PROBLEMY ZDROWOTNE OSÓB PRACUJĄCYCH Z KOMPUTEREM

Transkrypt

1 Medycyna Pracy 2009;60(4): Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Małgorzata Kowalska 1 Joanna Bugajska 2 PRACA POGLĄDOWA PROBLEMY ZDROWOTNE OSÓB PRACUJĄCYCH Z KOMPUTEREM HEALTH PROBLEMS AMONG COMPUTER WORKERS 1 Śląski Uniwersytet Medyczny, Katowice Katedra i Zakład Epidemiologii 2 Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa Streszczenie Postęp w zakresie technologii informacyjnych oraz zmiany cywilizacyjne, które dokonały się w ciągu ostatnich 20 lat sprawiły, że znacząco wzrosła liczba pracowników biurowych wykorzystujących w codziennej pracy komputery. Przegląd literatury przedmiotu wskazuje, że wśród udokumentowanych problemów zdrowotnych związanych z tego rodzaju pracą znajdują się m.in. dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego i obwodowego układu nerwowego, dolegliwości narządu wzroku i stres psychospołeczny. Wyniki systematycznie prowadzonych badań wskazują z jednej strony na niską świadomość pracowników w zakresie możliwości skutecznych działań profilaktycznych, a z drugiej potwierdzają, że wdrażanie opracowanych norm i zaleceń pozwala zredukować, a nawet wyeliminować ryzyko zdrowotne związane z charakterem i sposobem wykonywania pracy. Mając na uwadze powyższe obserwacje, należy zintensyfikować działania edukacyjne zmierzające do poprawy świadomości i stanu zdrowia populacji pracowników używających komputerów. Med. Pr. 2009;60(4): Słowa kluczowe: praca biurowa, komputer, problemy zdrowotne Abstract The development of information technologies and changes in the work methods observed over the recent twenty years has led to a significant increase in the number of office workers who use computers on a regular basis. The currently published data suggest that some musculoskeletal disorders, problems with peripheral nervous system or visual disturbances and psychosocial stress are associated with the described character of work. The results of systematically documented studies indicate that office workers are not well aware of preventive measures and suggest that the implementation of standard requirements or recommendations allow to reduce health risk associated with the use of computers at work. The presented arguments emphasize the urgent need to promote education in occupational prophylaxis among computer users. Med Pr 2009;60(4): Key words: office work, computer, health problems Adresy autorek: Katedra i Zakład Epidemiologii, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach, ul. Medyków 18, Katowice, mkowalska@sum.edu.pl Centralny Instytut Ochrony Pracy Państwowy Instytut Badawczy, ul. Czerniakowska 16, Warszawa, jobug@ciop.pl Nadesłano: 14 maja 2009 Zatwierdzono: 1 czerwca 2009 WPROWADZENIE Wśród powszechnie znanych uwarunkowań stanu zdrowia populacji znajdują się m.in. czynniki związane zarówno z charakterem, jak i środowiskiem wykonywanej pracy zawodowej. Ich kontrola oraz działania zmierzające do zmniejszenia zawodowego narażenia należą do ważnych działań profilaktycznych z punktu widzenia zdrowia publicznego. Aktualne dane literaturowe sugerują, że w krajach rozwiniętych dokonały się w ostatnich latach zmiany charakteru wykonywanej pracy polegające na zwiększe-niu się liczby osób, które w swojej codziennej pracy używają komputerów. Szacuje się, że przeszło 50% Europejczyków ponad połowę swojego codziennego dnia pracy spędza przy pracy z komputerem (1,2). Podobną tendencję, związaną ze wzrostem liczby tzw. stanowisk biurowych wymagających wykwalifikowanej kadry i umiejętności pracy z komputerem, obserwuje się w ostatnich latach także w Polsce (3). W ostatnich latach znacznie wzrosła liczba osób zatrudnionych w bankach, firmach ubezpieczeniowych, biurach prawniczych, notarialnych, podatkowych i doradczych czy urzędach państwowych. UKŁAD MIĘŚNIOWO-SZKIELETOWY Według aktualnych danych prawie co trzeci (27 44%) pracownik wykonujący ww. rodzaj pracy skarży się na występowanie bólu w obrębie rąk i ramion, ale zdecy- * Praca finansowana ze środków Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, grant nr Kierownik tematu: prof. dr hab. med. Jan E. Zejda.

