szerokiej niecki o głębokości 45 cm. Wypełnisko obiektu tworzyły warstwy szarego i szaro-żółtego lessu. W dnie jamy znajdowały się kawałki polepy i widoczne były ślady przepalenia. Datowanie jamy na czasy wczesnego średniowiecza, a dokładnie na X-XI stulecie, możliwe było w oparciu o materiał ceramiczny liczący 22 fragmenty naczyń (omówiony w rozdziale ) Obiekty nowożytne Na stanowisku Łysokanie 4 zadokumentowano szereg struktur o pasowym (wydłużonym) charakterze. Ze względu na ich rozlokowanie oraz odkryty w nich materiał zabytkowy o różnej przynależności czasowej i kulturowej zaklasyfikowano je jako obiekty (czyli formy antropogeniczne), choć nie należy zupełnie wykluczać znaczenia czynników naturalnych w ich uformowaniu. Jako, że wśród wyrobów w nich znalezionych przeważają te datowane na okresy wczesnośredniowieczny i nowożytny, uznano ich późną chronologię. Wymienić tutaj należy obiekty 180, 878, 928, 1064 oraz Poniżej opisane zostaną również podobne struktury o nieco odmiennych cechach: 171, 173, 225, 250 oraz 811. Jak już wspomniano obiekty 180, 878, 928, 1064 oraz 1013 mają charakter pasów o różnej długości (ok m), szerokości (ok m) i głębokości (ok. 0,5-1,5 m). Wszystkie, co bardzo charakterystyczne, skierowane są ukośnie (30-45 ) w stosunku do przebiegu poziomic, w odległości ok. 100 m (w jednym przypadku 60 m) od siebie, na linii NW-SE. Należy ponadto zaznaczyć, że szerokość 279

2 AGATA SZTYBER opisywanych struktur zmienia się zasadniczo wraz z ich przebiegiem ku dołowi stoku stają się znacznie szersze, a ich bieg zmienia się tam na równoległy do linii spadku zbocza (ryc. 3). Ich przekroje poprzeczne są dość nieregularne: nieckowate, trójkątne lub trapezowate, zazwyczaj węższe głębiej i bardzo szerokie (rozmyte) przy powierzchni. W części z nich można stwierdzić przegłębienia w dnie być może ślady kolein. Najbardziej ewidentnym tego przykładem jest obiekt 1013 (ryc. 8). Na koniec należy zauważyć, że obiekty 878 oraz 1064 mogą stanowić części jednej, częściowo zniszczonej (przerwanej) struktury. Wypełniska opisywanych obiektów są zazwyczaj warstwowane (żółty, brunatny i szary less) (ryc. 4-8), a tylko w jednym przypadku jednorodne (obiekt 1064). Można też dodać, że charakter wypełnisk zmienia się ku dołowi stoku. W strefach rozszerzeń są one bardziej jednorodne niż w partiach wyższych. Zwraca uwagę bardzo niewielka liczba fragmentów ceramiki prehistorycznej (kilkanaście sztuk), choć opisywane struktury przecinają strefy zasobne w zabytki tego typu (zob. Naglik w tym tomie oraz plan stanowiska). Charakter wypełnisk pozwala przypuszczać, że częściowo (w dolnych partiach) powstały one jednoczasowo, w wyniku działalności człowieka. Analogiczna sytuacja opisywana była m.in. na stanowisku Podłęże 17 (Dzięgielewski et al. 2011). Wszystkie opisane cechy skłaniają do wniosku, że mamy zapewne do czynienia z pozostałościami dróg polnych, oraz zaczątkowych form holwegów (wąwozów drogowych). Ciągi te mogły ulec poszerzeniu i rozmyciu w okresie zwiększonej precypitacji w połowie wieku XIX, a następnie zostały być może zniwelowane (zasypane) w wyniku akcji usuwania szkód powodziowych na terenie Galicji. W przeciwieństwie do powyższych, między innymi ze względu na wyraźnie odmienne ukształtowanie dna i przebieg zgodny z upadem stoku, obiekty 225, 250, 811 zdecydowano się opisać jako formy naturalne debrze (ryc. 5-6). Najtrudniej zinterpretować obiekty 171 i 173. W wyniku przeprowadzonych badań wykopaliskowych zostały one odkryte prawdopodobnie jedynie częściowo, w górnych partiach grzbietu. Ich przebieg jest jednak odmienny od większości pozostałych, raczej zgodny z upadem stoku. Ich wypełniska mają charakter stratyfikowany (naprzemienne warstewki brunatnego, szarego i żółtego lessu). Niewielka długość odsłoniętych fragmentów nie pozwala jednak na dokładniejszą opinię o ich genezie. 3. Źródła ruchome 3.1. Ceramika naczyniowa Wczesne średniowiecze Wczesnośredniowieczny zbiór ceramiki pozyskany na omawianym stanowisku liczy 35 fragmentów naczyń. Większa jego część (22 fragmenty) pochodzi z wypełniska obiektu 814. Pozostałe ułamki odkryto na złożu wtórnym, zarówno w obiektach nowożytnych, jak i w wymienionych wyżej warstwach akumulacyjnych. Fragmenty ceramiki z obiektu 814, poza dwoma ułamkami, składają się w jedno naczynie (tab. 2:d). Jest to garnek o wysokości około 26 cm. Średnica jego wylewu wynosi 22 cm, a średnica dna 9 cm. Naczynie to zostało wylepione w ręce, jedynie jego górna część do wysokości szyjki, nosi ślady obtaczania. Masa garncarska wykazuje obecność domieszki schudzającej w postaci średnio- i gruboziarnistego piasku oraz w mniejszej ilości drobnego szamotu i miki (muskowitu). Wypał nastąpił w warunkach o zmiennym dostępie powietrza, czyli w środowisku o zmiennym potencjale utleniająco-redukcyjnym. Zewnętrzna powierzchnia naczynia jest w związku z tym plamista, zabarwiona w różnych odcieniach szarości i brązu. Powierzchnia wewnętrzna ścianek odznacza się natomiast jednolicie ciemnoszarą barwą. Przełam naczynia jest niejednolity, miejscami dwuwarstwowy (szary lub czarny i jasnobrunatny), a miejscami trójwarstwowy (szary, jasnoszary oraz brunatny). Powierzchnia czerepu naczynia jest zniszczona, szorstka i miejscami chropowata. Ścianki mają grubość 8-9 mm, a w części przydennej mm. Naczynie zdobione jest równoległymi pasmami linii falistych o niezbyt regularnym przebiegu. Jego brzeg jest słabo profilowany, wychylony na zewnątrz. Maksymalna wydętość brzuśca znajduje się w około 2/3 wysokości naczynia. Dno jest wklęsłe, grubości mm. Opisywany typ garnka zbliżony jest do naczyń typu VI odmiany B wg K. Radwańskiego (1974, 54-55), które na terenie Krakowa datuje się na XI wiek. W obiekcie 814 znaleziono ponadto fragment górnej partii innego naczynia o garnkowatej formie (tabl. 2:b). Do jego produkcji wykorzystano masę garncarską schudzoną domieszką drobno- i średnioziarnistego piasku. Powierzchnia czerepu jest szorstka i charakteryzuje się plamistym zabarwieniem brunatnym i szarym. Przełam naczynia jest wielobarwny czarny, szary i brunatny. Grubość ścianek 280