2 322 M. Kowalska, J. Bugajska Nr 4 dowanie najczęściej w obrębie barku i szyi (4 7). Wyniki badań niemieckich pracowników (n = 1065), którzy podczas codziennych obowiązków służbowych spędzali ponad godzinę przed komputerem, potwierdziły, że w ciągu ostatniego roku dolegliwości w obrębie szyi dotyczyły 55% badanych, w obrębie ramion 38%, bóle dłoni lub nadgarstka 21%, natomiast bóle łokcia tylko 15% pracowników (8). Z kolei badanie 1183 szwedzkich operatorów centrali telefonicznej pracujących z komputerami dostarczyło dowodów, że dolegliwości ze strony układu mięśniowo--szkieletowego dotyczyły 75% badanych, a wśród najczęściej deklarowanych dolegliwości także znajdowały się bóle szyi i ramion (9). Należy przy tym zauważyć, że deklarowane dolegliwości były tym częstsze i bardziej dokuczliwe, im dłuższy był dzienny czas pracy z komputerem. Największe ryzyko dotyczyło tych pracowników, którzy pracowali ponad 6 godzin dziennie (8 10). Istotne dla mniejszej częstości występowania odczuwanych dolegliwości są przerwy w pracy z komputerem. Wyniki badania studentów potwierdziły, że przerwy krótsze niż 15 minut (w trakcie pracy z komputerem) nie wpływają na zmniejszenie częstości ani natężenia odczuwanych dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego, podczas gdy większa liczba przerw w pracy sprzyja poprawie stanu zdrowia (11). Poza czasem pracy wśród czynników zwiększających ryzyko występowania deklarowanych dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego w badaniu przekrojowym 771 greckich pracowników biurowych znalazły się: wiek, płeć, wskaźnik masy ciała, odległość pracownika od komputera, niewłaściwa postawa przy pracy oraz brak możliwości regulowania ustawień krzesła. Wykazano, że czynnikiem ryzyka jest także brak satysfakcji z wykonywanej pracy, jej powtarzalność i zła kondycja psychiczna pracownika w ciągu ostatniego miesiąca poprzedzającego badanie (10). Wiele uwagi poświęca się w badaniach możliwościom profilaktycznym w zakresie poprawy stanu zdrowia pracowników używających komputera. Istotne znaczenie ma tu odpowiednio zorganizowane stanowisko pracy, szczególnie właściwe dopasowanie krzesła, a także wiedza pracowników dotycząca potencjalnego ryzyka zdrowotnego i możliwości stosowania skutecznej profilaktyki przeciwbólowej (12 13). W trakcie eksperymentu polegającego na interwencji w postaci krótkiego szkolenia pracowników i kadry zarządzającej na temat celowości modyfikacji stanowiska pracy dla polepszenia komfortu i jakości pracy oraz zmniejszenia częstości występowania niepożądanych dolegliwości uzyskano zadowalające wyniki. W odstępie 6 miesięcy przeprowadzono dwukrotne badanie kwestionariuszowe zmierzające do ustalenia częstości występowania dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego oraz narządu wzroku u pracowników rekrutujących się spośród 36 grup zawodowych w Szwecji interwencja okazała się skuteczna (13). Interesujące są także wyniki badania 124 fińskich pracowników poddanych interwencji w postaci modyfikacji stanowiska pracy i jednoczesnej edukacji w zakresie profilaktyki dolegliwości bólowych układu mięśniowo-szkieletowego. Trzykrotnie przeprowadzone badanie kwestionariuszowe (2 tygodnie przed interwencją oraz 2 i 10 miesięcy po interwencji) wykazało, że uświadomienie pracownikom, jak istotne jest uporządkowanie miejsca pracy, zmiana ułożenia myszy komputerowej, ekranu i klawiatury oraz dostosowanie krzesła dla polepszenia stanu zdrowia, znacznie zmniejszyło częstość odczuwanych dolegliwości u pracowników poddanych interwencji (14). Ważnym doniesieniem jest także publikacja opisująca wyniki interwencji przeprowadzonej wśród 88 holenderskich pracowników używających komputera, których poddano treningowi fizycznemu przez okres 3, 6 i 12 miesięcy (15). Choć nie zauważono istotnych statystycznie różnic w zakresie częstości odczuwanych dolegliwości bólowych w obrębie kończyn pomiędzy poszczególnymi grupami, to ostatecznie stwierdzono, że ponad połowa badanych (55%) deklarowała ustąpienie lub zmniejszenie niekorzystnych objawów po wdrożeniu proponowanych ćwiczeń gimnastycznych. Podobnie korzystny wpływ interwencji polegającej na zmianie stylu życia, uwzględniającej wzrost aktywności fizycznej, zaobserwowano u 156 osób wykorzystujących komputer w pracy. Jednoczesna zmiana sposobu wykonywania pracy oraz zwiększenie codziennej aktywności fizycznej prowadziło do znacznej redukcji częstości występowania bólu szyi i ramion, a uzyskany efekt był lepszy niż tylko w przypadku zmiany sposobu wykonywania pracy (16). Wiele cytowanych powyżej prac zawiera dowody potwierdzające, jak ważne dla zdrowia pracowników jest właściwe dostosowanie stanowiska pracy, w tym: odpowiednio dopasowane krzesło, prawidłowe ustawienie monitora i klawiatury czy położenie myszy. Dostępne są także doniesienia na temat konieczności stosowania podpórek dla przedramion i nadgarstków, które skutecznie mogą redukować dolegliwości bólowe w obrębie kończyn górnych i szyi (17).

3 Nr 4 Problemy zdrowotne osób pracujących z komputerem 323 OBWODOWY UKŁAD NERWOWY Wymuszona pozycja przedramion/rąk podczas pisania na maszynie lub klawiaturze komputera może prowadzić do zmian zwyrodnieniowych w obrębie nadgarstka, wywołujących przewlekłą chorobę obwodowego układu nerwowego, zwaną zespołem cieśni nadgarstka (carpal tunnel syndrome CTS) (18 19). Należy jednak odnotować, że intensywność używania klawiatury, mierzona za pomocą czasu pracy wśród blisko 2500 szwedzkich pracowników w wieku lat, nie miała znaczenia dla zwiększonego ryzyka rozwoju zespołu cieśni nadgarstka. Dolegliwość dotyczyła 5,2% osób nigdy nieużywających komputera oraz 2,6% osób używających w pracy komputera co najmniej 4 godziny dziennie (19). Wśród czynników sprzyjających powstawaniu omawianej dolegliwości znajdują się: płeć (kobiety chorują 2 3-krotnie częściej niż mężczyźni), wiek (najczęściej po 40. roku życia), zaburzenia hormonalne, deficyt witaminy B 6 i B 12, cukrzyca, choroby alergiczne, przebyte urazy, złamania lub zmiany zwyrodnieniowe nadgarstka (20,21), a nawet stan cywilny (22). Mając na uwadze powyższe okoliczności dokonano krytycznej analizy dostępnych danych literaturowych zajmujących się epidemiologią CTS. Ostatecznie stwierdzono, że dotychczas opublikowane prace zajmujące się omawianym problemem nie dostarczają rozstrzygających dowodów potwierdzających, że praca z myszką komputerową lub klawiaturą prowadzi do rozwoju zespołu cieśni nadgarstka (23). NARZĄD WZROKU Wśród doniesień opisujących wpływ pracy z komputerem na stan zdrowia pracujących znajdują się również takie, które podnoszą problem wzrostu dolegliwości ze strony narządu wzroku (24 27). Najczęściej wymienia się wady refrakcji, zespół suchego oka, zaburzenia ostrości widzenia i ogólne zmęczenie wzroku. Wyniki badania przeprowadzonego w Indiach w grupie 419 pracowników używających komputera potwierdziły, że problem niedowidzenia (astenopii) dotyczył blisko połowy badanych (46,3%), a wśród czynników ryzyka znalazły się: odległość monitora ekranowego od oczu, natężenie oświetlenia i kontrast, ale także płeć (dolegliwość dotyczyła częściej kobiet) i staż pracy z komputerem (24). Z kolei badanie przeprowadzone w grupie 4393 japońskich pracowników używających komputera w pracy wykazało, że zespół suchego oka dotyczył 226 osób, czyli