3 Materiały średniowieczne i nowożytne wynosi 9-10 mm. Jest to typ garnka o szerokim wylewie i słabo przewężonej części górnej z prawie nie wyodrębnioną szyjką. Tuż pod wylewem znajduje się zdobienie w postaci pasm wielokrotnej linii falistej. Brzeg jest krótki, słabo profilowany, wychylony na zewnątrz, zbliżony do typu 3 w klasyfikacji brzegów garnków K. Radwańskiego (1974, 63, ryc. 38). Datowanie naczynia mieści się w granicach X-XI wieku. Jeszcze inny egzemplarz garnka reprezentuje fragment brzuśca zdobiony wielokrotną linią falistą (tabl. 2:c). Ornament został wykonany bardzo niestarannie. Linie są niezagładzone i nieregularne. Masę garncarską, z której wylepiono naczynie, schudzono domieszką średnio- i gruboziarnistego tłucznia kamiennego. Grubość ścianki wynosi 7-8 mm. Powierzchnie są plamiste w różnych odcieniach brązu. Przełam jest dwuwarstwowy, czarno-brunatny. Datowanie opisywanego fragmentu naczynia przypada na X-XI stulecie. Wszystkie powyższe uwagi pozwalają stwierdzić, że wczesnośredniowieczny obiekt nr 814 należy datować ogólnie na wiek X-XI. Pojedynczy, niewielki fragment ceramiki wczesnośredniowiecznej znaleziony został również wśród ułamków naczyń nowożytnych w obiekcie 928. Jest to prawdopodobnie część dolnej partii naczynia. Masa garncarska z dodatkiem piasku, szamotu i miki jest zbliżona w charakterze do surowca z pozostałych, opisanych powyżej naczyń. Grubość zachowanej partii ścianki wynosi 7-11 mm. Jej przełam jest dwubarwny, trójdzielny: przy powierzchniach brunatny, w środku czarny. Czerep naczynia ma barwę brunatną. Widoczne są na nim wyraźnie ślady użytkowania: okopcenia po stronie zewnętrznej i przywry na powierzchni wewnętrznej. Na opisywanym fragmencie naczynia widoczne są również delikatne ślady obtaczania. Biorąc pod uwagę podane cechy technologiczne, ten niezbyt charakterystyczny ułamek naczynia, można datować ogólnie na XI-XIII stulecie. W grupie ceramiki wczesnośredniowiecznej wyróżnia się także fragment naczynia, znaleziony na złożu wtórnym w warstwie 1305 (tabl. 4:n). Jest to niewielka część brzegu wydłużonego i mocno wygiętego na zewnątrz, o profilowanej krawędzi. Forma szyjki wskazuje na wyraźne przewężenie tej części naczynia. Cechy te pozwalają zaklasyfikować je do grupy garnków typu IV wg K. Radwańskiego (1974, 49-50, tab. IX), które spotykane są powszechnie na stanowiskach Małopolski i datowane ogólnie na IX-XIII stulecie. Masa ceramiczna zawiera domieszkę drobno- i średnioziarnistego piasku. Naczynie wypalono w atmosferze utleniającej. Przełam jest trójwarstwowy czarny w środku i ceglasty przy powierzchniach. Innym, zasługującym na uwagę fragmentem naczynia wczesnośredniowiecznego jest egzemplarz z warstwy 1676 (tabl. 4:o). Stanowi on część brzuśca garnka, do wykonania którego użyta została glina z dużą ilością domieszki średnioziarnistego tłucznia wapiennego. Grubość ścianki wynosi 8 mm. Czerep naczynia ma barwę brunatną. Przełam jest niejednolity szaro-brunatny. Powierzchnie są mocno starte, mimo to widoczne są ślady zdobienia w postaci podwójnego pasma równoległych żłobków, tworzących linie faliste. Datowanie tego fragmentu można określić szeroko na X-XIII stulecie. Ze stanowiska w Łysokaniach pochodzi jeszcze 10 fragmentów ceramiki wczesnośredniowiecznej (w tym z obiektu: fragment, fragmenty, fragment, fragment oraz 4 fragmenty znaleziska luźne z warstwy). Są to jednak bardzo małe ułamki, których tylko pewne cechy technologiczne, zbliżone do właściwości naczyń omówionych powyżej, pozwalają na wyróżnienie ich spośród pozostałego materiału ceramicznego. Trudno jednak datować je bardziej precyzyjnie Późne średniowiecze Liczba fragmentów ceramiki późnośredniowiecznej pozyskanej ze stanowiska w Łysokaniach wynosi 134. Wszystkie ułamki znalezione zostały na złożu wtórnym w obiektach o charakterze spływowym i w warstwach wyróżnionych na stanowisku (ob fragmenty, ob fragmentów, ob fragmentów, ob fragment, ob fragmentów, ob fragmentów, ob fragmentów, ob fragment, ob fragment, ob fragment, warstwy: 4, 1365, fragmentów). Ułamki naczyń późnośredniowiecznych odznaczają się dużo lepszą jakością wykonania niż ceramika wczesnośredniowieczna. Ścianki są cieńsze, a ich powierzchnie równe i staranniej obrobione. Na wielu fragmentach dobrze widoczne są ślady obtaczania. Masa garncarska charakteryzuje się obecnością dużej ilości drobno- i, rzadziej, średnioziarnistego piasku oraz w mniejszych ilościach szamotu. Zdecydowana większość naczyń wypalona została w atmosferze 281