ok. 5% badanej grupy. Podobnie dolegliwość występowała dwukrotnie częściej w grupie kobiet niż mężczyzn, a także częściej u osób, które nosiły soczewki kontaktowe (IS = 3,91; 95% PU: 3,37 4,53) oraz tych, które pracowały z komputerem dłużej niż 4 godziny dziennie (IS = 1,68; 95% PU: 1,4 2,02) (26). Inne badanie przeprowadzone wśród 3070 pracowników biurowych w Japonii wykazało, że 17% badanych (spośród ponad 2300 osób) używających komputera w pracy deklarowało występowanie dolegliwości w postaci zmęczenia wzroku (25). STRES PSYCHOSPOŁECZNY Źródła omawianych wcześniej dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego i narządu wzroku tkwią nie tylko w fizycznych, ale również w psychospołecznych uwarunkowaniach pracy z komputerem. Wśród tych czynników największą uwagę przywiązuje się do dużej intensywności pracy, nadmiernej liczby godzin pracy, monotonii i cząstkowości zadań, poczuciu uzależnienia od technologii, zakresowi odpowiedzialności pracownika, a także stosunkom między ludźmi (28). Czynniki te, poza wspomnianym wpływem na intensywność występowania dolegliwości ze strony układu mięśniowo-szkieletowego i narządu wzroku, są również przyczyną stresu psychospołecznego, ze wszystkimi jego konsekwencjami zdrowotnymi. Z uwagi na dużą odpowiedzialność w związku z wykonywaną pracą, konieczność podnoszenia kwalifikacji zawodowych, a także ze względu na duże oczekiwania i wymagania w stosunku do takich grup zawodowych, jak urzędnicy administracji państwowej, bankowcy, kadra zarządzająca, coraz częściej zwraca się uwagę na występowanie tzw. zespołu wypalenia zawodowego (29 34). Wypalenie zawodowe jest zespołem fizycznego i emocjonalnego wyczerpania, manifestuje się m.in. niską samooceną oraz negatywnymi zmianami postaw i zachowań w odpowiedzi na wysiłek związany z pracą. Pogarsza się jakość życia pracowników, którzy doświadczają postępującej presji czasu i konkurencyjności w obliczu rozwoju nowych technologii informatycznych (35). Badanie 2417 pracowników urzędów państwowych w Japonii dostarczyło np. dowodów, że ponadsześciogodzinna praca z monitorem ekranowym może prowadzić do bezsenności. Oszacowany iloraz szans wynosił IS = 1,62 (95% PU: 1,16 2,27) (36).

4 324 M. Kowalska, J. Bugajska Nr 4 PODSUMOWANIE W świetle przytoczonych danych pochodzących z literatury przedmiotu należy uznać, że wśród potencjalnych skutków zdrowotnych związanych z stanowiskiem pracy wymagającym obsługi komputera wymienia się najczęściej choroby lub zaburzenia w obrębie narządu wzroku, układu mięśniowo-szkieletowego i układu nerwowego. Wyniki badań nad wpływem wymuszonej pozycji, dużego obciążenia narządu wzroku, a także obciążenia psychicznego podczas pracy z komputerem na stan zdrowia ludzi przyczyniły się do opracowania wytycznych i norm regulujących warunki pracy z komputerem. Również w Polsce przygotowano wyczerpujące opracowania z tego zakresu (37 38), stosowne akty prawne (39) i praktyczne zalecenia dla pracowników (40). W tym kontekście dziwi rozmiar dolegliwości zgłaszanych przez osoby wykonujące pracę z komputerem, a także zgodność autorów cytowanych prac co do konieczności kontynuowania badań nad wpływem tego rodzaju pracy na stan zdrowia populacji pracującej (41). Mają one służyć wypracowaniu skuteczniejszych metod przeciwdziałania negatywnym skutkom zdrowotnym związanym ze sposobem wykonywania pracy. Zadanie jest tym bardziej pilne, że według danych Instytutu Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi, uzyskanych w trakcie badania ankietowego Ergo-Test, jedynie 1% stanowisk komputerowych w pracy spełnia wymogi ergonomii (42), a postępująca informatyzacja sprawia, iż coraz większa grupa ludzi używa w trakcie pracy komputera. PIŚMIENNICTWO 1. Paoli P., Merllie D.: Third European survey on working conditions European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin [cytowany 8 maja 2007]. Adres: eu.int/publications 2. Computer and Internet Use at Work [cytowany 8 maja 2007]. Adres: ciuaw.tn.htm 3. Konarska M.: Nowe biuro. Bezpiecz. Pr. 2001;7 8: Lassen C.F., Mikkelsen S., Kryger A.I., Brandt L.P., Overgaard E., Thomsen J.F. i wsp.: Elbow and wrist/ /hand symptoms among 6943 computer operators: a I-year follow-up study (the NUDATA study). Am. J. Ind. Med. 2004;46(5): Jensen C.: Development of neck and hand-wrist symptoms in relation to duration of computer use at work. Scand. J. Work Environ. Health 2003;29(3): Juul-Kristensen B., Sogaard K., Stroyer J., Jensen C.: Computer users risk factors for developing shoulder, elbow and back symptoms. Scand. J. Work Environ. Health 2004;30(5): IJmker S., Blatter B.M., van der Beek A.J., van Mechelen W., Bongers P.M.: Prospective research on musculoskeletal disorders in office workers (PROMO): study protocol. BMC Musculoskeletal Disord. 2006;7: Klussmann A., Gebhardt H., Liebers F., Rieger M.A.: Musculoskeletal symptoms of the upper extremities and the neck: A cross-sectional study on prevalence and symptom-predicting factors at visual display terminal (VDT) workstations. BMC Musculoskeletal Disord. 2008;9: Norman K., Floderus B., Hagman M., Toomingas A., Tornqvist E.W.: Musculoskeletal symptoms in relation to work exposures at call centre companies in Sweden. Work 2008;30(2): Spyropoulos P., Papathanasiou G., Georgoudis G., Chronopoulos E., Koutis H., Koumoutsou F.: Prevalence of low back pain in greek public office workers. Pain Physician 2007;10(5): Menéndez C.C., Amick B.C. 3., Chang C.H., Dennerlein J.T., Harrist R.B., Jenkins M. i wsp.: Computer use patterns associated with upper extremity musculoskeletal symptoms. J.Occup. Rehabil. 2008;18(2): Oleske D.M., Lavender S.A., Andersson G.B., Kwasny M.M.: Are back supports plus education more effective than education alone in promoting recovery from low back pain? Results from a randomized clinical trial. Spine 2007;32(19): Eklöf M., Hagberg M.: Are simple feedback interventions involving workplace data associated with better working environment and health? A cluster randomized controlled study among Swedish VDU workers. Appl. Ergon. 2006;37(2): Ketola R., Toivonen R., Häkkänen M., Luukkonen R., Takala E.P., Viikari-Juntura E.: Expert Group in Ergonomics. Effects of ergonomic intervention in work with video display units. Scand. J. Work Environ. Health 2002;28(1): Van Eijsden-Besseling M.D., Staal J.B., van Attekum A., de Bie R.A., van den Heuvel W.J.: No difference between postural exercises and strength and fitness exercises for early, non-specific, work-related upper limb disorders in visual display unit workers: a randomised trial. Aust. J. Physiother. 2008;54(2): Bernaards C.M., Ariëns G.A., Knol D.L., Hildebrandt V.H.: The effectiveness of a work style intervention and a lifestyle physical activity intervention on the reco-