4 AGATA SZTYBER utleniającej, co nadało czerepom ceglastą barwę. Jedynie sześć fragmentów wyróżnia się szarym lub czarnym zabarwieniem powierzchni i przełamów, wskazującym na wypał redukcyjny. Pozostałe ułamki naczyń mają najczęściej przełamy dwubarwne, trójwarstwowe przy powierzchniach ceglaste, a w środku czarne lub szare. Rzadziej spotyka się przełamy dwubarwne szare lub czarne i ceglaste oraz przełamy jednorodne o ceglastym, ewentualnie ceglasto- -szarym zabarwieniu. Niewiele powiedzieć można o technice wykonania opisywanych fragmentów naczyń, gdyż nie dostarczyły one wystarczających ku temu przesłanek. Niemniej reprezentują one zapewne formy wykonane techniką taśmowo-ślizgową, przy intensywnym wykorzystaniu koła garncarskiego, jak wskazują na to wyniki badań nad garncarstwem późnośredniowiecznym na innych stanowiskach Małopolski (Wałowy 1979). W całym zbiorze ceramiki późnośredniowiecznej jedynie trzy fragmenty noszą ślady zdobienia dwa w postaci dookolnych żłobków, a jeden linii falistej. W przypadku pięciu ułamków, na powierzchni ścianek, można zaobserwować cienką warstwę angoby w kolorze czerwonym lub brązowym. Zaledwie dziewięć fragmentów ma polewę, w tym sześć barwy zielonej, a trzy brązowej. Pośród znalezionych na omawianym stanowisku ułamków naczyń późnośredniowiecznych znalazło się 13 fragmentów den i części przydennych (np. tabl. 1:g, x; tabl. 3:l; tabl. 4:m), 13 partii brzegowych (np. tabl. 1:h-j, m; 4:a-b), 6 fragmentów uch (np. tabl. 1:p; tabl. 4:d) oraz 3 uchwyty pokrywek (np. tabl. 3:c,n). Wśród brzegów wyróżniają się dwa egzemplarze, na podstawie których zrekonstruowano górne partie naczyń. Pierwszy z nich ma krawędź ukośnie ściętą do środka oraz charakterystyczne ostre żeberko. Od strony wewnętrznej widoczne jest wgłębienie na pokrywkę (tabl. 1:h). Taki rodzaj brzegu naczynia A. Wałowy zaklasyfikowała jako typ 4b w typologii form wylewów garnków późnośredniowiecznych (Wałowy 1979, 74, 121, tab. V). Drugi z brzegów jest pozostałością garnka z uchem, o mocno wgiętej szyjce z żeberkiem oraz o wyraźnie zaznaczonym wrębie na pokrywkę (tabl. 4:a). Jest to forma zbliżona do typu 5 wylewów w typologii tej autorki (op. cit., 75, 122, tab. VI). Na uwagę zasługują także cztery inne partie brzegowe naczyń, z których dwa egzemplarze (tabl. 1:i; 4:b) nawiązują również do brzegów typu 4b, a dwa kolejne (tabl. 1:j, m) do typu 5 (op. cit., , tab. V-VI). Naczynia o wylewach odpowiadających typowi 4 datowane są od połowy XIII do XV wieku. Wylewy typu 5 należy wiązać z XV i XVI stuleciem (op. cit., 78-80). Do ciekawych zabytków należą uchwyty pokrywek. Są to formy okrągłe (w przekroju prostokątne lub dwustożkowe), płasko ścięte, o średnicach 4,3 cm, 4,1 cm i 3,5 cm. Wszystkie wykonane są z gliny schudzonej dużą ilością piasku oraz wypalone w atmosferze redukcyjnej. Jeden egzemplarz wyróżnia nietypowy otwór, który przechodzi przez środek na wylot (tabl. 3:n). Do wyjątkowych znalezisk należy fragment formy do ciasta (ryc. 10; tab. 2:a). Jest to naczynie o wydłużonym kształcie, niezbyt głębokie, półokrągłe w przekroju. Tego typu formy toczone były na kole, a następnie przecinane wzdłuż na dwie równe części. Dlatego też naczynie to posiada prosty, równo ścięty brzeg o ostrych krawędziach, a ślady toczenia układają się prostopadle do brzegu naczynia. Glina wykorzystana do wytworzenia naczynia została schudzona dużą ilością domieszki piasku drobno- i średnioziarnistego. Przełam jest dwubarwny (szary i ceglasty). Naczynie pokryte zostało obustronnie szkliwem barwy ciemnozielonej. Podobna forma do ciasta znaleziona została w trakcie badań archeologicznych na Wawelu (ryc. 9) (Szewczyk-Wojtasiewicz 2007, ). Inną analogię wskazać można na stanowisku 15 w Wierzchosławicach, pow. tarnowski (Sztyber 2011, 12). Są to jednak naczynia datowane na okres nowożytny XVII stulecie. Tymczasem forma ze stanowiska w Łysokaniach wykazuje cechy ceramiki o tradycjach późnośredniowiecznych. Świadczy o tym przede wszystkim rodzaj masy garncarskiej, charakter wypału oraz jakość szkliwa. Możemy więc mówić w tym wypadku o najstarszym (datowanym na XIV- -XV stulecie), znanym dotychczas na terenie Polski południowej, przykładzie formy do wypieku ciasta Nowożytność Ceramika nowożytna, w ogólnej liczbie 192 fragmentów zarejestrowana została w obiektach: fragmenty, fragmenty, fragmenty, fragment, fragmenty, fragmenty, fragmentów, fragmenty, fragment, fragmenty, fragment oraz warstwach: 1 12 fragmentów, 4 12 fragmentów, fragmenty, fragmentów, fragmenty i fragment. Zbiór ten prezentuje materiał o dość zróżnicowanym charakterze. Są w nim bowiem fragmenty naczyń 282

5 Materiały średniowieczne i nowożytne wczesnonowożytnych (7 fragmentów), techniką wykonania nawiązujących jeszcze do tradycji z późnego średniowiecza (m.in. masa garncarska z dużą ilością domieszki piasku i szamotu oraz niska jakość wypału). Obecna jest też ceramika o bardzo późnej, bo XIX, a być może nawet XX-wiecznej chronologii (16 fragmentów), odznaczająca się bardzo dobrą jakością wykonania (naczynia cienkościenne, wysoka jakość wypału, masa garncarska z domieszką pylastą, trudno uchwytną metodami makroskopowymi, naczynia o bardzo dobrej jakości szkliwa, wykonanego najczęściej w kolorze ciemnobrązowym). Jednak zdecydowaną większość stanowią niewielkich rozmiarów fragmenty brzuśców i den, których chronologię określić można jedynie ogólnie na czasy nowożytne. Do produkcji opisywanej ceramiki posłużyła tzw. glina żelazista, tylko 13 fragmentów należy do naczyń wykonanych z białej glinki kaolinitowej. Gotowe wyroby wypalane były w atmosferze utleniającej, rzadko redukcyjnej (5 fragmentów). Przełamy naczyń są najczęściej jednorodne, o ceglastym, różowym, kremowym lub jasnoszarym zabarwieniu. Podobne zabarwienie mają powierzchnie czerepów. Na nielicznych egzemplarzach pozostały ślady angoby czerwonej (5 fragmentów) i białej (4 fragmenty). Szkliwem pokryte były 83 ułamki naczyń, w tym 43 szkliwione jednostronnie (na zewnątrz), a 30 obustronnie. W przypadku naczyń nowożytnych dominuje glazura brązowa w różnych odcieniach (54 fragmenty). Mniej ułamków ma polewę zieloną (18 fragmentów) albo żółtą (15 fragmentów). Pojedyncze fragmenty pokryte były szkliwem transparentnym (4) fragmenty. W wielu przypadkach intensywność koloru podkreślała warstwa pobiałki. Częstokroć barwa szkliwa po zewnętrznej stronie naczynia różniła się od barwy szkliwa użytego do pokrycia jego wewnętrznej ścianki. Pod względem barwy i jakości szkliwa wyróżniają się zwłaszcza naczynia o późnej chronologii XIX-XX-wiecznej. Jest to polewa o głębokiej czekoladowej barwie i intensywnym połysku. Wszystkie fragmenty analizowanych naczyń nowożytnych wykonane były techniką toczenia na kole garncarskim. W opisywanej grupie naczyń dysponujemy zaledwie trzema fragmentami ze śladami zdobienia. Są to dwa ułamki brzuśców pokryte pasmami dookolnych żłobków oraz jeden fragment misy, na którym po stronie wewnętrznej widoczne są trzy ryte, ukośne kreski, będące zapewne pozostałością jakiegoś większego wątku ornamentacyjnego (tabl. 1:e). Niewiele można powiedzieć na temat morfologii naczyń nowożytnych pozyskanych na stanowisku w Łysokaniach. W całym zbiorze ceramiki wyróżniono jedynie 25 partii brzegowych naczyń, 12 fragmentów den i części przydennych, 11 ułamków uch oraz 1 nóżkę patelni. Na podstawie wymienionych fragmentów ceramiki udało się jednak wyróżnić kilka charakterystycznych form. Są to: misy (tabl. 1:d, e, k; tab. 3:j; tab. 4:h, l), pokrywki (tab. 1:l; tab. 3:a-b; tab. 4:c), patelnie (tab. 4:e) oraz naczynia garnkowate i dzbany (tabl. 1:a-c, f, n-o, r-w, y-ab; 3:e-i, k-l; 4:f, i-k). Są one typowe dla omawianego odcinka chronologicznego i mają swoje odpowiedniki na wielu stanowiskach z terenu Małopolski (m. in.: Czopek, Lubelczyk 1993; Lubelczyk 1994; Tyniec-Kępińska 2003; Lelek 2004; Wojenka 2010; Chudzińska 2011; Sztyber 2011a, b; 2012a, b) Kafl e Wśród materiału ceramicznego na stanowisku Łysokanie 4 znalazło się 13 fragmentów kafli płytowych. Są one najczęściej słabo zachowane i niewielkich rozmiarów. Znajdowały się w wypełniskach obiektów 928 (10 fragmentów) i 180 (3 fragmenty). W pierwszym z nich znaleziono 6 fragmentów kafla, wśród których znajdują się zarówno ułamki lica, jak i części komory. Egzemplarz ten cechuje dość archaiczna technika wykonania, ścianki komory są nierówne, z widocznymi poziomymi bruzdami. Surowiec zawiera dużą ilość domieszki drobnoziarnistego piasku. Od wewnętrznej strony kafel jest mocno okopcony. Lico zachowało ślady dekoracji, trudne jednak do zrekonstruowania (tabl. 3:s). Nie można też jednoznacznie stwierdzić czy kafel był szkliwiony, choć gdzieniegdzie w zagłębieniach ornamentu widoczne są ślady jasnej angoby. Kafel można datować na XV-1. poł. XVI w. W obiekcie 928 znalazły się również fragmenty kafli o późniejszej metryce. Pierwszy z nich sklejony został z 15 drobnych ułamków (tabl. 3:p), dzięki czemu odtworzono jeden kompletny bok. Jego długość wynosiła 17 cm, zaś głębokość 5 cm. Grubość lica kafla wynosi 7 cm, a grubość ścianek komory 5-7 cm. Lico pokryte zostało szkliwem barwy zielonej i ozdobione mocno rozbudowanym ornamentem rozety oraz wątkiem geometrycznym. Co ciekawe dekoracja ta jest nieco nieudolna i prymitywnie wykonana. Datowanie kafla przypada na 2. poł. XVI-1. poł XVII wieku. 283

6 AGATA SZTYBER Kolejny ułamek kafla pozyskany z obiektu 928 to niewielki fragment lica, wyróżniający się dekoracją geometryczną, podkreśloną przez białą i niebieską barwę szkliwa (tabl. 3:r). Pozwala to datować ten przedmiot na 1. połowę XVII wieku. Inny fragment kafla z obiektu 298 to niewielki ułamek lica, na którym zachowało się zielono-brązowe szkliwo o silnym połysku. Zachowane elementy zdobnicze przedstawiają prawdopodobnie motyw roślinny (tabl. 3:u). Wewnętrzna strona kafla nosi ślady okopcenia. Do grupy kafli z obiektu 928 zaliczyć należy także mały fragment lica z dobrze zachowaną warstwą zielonej polewy o silnym połysku (tabl. 3:o). Mało czytelne ślady zdobienia nie pozwalają na określenie rodzaju dekoracji. Opisywany fragment datować można ogólnie na XVII-XVIII stulecie. Pierwszy z fragmentów znalezionych w obiekcie 180 to fragment narożnika (lica i komory). Lico zachowało resztki zdobienia. Można przypuszczać, że jest to wątek roślinny lub, na co wskazuje kolorystyka szkliwa, wzór układający się w gwiazdy. Lico pokryte zostało bowiem szkliwem o barwie intensywnie niebieskiej, zaś gwiazdy uwypuklone i pokryte szkliwem żółtym. Pozostałe dwa fragmenty kafli to bardzo małe ułamki lic ze śladami polewy w jednym przypadku białej i niebieskiej, w drugim zielonej (tabl. 1:ac, ad). Wszystkie kafle z obiektu 180 pod względem technologicznym charakteryzują się domieszką średnio- i drobnoziarnistego piasku oraz w mniejszej ilości szamotu i miki (muskowitu). Zostały one wypalone w atmosferze utleniającej. Przełamy są jednolite, barwy ceglastej. Kafle te datować można ogólnie na XVII-XVIII stulecie Sprzączka do pasa W trakcie wykopalisk, w nowożytnym wypełnisku kanału burzowego na arze 140/240, natrafiono na fragmentarycznie zachowaną sprzączkę do pasa. Jest to egzemplarz zachowany jedynie w połowie, ale pozwalający na zaliczenie zabytku do typu sprzączek ósemkowatych (Sawicki 2012, ; tam dalsza literatura). Rama wykonana jest ze stopu miedzi, zaś silnie skorodowany kolec z żelaza. Sprzączka ma kształt dwóch owali połączonych w środku żeberkiem. Zachowany owal ukształtowany jest po stronie zewnętrznej w trójkąt. Długość sprzączki wynosi obecnie 3,9 cm, a szerokość 2,6 cm. Zakładając symetryczność obu części ramy, pierwotnie jej długość musiała wynosić 4,5-5,0 cm. Rama jest stosunkowo wąska (2-3 mm szerokości) i cienka (1-1,5 mm) o płasko-wypukłym przekroju. Jedynie w miejscu mocowania kolca rama ma przekrój owalny o wymiarach 2x3 mm. Tego typu sprzączki używane były powszechnie w Europie w okresie r. (Whitehead 1996, nr inw. 314). 4. Zakończenie Wszystkie przedstawione w tym rozdziale wyniki badań archeologicznych pozwalają na udokumentowanie aktywności ludzkiej na badanym terenie w okresie od wczesnego średniowiecza. Niestety, nie jest możliwe wyciągnięcie na ich podstawie bardziej szczegółowych wniosków dotyczących istnienia i charakteru osadnictwa. Dodatkowych przesłanek do rekonstrukcji historii badanego rejonu dostarczają źródła historyczne i kartograficzne. Pierwsze wzmianki o wsi Łysokanie pochodzą z roku Wspominani są wówczas właściciele Kasza z Lisiskan, a następnie Falisław z Lisichcan. W roku 1388 wieś występuje pod nazwą Lissekane, a w 1397 Lsszichcani. Najbardziej zbliżone do współczesnego brzmienie nazwy wsi Lissekanye notowane jest w roku Na planach katastru galicyjskiego z roku 1875 ( ) gmina Grodkowice widnieje nazwa Lisokanie. Jeszcze przed I wojną światową funkcjonowały nazwy: Łysokonia lub Łysokania (Kołodziejczyk 2003; Zinkow 2009, 214). W średniowieczu wieś ta podzielona była na kilka części, których właścicielami byli przedstawiciele różnych rodów szlacheckich m.in. Bąkowie herbu Zadora, Taszyccy herbu Strzemię czy Cikowscy i Łysokańscy herbu Radwan. Swoje udziały posiadał także klasztor bożogrobców z Miechowa. W latach cała wieś znalazła się w rękach braci Stanisława i Jana Lanckorońskich z Brzezia. W ten sposób Lanckorońscy stali się jedynymi właścicielami wsi, a do swojej tytulatury dodali jeszcze nazwę Łysokań. W roku 1623 Łysokanie zostały zakupione przez rodzinę Żeleńskich, w której pozostały aż do lat trzydziestych XX wieku. Ostatni właściciele rozparcelowali i sprzedali swój majątek (Zinkow 2009, ). 284

7 Materiały średniowieczne i nowożytne Literatura: Czopek S., Lubelczyk A Ceramika rzeszowska XIV-XVIII wiek, Rzeszów. Dzięgielewski K., Szczerba R., Chudzińska B.: 2011 Osadnictwo z wczesnej epoki brązu, okresu halsztackiego i starszego okresu przedrzymskiego oraz ślady działalności człowieka w czasach średniowiecznych i nowożytnych na stanowisku 17 w Podłężu, pow. wielicki, (w:) Raport , Warszawa, Kołodziejczyk D Gmina Kłaj. Monografi a, Kłaj. Lelek R Ceramika z zamku w Korzkwi (XVI-XVII w.), Kraków. Lubelczyk A Ceramika średniowieczna i nowożytna z Będziemyśla. Z pozostałości dworu obronnego, (w:) red. A. Gruszczyńska, A. Targońska, Garncarstwo i kafl arstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Materiały z konferencji Rzeszów, IX 1993, Rzeszów, Sawicki J Elementy stroju i pasa oraz fragmenty opraw ksiąg z ul. Katedralnej 4 we Wrocławiu, (w:) red. A. Pankiewicz, Nowożytny cmentarz przy kościele św. Piotra i Pawła na Ostrowie Tumskim we Wrocławiu (lata ). Wratislavia Antiqua 17. Wrocław, Sulkowska-Tuszyńska K Technologia, asortyment i funkcja średniowiecznych naczyń ceramicznych używanych w klasztorze norbertanek w Strzelnie, woj. bydgoskie, (w:) red. A. Gruszczyńska, A. Targońska, Garncarstwo i kafl arstwo na ziemiach polskich od późnego średniowiecza do czasów współczesnych. Materiały z konferencji Rzeszów, IX 1993, Rzeszów, Szewczyk-Wojtasiewicz M Gliniana forma do ciasta z polewą i uchem taśmowatym, (w:) red. G. Lichończak-Nurek, Kraków europejskie miasto prawa magdeburskiego Katalog wystawy, Kraków, Sztyber A. 2010a Materiały wczesnośredniowieczne, późnośredniowieczne i nowożytne ze stanowiska 5 w Modlnicy, gm. Wielka Wieś, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad. 2010b Materiały średniowieczne i nowożytne ze stanowiska 9 w Modlniczce, gm. Wielka Wieś, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad. 2012a Materiał zabytkowy z okresu wczesnego i późnego średniowiecza oraz czasów nowożytnych ze stanowiska 15 w Wierzchosławicach, pow. Tarnów, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad. 2012b Materiał zabytkowy z okresu wczesnego i późnego średniowiecza oraz czasów nowożytnych na stanowisku 11 w Łętowicach, pow. Tarnów, maszynopis w Archiwum Krakowskiego Zespołu Badań do Autostrad. Tyniec-Kępińska A Ceramika wczesnośredniowieczna, późnośredniowieczna, nowożytna ze stanowisk Kraków-Bieżanów 27 i Kraków-Rżąka 1, (w:) red. S. Kadrow, Via Archaeologica, Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Kraków-Bieżanów, stanowisko 27 i Kraków-Rżąka, stanowisko 1. Osada kultury łużyckiej, Kraków, Whitehead R Buckles , London. Wojenka M Materiały wczesnośredniowieczne, średniowieczne i nowożytne ze stanowiska nr 18 w Wojniczu, (w:) red. J. Chochorowski, Via Archaeologica. Źródła z badań wykopaliskowych na trasie autostrady A4 w Małopolsce, Wojnicz 18 i 48, powiat Tarnów osady z epoki brązu, żelaza i średniowiecza, Kraków, Zinkow J Wokół Niepołomic i Puszczy Niepołomickiej, Niepołomice. Agata Sztyber Materials dated to the Middle Ages and Modern Period Summary Among the archaeological features discovered at the Łysokanie 4 site there were 11 which, based on the character of their fills and the artefacts they yielded, were dated to the Middle Ages or the modern period. However, closer scrutiny proved some of them to be natural structures, either pits (225, 250) or gulches, i.e. V-shaped ditches formed during single or multiple episodes of intensive rainfall (811, perhaps also 171 and 173). Only one of the features was identified as a domestic pit (814). The remaining structures can be the relics of partially eroded tracks (180, 878, 928, 1064, 1013). Their natural transformations are usually detectable in the lower parts of slopes. The discussed relics are usually 10 to 60 metres long, with the width varying between 2 and 10 m (sometimes 285

8 AGATA SZTYBER reaching even 20 m in the wash-out zones), and the depth of ca m. In cross-section they are hollow-shaped, triangular, or trapezium shaped. Sometimes, deepenings can be seen in the bottom part of the cross-section, which can perhaps be the traces of ruts. All the discussed structures are spaced ca 100m from each other and run across the slope (at the angle of degrees to the contour lines). The characteristics presented above allow for the conclusion that the discussed structures are relics of roads and initial holloways functioning in the modern period. The hollows could have filled naturally (the parts filled with stratified loess), and in part artificially (the parts with no stratification). These processes could have been connected with the period of increased precipitation in the mid-19 th century and the subsequent repairs undertaken by the Austrian administration. The only domestic pit (814) in the group was dated to the early medieval period on the basis of ceramic material. The discussed structures yielded several hundred fragments of ceramics (vessels, stove tiles, bricks, and roof tiles). To this collection one should add the fragments discovered within cultural deposits identified on the site. The Early Medieval provenance can be attributed to only several dozen vessel shards. Discovered in most part in one feature, they are the remains of a single pot 20 cm high and having the rim diameter of 22 cm. The vessel is hand-made, with traces of upturning in the upper part. The clay mass contains the admixture of sand and smaller amounts of chamotte and mica. The form and technique of manufacture allows the vessel to be included to type VII in Radwański classification (1974, 54-55). Apart from the above-described pot, only a few analogical vessel shards were found; formal similarity with the pot allows these shards to be dated to the 10 th -11 th century. To the Early Medieval period also belong single fragments discovered in other features and in layer Except for one shard, they do not provide grounds for more precise dating. The mentioned shard is a fragment of elongated and strongly outturned rim with profiled lip, which can be classed as representing the Radwański type IV (1974, 49-50, tab. IX). Taking into account also the technological traits (fine- and medium-grained sand temper, fired in oxidising conditions, tri-colour fracture) the fragment can be dated to the 13 th century. To the Late Medieval period one can attribute 111 fragments of pottery retrieved from cultural deposits or naturally filled features. Late medieval pottery is more carefully executed and represents higher quality than early medieval pottery. The pottery mass is of higher quality, contains finer temper and is better fired. Only two of the fragments bear decoration in the form of horizontal grooves, and sometimes the traces of green or brown slip can be seen. Distinctive fragments (rims) allow the types described by Wałowy (1979, 74-75, ) as 4b and 5 to be identified in the collection. Undoubtedly, one of the most interesting late medieval finds is the fragment of a baking form. This kind of vessel finds analogies in the artefacts from the Wawel Hill and Wierzchosławice site 15, both dated to the 17 th century. However, technological traits of the pottery mass (fine- and medium-grained sand temper, firing conditions) suggest that the Łysokanie fragment is the earliest find of this type in Małopolska, and should most likely be dated to the 15 th -mid 16 th century. Modern period pottery which constitutes the majority of the ceramic material and is broadly dated to 17 th -19 th century is strongly fragmented and represents the forms typical of the period. It was made of ferric or, in single cases kaolinite, clays. The discussed fragments often bear traces of brown, green, yellow, or transparent slip. Only a few fragments are decorated with horizontal grooves or incised oblique strokes. The stove tiles date to a slightly broader period spanning the 15 th to the 17 th century. Also this group includes only typical forms, although the degree of their fragmentation makes the detailed reconstruction of particular tiles impossible. The tiles were certainly slipped and decorated. In one fragment small parts of a shield motif survived, and there were also tiles decorated with rosette or geometric patterns. Other patterns include a yellow star against a blue background, and unidentified floral motifs. The research conducted at Łysokanie provided some new data for the studies on the early historic and historic occupation in the region. It also shed more light on medieval pottery making. However, at the present stage, it does not offer sufficient grounds for more precise reconstructions of the settlement in that period. 286

9 Materiały średniowieczne i nowożytne Ryc. 1. Dno obiektu 814 Fig. 1. Feature 814 bottom Ryc. 2. Profil obiektu 814 Fig. 2. Feature 814 cross-section 287

10 AGATA SZTYBER Ryc. 3a. Strefa badań archeologicznych na stanowisku Łysokanie 4 z lokalizacją obiektów nowożytnych na tle mapy poziomicowej Fig. 3a. Łysokanie site 4 -the excavated area and modern period features against the topographic map Ryc. 3b. Strefa badań archeologicznych na stanowisku Łysokanie 4 na tle mapy ewidencji gruntów z 1847 roku Fig. 3b. Łysokanie site 4 the excavated area against the cadastral map from

11 Materiały średniowieczne i nowożytne Ryc. 4. Profil obiektu 180 Fig. 4. Feature 180 cross-section Ryc. 5. Profil obiektu 225 Ryc. 6. Profil obiektu 811 Fig. 5. Feature 225 cross-section Fig. 6. Feature 811 cross-section Ryc. 7. Profil obiektu 878 Fig. 7. Feature 878 cross-section 289

12 AGATA SZTYBER Ryc. 8. Profil obiektu 1013 Fig. 8. Feature 1013 cross-section Ryc. 9. Forma do wypieku ciasta, Wawel, XVII stulecie (wg Szewczyk-Wojtasiewicz 2007, 446) Ryc. 10. Fragment formy do wypieku ciasta ze st. 4 w Łysokaniach (fot. M. Wasilewski) Fig. 9. Baking form, Wawel Hill, 17th century (after Szewczyk-Wojtasiewicz 2007, 446) Fig. 10. Fragment of a baking form from site 4 at Łysokanie (photo M. Wasilewski) Ryc. 11. Sprzączka do pasa (XVI-1 poł. XVII w.) Fig. 11. Belt buckle (16th 1st half of 17th century) 290

13 Materiały średniowieczne i nowożytne Tablica 1. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 171, 172, 173 i 180 Plate 1. Selected ceramic artefacts from features171, 172, 173 and

14 AGATA SZTYBER Tablica 2. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 811 i 814 Plate 2. Selected ceramic artefacts from features 811 and

15 Materiały średniowieczne i nowożytne Tablica 3. Wybór zabytków ceramicznych z obiektów 878 i 928 Plate 3. Selected ceramic artefacts from features 878 and

16 AGATA SZTYBER Tablica 4. Wybór zabytków ceramicznych z obiektu 1064 oraz warstw: 1, 4, 489, 534, 1305, 1365 i 1676 Plate 4. Selected ceramic artefacts from feature1064 and layers: 1, 4, 489, 534, 1305, 1365 and