5 Nr 4 Problemy zdrowotne osób pracujących z komputerem 325 very from neck and upper limb symptoms in computer workers. Pain 2007;132(1 2): Visser B., de Korte E., van der Kraan I., Kuijer P.: The effect of arm and wrist supports on the load of the upper extremity during VDU work. Clin. Biomech. (Bristol Avon) 2000;15 Supl. 1: Keir P.J., Wells R.P.: The effect of typing posture on wrist extensor muscle loading. Hum. Factors 2002;44(3): Atroshi I., Gummesson C., Ornstein E., Johnsson R., Ranstam J.: Carpal tunnel syndrome and keyboard use at work: a population-based study. Arthritis Rheum. 2007;56(11): Marek K. [red.]: Choroby zawodowe. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Gelfman R., Melton L.J. 3., Dawn B.P., Wollan P.C., Amadio P.C., Stevens J.C.: Long-term trends in carpal tunnel syndrome. Neurology 2009;72(1): Mattioli S., Baldasseroni A., Curti S., Cooke R.M., Bena A., de Giacomi G. i wsp.: Incidence rates of in-hospital carpal tunnel syndrome in the general population and possible associations with marital status. BMC Public Health 2008;8: Thomsen J.F., Gerr F., Atroshi I.: Carpal tunnel syndrome and the use of computer mouse and keyboard: a systematic review. BMC Musculoskeletal Disord. 2008;6(9): Bhanderi D.J., Choudhary S., Doshi V.G.: A community-based study of asthenopia in computer operators. Indian J. Ophthalmol. 2008;56(1): Ye Z., Abe Y., Kusano Y., Takamura N., Eida K., Takemoto T. i wsp.: The influence of visual display terminal use on the physical and mental conditions of administrative staff in Japan. J. Physiol. Anthropol. 2007;26(2): Uchino M., Schaumberg D.A., Dogru M., Uchino Y., Fukagawa K., Shimmura S. i wsp.: Prevalence of dry eye disease among Japanese visual display terminal users. Ophthalmology 2008;115(11): Smith M.J.: Ergonomics factors. W: Stellman J.M. [red.]. Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. Tom 2. Wyd. 4. International Labour Office, Genewa 1998, ss Widerszal-Bazyl M.: Aspekty psychospołeczne. W: Bugajska J. [red.]. Komputerowe stanowisko pracy aspekty zdrowotne i ergonomiczne. Wyd. 3. CIOP-PIB, Warszawa Smith M.J., Carayon P.: Work organization and ergonomics. Int. J. Ind. Ergon. 1989;4: Melamed S., Shirom A., Toker S., Berliner S., Shapira I.: Burnount and risk of cardiovascular disease: evidence, possible causal paths and promising research directions. Psychol. Bull. 2006;132(3): Ahola K., Honkonen T., Isometsa E., Kalimo R., Nykyri E., Koskinen S. i wsp.: Burnout in the general population. Results from the Finnish Health 2000 Study. Soc. Psychiatry Psychiatr. Epidemiol. 2006;41(1): Jabłkowska K., Borkowska A.: Ocena nasilenia stresu w pracy a cechy zespołu wypalenia zawodowego u menedżerów. Med. Pr. 2005;56(6): Weber A., Jaekel-Reinhard A.: Burnout syndrome: a disease of modern societies? Occup. Med. 2000;50(7): Toppinen-Tanner S., Ojajarvi A., Vaananen A., Kalimo R., Jappinen P.: Burnout as a predictor of medically certified sick-leave absences and their diagnosed causes. Behav. Med. 2005;31(1): Katze J.E. [red.]: Machines That Become Us: The Social Context of Personal Communication Technology. Transaction Publishers, New Brunswick Yoshioka E., Saijo Y., Fukui T., Kawaharada M., Kishi R.: Association between duration of daily visual display terminal work and insomnia among local government clerks in Japan. Am. J. Ind. Med. 2008;51(2): Bugajska J.: Komputerowe stanowisko pracy aspekty zdrowotne i ergonomiczne. Wyd. 3. CIOP-PIB, Warszawa Konarska M., Redliczka A.: Sprawdź, czy twoje stanowisko pracy z komputerem jest ergonomiczne. CIOP-PIB, Warszawa Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 1 grudnia 1998 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy na stanowiskach wyposażonych w monitory ekranowe. DzU z 1998 r. nr 148, poz Jak pracując przy komputerze uniknąć dolegliwości ze strony układu ruchu [cytowany 4 maja 2009]. Adres: Griffiths K.L., Mackey M.G., Adamson B.J.: The impact of a computerized work environment on professional occupational groups and behavioral and physiological risk factors for musculoskeletal symptoms: a literature review. J. Occup. Rehabil. 2007;17(4): Wyniki ankiety [cytowany 4 maja 2009]. Adres: