POD REDAKCJĄ POZNAŃ 2015

Transkrypt

1 DOKUMENTACJA ARCHEOLOGICZNYCH BADAŃ ROZPOZNAWCZYCH WYKONANYCH NA STANOWISKU POZNAŃ NR 3 (PLAC KOLEGIACKI) IDENTYFIKACJA POŁOŻENIA RELIKTÓW KOLEGIATY PW. ŚW. MARII MAGDALENY POD REDAKCJĄ MARCINA IGNACZAKA ZAMAWIAJĄCY: BIURO KOORDYNACJI PROJEKTÓW I REWITALIZACJI MIASTA URZĘDU MIASTA POZNANIA POZNAŃ 2015 ul. H. Wieniawskiego 1, Collegium Minus, Poznań NIP , REGON tel , fax rectorof@amu.edu.pl

2 WSTĘP Rozpoznawcze badania archeologiczne w obrębie stanowiska oznaczonego jako Poznań nr 3 i umiejscowionego na Placu Kolegiackim w Poznaniu przeprowadzono w dniach 5 i 6 grudnia 2015 roku. Miały one na celu zlokalizowanie w przestrzeni miejskiej kolegiaty pw. św. Marii Magdaleny, najważniejszego kościoła lewobrzeżnego Poznania, od momentu lokacji miasta do końca XVIII w. Przeprowadzono je na mocy decyzji Miejskiego Konserwatora Zabytków nr 942/2015, a badaniami wykonanymi przez Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu na zlecenie Biura Koordynacji Projektów i Rewitalizacji Miasta, Urzędu Miasta Poznania kierował dr Marcin Ignaczak. Objęły one w swym maksymalnym zakresie powierzchnię 1900 m 2, obecnie zajmowaną przez parking w zachodniej części placu. Planując badania starano się wykorzystać rezultaty wcześniejszych prac archeologicznych w części wschodniej placu (badania w latach wykonane przez Muzeum Archeologiczne w Poznaniu, którymi kierował Zbigniewa Karolczak). W zakres badań rozpoznawczych wchodziły: szczegółowa kwerenda archiwalna, badania geofizyczne oraz odwierty geomorfologiczne. Sposób ich wykonania był zdeterminowany z jednej strony charakterem miejsca, intensywnie użytkowanego parkingu w centrum miasta, a z drugiej strony stosunkowo krótkim terminem wykonania. Starano się zastosować metody dające efekty poznawcze w krótkim czasie, a ich zastosowanie zostało poprzedzone szczegółowa kwerendą historyczna i archeologiczną miejsca. Efektem jest prezentowane opracowanie, w którym zestawiono wyniki wszystkich badań. W części pierwszej ujeto rezultaty kwerendy archiwalnej, wykonane przez E. Siejkowską-Askutję z Muzeum Narodowego w Poznaniu. W jej efekcie udało się przedstawić dotychczasowy stan wiedzy dotyczący kolegiaty p.w. św. Marii Magdaleny, wskazać na istniejące w nim luki, a także stworzyć nowatorska próbę rekonstrukcji wyglądu obecnego Placu Kolegiackiego w oparciu o ustalenia mierniczego miejskiego Jana Rzepeckiego pochodzące z roku W momencie wykonywania pomiarów najwyższy (w tym czasie) polski kościół został dokładnie i szczegółowo wymierzony w przestrzeni placu. Problemem, który starano się rozwiązać była konieczność przeliczenia ówczesnej sieci pomiarowej (wyrażanej w krokach) na obecnie obowiązujące metry oraz zlokalizowanie istniejących w pierwszej połowie XVIII w. punktów odniesienia. W znacznej części były nimi parcele kościelne, których szczegółowej lokalizacji nie zawiera plan Rzepeckiego. Dzięki wysiłkom autorki tej części opracowania dane te udało się uzupełnić na podstawie szczegółowych

3 opisów mierniczych Jana Rzepeckiego. Efektem prac jest plan na którym umiejscowiono kolegiatę w odniesieniu do ówczesnej zabudowy (plan w załaczenu). W kolejnej części przedstawiono wyniki ekspertyzy geomorfologicznej, wykonanej na podstawie odwiertów geologicznych przez I. Hildebrandt-Radke z Instytutu Geoekologii i Geoinforacji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Miejsca do szczegółowych badan wytypowano na podstawie danych pochodzących z wcześniejszych wykopalisk (lata ) oraz na podstawie hipotetycznego przebiegu nawy kolegiaty. Kierowano się założeniem, że we wnętrzu kościoła mogą znajdować się relikty zagłębionych i zasypanych pomieszczeń (krypt). W oparciu o wykonany plan lokalizacji, starano się spenetrować pobliże wieży kolegiaty oraz przedłużenie jej osi identyfikowanej na podstawie wcześniejszych badan archeologicznych. W efekcie otrzymano przekroje nawarstwień obrazujące stan podłoża na którym budowano oraz zidentyfikowano jedno z miejsc we wnętrzu kościoła, w którym prawdopodobnie mieściła się pusta, zagłębiona przestrzeń (krypta, zejście do krypty), zasypana gruzem w trakcie rozbiórki. W dalszych rozdziałach opracowania opisano wyniki badań georadarowych i geomagnetycznych, przeprowadzonych na powierzchni parkingu. Ich efektem są obrazy hipotetycznego zalegania zwartych warstw pod powierzchnią ziemi. W analizie georadarowej za najbardziej istotne mogą uchodzić odczyty pochodzące z głębokości od 1,80 m do 2,10 m, charakteryzujące się uporządkowaniem w przebiegu odbić fal. Nieco inaczej układały się wyniki analiz magnetycznych, trudniejszych do wykonania w przestrzeni miejskiej. Różnice potencjałów pozwoliły na identyfikację kilku anomalii mogących uchodzić za obiekty lokalizowane pod ziemią. Podsumowanie ekspertyzy, stanowiące część piątą, jest jednocześnie zbiorem wytycznych do podjęcia przyszłych działań badawczych. Rezultaty zostały tu zestawione w czytelne kompilacje, mające na celu umiejscowienie kościoła w przestrzeni miejskiej. Dotychczasowe prace pozwalają na poczynienie kilkunastu założeń dotyczących położenia kościoła, jago wielkości oraz kształtu. Na tej podstawie można się pokusić o wytyczenie miejsc w obrębie Placu Kolegiackiego, w których należy poszukiwać reliktów tej najważniejszej dla lewobrzeżnego Poznania budowli sakralnej. Przywrócenie pamięci o niej jest istotnym zadaniem w procesie rewitalizacji tej części miasta. Marcin Ignaczak

4 EWA SIEJKOWSKA-ASKUTJA MIASTO POZNAŃ. ZABUDOWA OBECNEGO PLACU KOLEGIACKIEGO I JEGO OTOCZENIA W XVIII I XIX WIEKU. ZARYS PROBLEMATYKI WSTĘP Nie masz teraz śladu wspaniałej niegdyś świątyni, gdzie przodkowie nasi hołd P. Bogu składali, gdzie Wróblów, Wujków, Konarskich naukom przysłuchiwali się ( ) pisał w 1834 roku autor artykułu w Przyjacielu Ludu 1. Kościół p.w. św. Marii Magdaleny, intencjonalnie związany z lokacją lewobrzeżnego Poznania, erygowany został przez biskupa Bogufała w 1263 roku. Pierwsza wzmianka o kościele zlokalizowanym na dzisiejszym Placu Kolegiackim pochodzi z 1388 i odpowiada wzniesieniu świątyni murowanej. Erekcja kolegiaty i kapituły nastąpiła w roku Kościół związany z dziejami miasta, od roku 1555 pozostający pod jego wyłącznym patronatem, zmieniał się, rozwijał i piękniał wraz z Poznaniem, aby w połowie XVII i XVIII wieku podupaść wraz z miastem, a na koniec popaść w ruinę. Został rozebrany w latach roku. Pruski magistrat nie zamierzał przejąć obowiązków patronackich i ponosić jakichkolwiek kosztów odbudowy. Plac powstały po rozebraniu świątyni otrzymał nazwę Nowego Rynku, która odpowiadała jego nowej funkcji. Jak szeroko opisuje Marceli Motty w Przechadzkach po mieście był to w jego czasach teren targowiska miejskiego z właściwym mu gwarem i rozgardiaszem. W okresie międzywojennym z placu usunięto handel oraz szpecącą zabudowę, a nazwa Plac Kolegiacki intencjonalnie przywołała przeszłość miejsca. Dzieje kolegiaty budziły i nadal wzbudzają zainteresowanie. Nikodem Pajzderski miał w 1913 roku gotowy manuskrypt na temat obu kościołów farnych, nie znalazł jednak wydawcy, a rękopis zaginął. Wielka szkoda, bo wówczas mógł mieć dostęp do większej liczby źródeł. Kolegiata Marii Magdaleny do dzisiaj nie doczekała się monografii. Świątyni poświęcono artykuły w Kronice Miasta Poznania, a następnie cały numer Stara i nowa fara w roku Budowla pozostaje jednak nadal nieuchwytna w swojej strukturze architektonicznej. 1 Przyjaciel Ludu 1834, nr 12, s. 91.

5 Źródła ikonograficzne nie pozwalają na odtworzenie rzutu. Nadzieję taką dają nadal badania archeologiczne. Obecna zabudowa placu Kolegiackiego pochodzi z XVIII i XIX wieku, jedynie probostwo farskie i niektóre kamienice w rejonie ul. Koziej są starsze. Celem niniejszego opracowania jest przebadanie zabudowy placu w okresie największych przemian urbanistycznych wywołanych rozbiórką zrujnowanego kościoła, rozbiórką murów miejskich, wielkim pożarem miasta w 1803 roku i regulacją gruntów. Dokonana z początkiem XIX wieku dwukrotna zmiana numerów gruntowych parcel miejskich, a następnie przypisanie im w 1836 roku numerów adresowych, stanowi poważne utrudnienie w identyfikacji nieistniejących nieruchomości. Prześledzenie ich losów wymaga szczegółowej kwerendy archiwalnej. Ma ono dać odpowiedź na pytanie czy i w jakim stopniu dzisiejsza linia zabudowy po stronie północnej i południowej placu odbiega od poprzedniej. Wydaje się, że różnice te nie są zbyt duże. Kolejnym zadaniem będzie podjęcie próby wpisania zarysu świątyni w wolną przestrzeń placu. Materiał ten zostanie następnie skonfrontowany z wynikami badań archeologicznych. ARCHITEKTURA KOLEGIATY FARNEJ P.W. ŚW. MARII MAGDALENY Kościół farny p.w. św. Marii Magdaleny usytuowano w południowej części miasta, w pobliżu jego murów obwodowych. Od wschodu i południa po łuku przebiegał mur miejski, z pozostałych stron świątynię otaczała zabudowa w regularnych blokach. Zasadniczy trzon budowli, to znaczy bazylika z niewyodrębnionym, trójbocznie zamkniętym prezbiterium, powstał w 2 połowie XIII stulecia. Po zniszczeniu w wielkim pożarze miasta w 1447 roku, został odbudowany i ponownie oddany do użytku w roku Podniesienie do godności kolegiaty sprzyjało rozwojowi świątyni, również w sensie architektonicznym, tym bardziej że przypadło na okres prosperity finansowej miasta. Wieżę, bardzo wysoką, która znana była jako jeden z symboli Poznania, w 1473 roku wystawił, jak podaje Łukaszewicz, Tomasz z Soboty, kustosz katedralny poznański 2. Zakres i charakter XV- i XVI-wiecznych prac budowlanych wymagają przebadania. Najstarszy, znany nam widok świątyni i jedyny przedstawiający kościół gotycki, pochodzi z 2 J. Łukaszewicz, Obraz historyczno-statystyczny miasta Poznania w dawniejszych czasach, Tom II, Poznań 1998, s. 90. W przypisie wydawca zamieścił wyjaśnienie, że kustoszem katedralnym był jego brat Mikołaj, równocześnie proboszcz kolegiaty farnej.

6 połowy XVII stulecia. Na obrazie S. Ratajskiego z 1658 roku, znajdującym się w kościele pobernardyńskim w Kaliszu, w tle przedstawiony został Poznań z ratuszem i kościołem farnym, którego wysoka wieża góruje nad miastem. Nie ulega wątpliwości, że malarz albo malował z pamięci, albo posłużył się wcześniejszym przedstawieniem, bowiem w momencie malowania fara była już zniszczona przez Szwedów (ryc. 1). Ryc. 1. Kościół farny św. Marii Magdaleny ok r., fragment miedziorytu z Civitates Orbis Terrarum G. Brauna i F. Hogenberga. Ze zbiorów Muzeum Narodowego w Poznaniu. Źródło: Warkoczewska 2003 Zachowały się dwa rysunki drukowane w 1834 roku w Przyjacielu Ludu, które pokazują boczny widok kościoła od strony północnej. Pierwszy, z 1661 roku, przedstawia świątynię po odbudowaniu ze zniszczeń dokonanych przez Szwedów. Portal boczny ma barokowy tympanon, a wieża nowy hełm z latarnią. Kaplice boczne nabrały formy ujednoliconej tworząc jakby parę dodatkowych naw, są one od wschodu wysunięte poza zamknięcie prezbiterium, zwłaszcza po stronie południowej być może w ten sposób zaznaczono wieniec kaplic i zakrystię. Ciągiem kaplic objęte było również przyziemie wieży. Widok ten nie obrazuje zachodniego zamknięcia budowli, bowiem przesłania je wieża, jednakże przy krawędzi wieży rysownik zaznaczył coś na kształt cienia, co sięga powyżej dachu nawy głównej, a może być zachodnią ścianą szczytową korpusu nawowego. Dowodzi to obniżenia nawy głównej, którego dokonano po zawaleniu się gotyckich sklepień (ryc. 2). Druga rycina, z 1776 roku, prezentuje koncepcję odbudowy kościoła po uderzeniu piorunem i

7 Ryc. 2. Kolegiata Marii Magdaleny w 1661, rycina w Przyjacielu Ludu 1834, pochodzenie nieznane, zapewne projekt odbudowy pożarze z czerwca Korpus nawowy uległ optycznemu skróceniu, wskutek innego rozmieszczenia okien doświetlających nawę główną; wieża również jest inna, węższa, o schodkowej konstrukcji i, co oczywiste, z nowym hełmem. Pośrodku korpusu nawowego widnieje coś na kształt pseudo transeptu, czy być może kaplicy na piętrze. Wszystkie znane nam widoki kolegiaty omówiła Magdalena Warkoczewska. Jednocześnie w przypisie zauważyła, że: Dziejami kościoła św. Marii Magdaleny w czasach nowożytnych zajmowano się tylko na marginesie ogólnych prac dotyczących historii miasta. W zasadzie nie próbowano analizować ani przemian architektury, ani nie poszukiwano wśród licznie działających w mieście architektów i budowniczych ewentualnych autorów kolejnych projektów przebudowy świątyni 3. Poza wspomnianym obrazem z Kalisza, wszystkie pozostałe widoki przedstawiają kościół już po odbudowie barokowej. Ostatnie obrazy to cykl gwaszy autorstwa Karola Albertiego z 1798 roku, przechowywanych w Muzeum Narodowym w Poznaniu. Są powszechnie znane, jednak ich analiza nastręcza trudności. Malarz, krążąc wśród pozostałości 3 M. Warkoczewska, Widoki kolegiaty farnej p.w. św. Marii Magdaleny, Kronika Miasta Poznania (dalej: KMP) 2003/3, s. 145.

8 Ryc. 3. Kolegiata Marii Magdaleny w 1776, rycina w Przyjacielu Ludu 1834, pochodzenie nieznane, zapewne projekt odbudowy wysokiej, monumentalnej budowli, przedstawił jej ruiny z pięciu punktów widzenia. Dwa ukazują widok w kierunku prezbiterium. Można zauważyć trzy gotyckie okna w jego zamknięciu. Po runięciu sklepień nawę główną przykryto płasko, konstrukcja dachu spoczywa na ścianach obniżonych do górnej krawędzi gotyckich przypór zewnętrznych, artykułowanych wewnątrz barokowymi arkadami. Południowa ściana nawy głównej zachowana jest w całości, natomiast północna, poza prezbiterium, zupełnie zniesiona. Był to rezultat katastrofy budowlanej z 1777 roku. Z kolei widok od prezbiterium ku zachodowi ukazuje masyw wieży na osi z zachowanym śladem po XVII-wiecznym sklepieniu kolebkowym. Wyrwa w północnej ścianie nawy otwiera widok na przestrzeń północnej nawy bocznej wraz z przyległymi kaplicami. Kolejne dwa obrazy nie dostarczają tak oczywistych informacji, jeden przedstawia zapewne przyziemie wieży, drugi być może również, albo zamkniecie nawy bocznej. Na podstawie tych gwaszy nie można odtworzyć wyglądu zachodniej części świątyni. Wydaje się jedynie oczywistym, że masywna wieża stanowiła zamknięcie nawy głównej, a więc przynajmniej pierwotnie występowała całą bryłą przed lico korpusu nawowego. Ważne wnioski można wysnuć na podstawie widoku na ruiny widziane od północy, gdzie dostrzegamy fragment wysokiego przedsionka, czy grupy kaplic

9 dostawionej do wieży od zachodu. Co ważniejsze punkt widzenia jest łatwy do uchwycenia, bowiem jest to wylot ulicy Ślusarskiej. Widoki utrwalone przez Albertiego korespondują z informacjami zamieszczonymi w Przyjacielu Ludu : Kształt jej był owalny, długość wraz z murami 120, szerokość 70 łokci [1 łokieć to ok. 58 cm przyp. ESA] wynosiła. Wielki ołtarz zwrócony na wschód słońca (ku Psałteryi), wchód główny do kościoła z zachodu (naprzeciwko probostwa), takoż i drugi, z strony południowej: wieża wznosiła się ku zachodnio-północnej stronie, naprzeciwko kościoła PP. Benedyktynek, a na niej 3 znacznej wielkości dzwony. Cały kościół opasany był dokoła zabudowaniami duchownemi, które po dziś dzień stoją, z bardzo małym od nich ustępem. 4 Jak zatem wyglądał i jak był usytuowany kościół? Z przytoczonego opisu wynika, że wejście główne nie znajdowało się w wieży. Na podstawie widoków Albertiego można przyjąć, że główny korpus świątyni stał równolegle, lub nieomal równolegle do północnej linii zabudowy placu (tyły ul. Wodnej) i był tym samym ograniczony tą zabudową, podczas gdy druga strona placu pozostawała szersza. Możliwe więc, że świątynia nie była symetryczna. Kaplice południowe mogły być znacznie większe, tam też zlokalizowana była kruchta, w ten sposób, aby wejście znalazło się na wprost probostwa, które od połowy XVIII wieku wyglądało już tak jak obecnie. W analizie należy jeszcze uwzględnić opis Poznania z 1787, będący faktycznie opisem parafii miejskiej. Choć bardzo ogólny, charakteryzuje kolegiatę w czasie kiedy jeszcze stała: Strona południowa [ ] 4-ty kościół parafialny i kolegiata Marii Magdaleny, od piorunu roku 1773 spalony i dotąd pusty, leży miedzy klasztorem benedyktynek i koilegium pojezuickiem w posrzodku, oddalony od ulicy Świętostanisławskiej kroków 120, przypiera końcem do kamienic na murach miejskich stojących tak blisko, że tylko ścieszkę do przejścia zostawuje. Furtka Zgniła, dana w murze miejskim, jest obok kościoła tego parafialnego, oddalona od Bramy wrocławskiej 240 kroków. 5 Istotnych informacji o dyspozycji wnętrza dostarczają wizytacje. Wiesiołowski dokładnie przeanalizował najstarszą z zachowanych wizytacji, z roku Niestety brakuje w niej informacji o usytuowaniu kaplic i ołtarzy, niemniej jednak kolejność opisu daje pewne wskazówki na ten temat. Wizytacja rozpoczęła się od opisania zakrystii i ołtarza wielkiego. Dowiadujemy się z niej, że na piętrze nad zakrystią znajdowała się kaplica, następnie, że 4 Przyjaciel Ludu, op. cit., s. 91. Pozostaje do rozszyfrowania monogram autora artykułu X.K, czy był to ksiądz Marcin Kotarbski, długoletni proboszcz, który stał za ostatnimi próbami odbudowy kościoła, czy ksiądz Kinosowicz ( ), proboszcz od 1832, który nie mógł budowli pamiętać? 5 F. Pohorecki, Opis Poznania z roku 1787, KMP 1932, s. 47. Sporządził go ksiądz Marcin Kotarbski. [1 krok = 0,75 m] 6 J. Wiesiołowski, Kolegiata św. Marii Magdaleny w świetle najstarszej wizytacji, KMP 2003/3, s. 120

10 pomiędzy zakrystią a wieżą było pięć kaplic, jedna kaplica, kaplica bractwa kupieckiego, mieściła się pod wieżą, trzy kaplice po stronie północnej do wejścia bocznego, kolejna na piętrze nad tym wejściem. Następnie wymieniono dalszych sześć kaplic. Łącznie lustrator wymienił siedemnaście kaplic, z czego aż dziesięć po stronie północnej, z czego wynika, że zakrystia musiała być duża. Dokładniejsza lokalizacja zakrystii i jej ulokowanie w bryle kościoła pozostają nieznane. Nie znamy żadnego widoku południowej strony świątyni poza ryciną z 1704 roku, ale i ta niewiele wyjaśnia. ZABUDOWA OTACZAJĄCA PLAC W XVIII I XIX WIEKU - ZAGADNIENIA HISTORYCZNO-URBANISTYCZNE Na potrzeby niniejszego opracowania przeanalizowane zostały następujące plany miasta Poznania: Widok (grafika) z 1704 roku w rękopisie Stragona abo stołeczne miasto Poznań. (ryc. 4) 7 ; Ryc. 4. Widok Poznania z 1704 w Stragona, abo. Biblioteka Kórnicka 7 Zbiory Biblioteki Kórnickiej.

11 Plan z l , kopia szwedzka (ryc. 5) 8 ; Ryc. 5. Plan Poznania z , kopia szwedzka, reprodukowany w KMP 1937 Plan Jana Rzepeckiego, geometry miejskiego, z 1728 roku (ryc. 6) 9 Plan z 1734 roku; Plan z 1761 roku; Plan z 1784 roku 10 ; Plan Alfreda Brosiga zamieszczony w Kronice Miasta Poznania z 1932 roku, sporządzonym na podstawie dostępnych planów XVIII-wiecznych, obrazujący miasto w l ; 8 KMP 1937, s.4. 9 Archiwum Państwowe w Poznaniu (APP). 10 Źródła kartograficzne do dziejów Poznania : katalog wystawy / [wstęp i kat. Anna Rogalanka i Teresa Ruszczyńska; przy współpr. Urszuli Puckalanki]. Poznań 1978; Kat. Poz. 9, 10, Por. KMP 1932, s. 56, na s. 57 dokładny opis materiału źródłowego.

12 Ryc. 6. Plan Rzepeckiego 1728 fragment, reprodukcja MKZ Poznań Wszystkie plany cechuje znaczny stopień ogólności (ryc. 7, 8, 9). Na jednym z nich (1734 r.) kościół stoi na placu ukośnie, na pozostałych mieści się równolegle do zabudowy mieszkalnej. Kościół wypełnia cały nieomal plac, nieco więcej miejsca pozostaje jedynie w rejonie szkoły i Ciemnej Bramki. Zarys świątyni na tych planach jest nieregularny. Jest on zapewne

13 wynikiem wiele lat trwającej budowy i rozbudowy, ale również efektem dostosowania do Ryc. 7. Plan Poznania z reprodukcja MKZ Poznań Ryc. 8. Plan Poznania z reprodukcja MKZ Poznań

14 Ryc. 9. Plan [Gotzheina] Poznania z 1860, przerys zbiory MKZ Poznań miejsca. Plac, na którym wzniesiono kościół, był z dwóch stron ograniczony regularnymi blokami zabudowy miejskiej: od północy blokiem ul. Wodnej, od zachodu ul. Klasztornej, natomiast od południa i wschodu otaczał go łukiem mur obwarowań przebiegających od Bramy Wodnej w kierunku południowym ku Bramie Wrocławskiej. Ważnym źródłem informacji są przechowywane w Archiwum Państwowym w Poznaniu spisy mieszkańców miasta, a zawłaszcza akta ubezpieczeń przeciwpożarowych. Obowiązek tego ubezpieczenia, wprowadzony w roku 1804, okazał się z historycznego punktu widzenia zbawienny, bowiem zachowane akta zawierają opisy budynków wraz z wymiarami. Konfrontacja tych materiałów w planem mierniczego miejskiego Jana Rzepeckiego oraz towarzyszącym mu opisem miasta, pozwala na względnie dokładne ustalenie charakteru i rozmiarów budynków 12. Zaletą planu Rzepeckiego jest precyzyjne rozmierzenie parcel i ulic. Miary podał w krokach [1 krok = 0,75 m]. Miasto podzielił na kwadraty, które kolejno opisał. Przydatność planu zmniejsza jednak brak zainteresowania obiektami, które nie należały do miasta. Budowle sakralne i powiązaną z nimi zabudowę mieszkalną naniósł Rzepecki na plan bardzo syntetycznie, w postaci zarysów, niemniej jednak podał podstawowe wymiary 12 M. Mika, Opis Poznania z roku 1728, KMP 1950/3, s. 229.

15 kwadratów i parcel, które one zajmowały. Reasumując rewizja Rzepeckiego z 1728 roku pozwala dokładnie odtworzyć linię zabudowy i rozmiary parcel od strony północnej i częściowo zachodniej, przy czym strona zachodnia zawiera luki, bowiem zlokalizowane tam są zabudowania jezuickie. Niedostatecznie opisane zostało probostwo farskie i jego otoczenie. Kolegiata miała czterech prałatów: proboszcza, dziekana, kantora i kustosza oraz 10 kanoników, ponadto mansjonarzy i altarzystów. W 1618 roku było tych altarzystów 46 i kilku kapelanów brackich. Weszło w zwyczaj, że proboszczem mógł zostać wyłącznie rodowity poznaniak. Najdawniejszy, którego imię odnalazł w archiwach Łukaszewicz to żyjący u schyłku XIV wieku Mikołaj Kruse. Powinności duchowne i codzienne odprawianie mszy skłaniały członków kapituły do zamieszkania w pobliżu świątyni. Rozwój ich siedzib kształtował się już od l. 70. XV wieku, a dom proboszcza musiał powstać wcześniej. Zagadnienie to wymaga dokładniejszego przebadania. Gdzie znajdowały się najstarsze domy kanoników? Na to pytanie dał odpowiedź Józef Łukaszewicz: Cały kościół pisał otoczony był w XVI wieku wysokim murem, za którym stały z jednej strony (od południa) wikusze i mury miejskie, z innych mieszkania duchownych; na cmentarzu stała szkoła farska, czyli miejska. Po zaprowadzeniu zakonu jezuitów w Poznaniu (1570 r.) cmentarz i inne przyległe place kościoła Maryi Magdaleny zostały znacznie ścieśnione; z wykuszów (wież) porobiono mieszkania dla duchowieństwa kolegiaty; szkoła miejska wraz z zabudowaniem przyległem i znaczną częścią cmentarza odpadła od kolegium jezuickiego. 13 Z tego zapisu wynika, że najstarsze zabudowania mieszkalne znajdowały się w rejonie obecnego kolegium, a więc w miejscu, które uległo przebudowie pod koniec XVI wieku i przybrało obecny kształt w wieku XVIII. Jest to rejon probostwa, obszar na zachód i południo-zachód od kościoła. Tę zabudowę analizował Andrzej Kusztelski pisząc o pierwszym kolegium jezuickim ulokowanym na wąskim terenie przymurnym w rejonie obecnych ulic Świętosławskiej, Klasztornej i Gołębiej 14. Zamianę wykuszy na mieszkania należy rozumieć jako przekazanie wcześniej istniejących domów dla duchowieństwa. Architektura tych budowli jednoznacznie wskazuje na średniowieczny rodowód. Jacek Wiesiołowski wymienia mieszkańców wykuszy miejskich poczynając od roku 1515: dziewiąty w kolejności Altaristarum, kolejny Ex opposito sacristie, dalej Wierzbinki Urszuli i następny Ubi schopka retro scholam. Odnoszą się one do 13 J. Łukaszewicz, op. cit., s A. Kusztelski, Pierwsze kolegium jezuickie w Poznaniu, KMP 1997/4, s.228.

16 omawianego terenu, niemniej jednak należy pamiętać, że duchowni zwolnieni byli od podatku, stąd nie wszystkie ich wykusze mogły być odnotowywane, podobnie jak te należące do miasta. Wierzbinka była zamożna dewotką i wykusz swój przekazała kolegiacie. Łącznie w XVI wieku wymienione zostało 7 wykuszy na omawianym odcinku muru miejskiego: 1. altarzystów Marii Magdaleny, wymieniany do 1645 r. 2. altarzystów Marii Magdaleny, Psałteria 3. Michała, plebana w Żydowie, w l mieszkał w nim Piotr z Pyzdr, altarzysta Fawków, później w spisach nie występuje 4. Tomasza Kołaczka, następnie prepozyta św. Ducha (do 1645r.) 5. piwowarów, własność altarii piwowarów, od 1585 r. wraz z sąsiednim wykuszem kaznodziejów uzupełniany notą księża na forcie, po przebudowaniu ich celem pomieszczenia księży z budynku przy kościele św. Stanisława przekazanego jezuitom 6. kaznodziejski, identyczny z Ciemną Bramką 7. Stanisława Wierzby, już w 1585 określany jako scola lub scola puerorum 15. Tak gęste rozmieszczenie baszt wiązało się ze słabością militarną muru miejskiego od tej strony, ale w konsekwencji, poprzez ich cywilne zagospodarowanie, wcześnie doprowadziło do likwidacji obronnej funkcji tego muru. Odsłonięte dotychczas pozostałości jego trzynastowiecznej konstrukcji w obrębie bramy dzisiejszego Urzędu Miejskiego z jednej strony (zachodniej) oraz ośrodka zdrowia z drugiej (wschodniej) potwierdzają, że budowle mieszkalne w środkowym odcinku swoimi podwórzami zajęły wąskie międzymurze 16. Wiele informacji na temat budynków należących do kapituły farnej zgromadzili Zofia Kurzawa i Andrzej Kusztelski 17. Lokalizacja wyżej wymienionych wykuszy i ich identyfikacja z obecnymi parcelami możliwa jest na bazie akt ubezpieczenia przeciwpożarowego 18. Nieocenioną pomoc ikonograficzną stanowią trzy akwarele Kajetana Kielesińskiego namalowane około 1840 roku, dokumentujące wygląd tych zabudowań. 15 J. Wiesiołowski, Wykazy i wizje murów, wykuszy i baszt miejskich, KMP 1996/1, s.44 [wykaz s. 48]. 16 B. Wietrzychowski, Odkryty fragment średniowiecznego muru miejskiego przy ul. Wietrznej i Pl. Kolegiackim KMP 1937, s. 179, il. s. 180, 183. P. Pawlak, Elementy miejskiego systemu obronnego odkryte na dziedzińcu byłego Kolegium Jezuickiego KMP 1996/1, s W sąsiedztwie Psałterii przebiegała fosa, stąd korona muru zewnętrznego budynku jest zwieńczona blankami, ale ku południowi teren za murem poszerzał się. Otwarte pozostaje pytanie czy mur zewnętrzny w ogóle istniał lub na jakim odcinku, bowiem dotychczas nie natrafiono na jego pozostałości. Niemniej jednak zachowane widoki jak i informacje źródłowe zdają się wskazywać, że mógł istnieć na odcinku pomiędzy obecnymi nr 13 i 16, od widocznego załamania muru do Ciemnej Bramki. 17 Z. Kurzawa, A. Kusztelski, ANTIQUUM COEMETERIUM. Plac Kolegiacki, Jego kształtowanie, funkcje i zmiany zabudowy, KMP 2003/3, s APP, Dyrekcja Miejskiego Towarzystwa Ubezpieczeń Ogniowych w Poznaniu (Ub. Ogn.),

17 Dzięki Kielesińskiemu wiemy jak wyglądały budynki od szkoły parafialnej po Psałterię. Przedstawił również ich widoki tylne (ryc. 10, 11, 12) 19. Ryc. 10. Nowy Rynek, ok. 1840, akwarela 25,5 x 19,6 cm, Kajetan Wincenty Kielesiński. Napis: Psałterya w Poznaniu; zbiory Ossolineum Pod nr 205 [bez nr adresowego] 20 wykusz altarzysty Altarii św. Antoniego, był usytuowany najbliżej Bramy Wodnej, identyczny z budynkiem opisanym w 1804 roku, jako murowany, z przesklepionym parterem, trójkondygnacyjny, o wymiarach ok. 6,40 5 m. W 1504 roku należał do rodziny Kaniów, później do innych rodzin patrycjuszowskich. Domem altarzysty stał się w roku Uszkodzony przez pożar w 1803 roku, w 1829 roku został rozebrany z powodu katastrofalnego stanu technicznego 21. O jego usytuowaniu nic bliższego nie wiadomo. Pod nr 206 [12] Psałteria, o której możemy powiedzieć znacznie więcej. W tytule akt ubezpieczeniowych: altaria ze skrzydłem 22. Był to duży, dwupiętrowy budynek wzniesiony na początku XVI wieku (ok. 24,30 8,60 m, skrzydło 9 3,20 m). Zarówno wielkość jak i fakt 19 Widoki były reprodukowane w różnych publikacjach, oryginały przechowuje Ossolineum. 20 Numeracja odpowiada notacji w księdze wieczystej, w nawiasach kwadratowych numery adresowe Placu Kolegiackiego. Obowiązujące nr gruntowe nadano w 1923 roku. 21 APP, Ub. Ogn. 369; w 1792 roku nr adresowy 405, w 1803roku nr 245, później APP, Ub. Ogn. 370; Psałteria, KMP 1996/1, s. 206; Z. Kurzawa, A. Kusztelski, op. cit., s

18 nadbudowania na dwóch nie połączonych ze sobą piwnicach, wskazuje że jego bazą musiały Ryc. 11. Nowy Rynek, widok od strony Garbar, ok r., akwarela 24,2 x 19,6cm, Kajetan Wincenty Kielesiński. Napis: Psałterya w Poznaniu; zbiory Ossolineum być dwie baszty. Po nieudanych próbach ratowania w 1877 roku został rozebrany. Budynek ma bogatą ikonografię, jego zarys występuje na planie sytuacyjnym sąsiedniej posesji nr 176 należącej do Hatrwiga, gdzie skrzydło dostawione jest na przedłużeniu budynku wzdłuż uliczki Wietrznej. Pozostałości trzynastowiecznego muru odkryto pod ścianą frontową. Pod nr 207 [13] mieszkał posiadacz kaplicy Skaławskich Altaria Św. Trójcy, Zwiastowania NMP, św. Andrzeja Apostoła, erygowana 1469, ufundowana została przez słynnego burmistrza Jerzego Boka i jego żonę Barbarę i znajdowała się w kaplicy niegdyś Boków, potem Heltów, Piotrowskiego i wreszcie Skaławskich. Altaria ta miała wykusz w murach miejskich podarowany w 1487 przez Łucję, córkę Jerzego Boka i jej męża Piotra Adamowego. Usytuowany był naprzeciwko prezbiterium 23. W wizytacji z 1780 zapisano, że ma rezydencję murowaną, wykusz naprzeciwko ogrodu za wielkim ołtarzem, pomiędzy domem altarzystów z jednej, a domem 23 J. Wiesiołowski, Kolegiata św. Marii Magdaleny w świetle najstarszej wizytacji, KMP 2003/3, s.135 [43]

19 kanoniczym z drugiej strony. W lustracji z 1812 zanotowano, że rezydencja 207 należała do Ryc. 12. Ciemna Bramka, ok. 1840, akwarela 23,5 x 20,2 cm, Kajetan Wincenty Kielesiński, Napis: Ciemna vel Smrodliwa Bramka ołtarza w kaplicy Piotrowskich albo Skaławskich. Mieszkał ksiądz Brzeziński, kustosz. Dom opisano jako budynek murowany, dobrze utrzymany, dwupiętrowy, na każdym piętrze po jednej izbie i korytarz, podpiwniczony, z małym podwórzem. W aktach ubezpieczenia przeciwpożarowego w 1804 wpisano, że na parceli znajduje się murowany dom kryty dachówką o wymiarach 9,50 4,70 m, podpiwniczony, w którym piwnica i parter były sklepione, a dwie wyższe kondygnacje miały stropy belkowe; na każdej kondygnacji znajdował się pokój i korytarz. Opis potwierdza, że był to ten sam dom. Na planie sytuacyjnym z 1879 widać, że ten niewielki dom miał wzdłuż wschodniej krawędzi podwórza zabudowania gospodarcze (ryc. 13). Szczytem zachodnim stykał się ze znacznie większym domem Brzeźnickich. W 1864 stan techniczny budynku był katastrofalny, rozbiórka nastąpiła w APP, Ub. Ogn Por. ; Z. Kurzawa, A. Kusztelski, op. cit. s. 228.

20 Ryc. 13. Plan sytuacyjny z 1879, stare kanonie Nowy Rynek 13, 14, pusty plac po nr 15, nowa kamienica nr 16 Pod nr 208 [14] kanonia z donacji braci Brzeźnickich, potocznie zwany domem Brzeźnickich. Brzeźniccy herbu Szreniawa w połowie XVI wieku dzięki korzystnemu małżeństwu stali się rodziną patrycjuszowską 25. Jeden z nich był biskupem. Łukasz został kanonikiem farnym, był proboszczem fary w latach ; miał patronat altarii św. Andrzeja i św. Barbary, która znajdowała się na lewo od wejścia do kościoła od strony ul. Wodnej 26. W Aktach miasta Poznania znajduje się dokument Altaristis vel potius Canonicus Sanc. Maria Magdalena Donatio Iuspatronatus et Domus Altaris Brzeznickiego zatwierdzenia fundacji Łukasza Brzeźnickiego i brata jego rajcy Stanisława przez bpa Wawrzyńca Goślickiego. Stanisław i Łukasz Brzeźniccy wystawił rezydencję dla kilku księży opartą na murze miejskim oraz należącą do niej drewnianą kuchnię 27. Nad drzwiami umieszczono kamienną tablicę z inskrypcją: AD/ D O M/ Laudem et honorem ac Animarum subsidium salutare/ hoc opus/ 25 J. Wiesiołowski, Napisy nagrobne ze starej fary w Monumenta Sarmatarum Szymona Starowolskiego, KMP 2003/3, s J. Wiesiołowski, Kolegiata św. Marii Magdaleny w świetle najstarszej wizytacji, KMP 2003/3, s.133 [35]. 27 APP, Akta miasta Poznania I D 694.

21 L.B. CC F.F./ A.D Tę rezydencję Brzeźnicki darował Kolegium Kanoników Kolegiaty św. Marii Magdaleny. Oryginalny akt: Donationis Instrument z , zdeponowany w Magistracie, zachował się w odpisie z 1799 w księdze wieczystej. W 1804 budynek opisany jako murowany, dwukondygnacyjny, kryty dachówka, 16,30 8,50 m, w całości podpiwniczony, z przesklepionym parterem, miał 3 korytarze, 9 pokoi i dwa pokoje poddaszowe. Od północy stykał się szczytem z sąsiednim domem nr 13 [207]. Towarzyszyła mu szachulcowa stajnia, kryta dachówką, 6,40 3,90 m 29. Szerszy opis domu pojawił się w lustracji z Wówczas zajmował go ks. Jagielski, dziekan i nazywano go Dziekanią. Dwie piwnice zostały określone jako ozdobne, na parterze po prawej stronie dwa pokoje nazwane porządnymi, w jednym piec i kominek, okna dwa wychodzące na tył, w drugim jedno okno w fasadzie, kominek zamurowany. Rezydencję dzieliła obszerna sień usytuowana pośrodku, po jej lewej stronie izba z jednym oknem w fasadzie, w której kuchnia, z niej druga izdebka z jednym oknem, a obok niej skarbczyk, również z oknem. Na piętrze układ podobny: środkiem sień obszerna, po prawej dwa porządne pokoje, w pierwszym piec bez kominka, dwa okna na tył; drugi pokój bez pieca z dwoma oknami w fasadzie. Po lewej stronie dwie izby, w pierwszej jedno okno w fasadzie i kominek, w drugiej, bez ogrzewania, dwa okna na tył. Na poddaszu dwie komory koło siebie do schowania, po lewej mała izdebka z piecem. Cały budynek był dobrze utrzymany, jedynie dach potrzebował wsparcia. Podwóreczko małe, ogrodzone, po prawej obok rezydencji mała stajenka murowana. Lustrator uznał dom za dogodny na mieszkanie dla dwóch księży. W 1856 dziekan skarżył się Konsystorzowi, że jego dom jest w bardzo złym stanie: mury popękane, wilgoć, dach dziurawy. W 1895 rozbiórka zrujnowanego domu, plan budowy nowego. Pod nr 209 [15] mieszkał posiadacz tytułu Altarzysta św. Anny W wizytacji z 1780 zapisano, że Altaria św. Anny, erygowana 1408, odnowiona została w 1452 przez Jana Fawko, który przekazał na mieszkanie altarzysty wykusz (propugnaculum) solidnie murowany, usytuowany pomiędzy domami kolegium kanoników zwanym Brzeźnickich, a domem Bractwa Kapłanów Ubogich 31. Wiesiołowski wiąże z tą altarią wykusz Michała, plebana w Żydowie, który wzmiankowany jest od 1598, gdzie w mieszkał Piotr Granatowicz z Pyzdr, altarzysta altarii Fawków w farze poznańskiej 32. Dom 28 Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu(AAP), KA II 337/3. 29 APP, Ub. Ogn AAP, KA II 337/3. 31 AAP, AV 30, s. 620, J. Wiesiołowski, Kolegiata św. Marii Magdaleny w świetle najstarszej wizytacji, KMP 2003/3, s.126 [11].

22 odnotowany w wizytacji z W 1631 miał miejsce remont wszystkich rezydencji na koszt miasta, kolejny W 1792 rezydencja była zrujnowana i altarzysta sam ją wyremontował nie mogąc liczyć na pomoc miasta. Jednak już w 1803 podczas pożaru zrzucono dach, aby zapobiec przemieszczaniu się ognia. Budynku nie zabezpieczono, więc uległ prędkiej degradacji. Potem położono dachówki bez umocowania ich zaprawą 34. W 1804 dom opisany jako murowany, kryty dachówką, dwukondygnacyjny o wymiarach 9,60 4,80 m; wnętrza niewysokie, mieścił 2 korytarze, 2 pokoje, kuchnię i 1 piwnicę 35. W lustracji z 1812 zapisano, że budynek jest niewygodny, jedynie z izbą czeladna na dole i pokojem na górze, w obu posadzki ceglane, do tego piwniczka i ogródek. Mury opisane zostały jako mocne, solidne. Opis potwierdza, że dom był średniowiecznym wykuszem, który przetrwał do XIX w. bez przebudowy. Altaria była w tym czasie wakująca 36. Stan budynku w 1836 określono jako zły i prawdopodobnie wkrótce go rozebrano. W 1849 kapituła domagała się od kolatora (miasto) wzniesienia nowej rezydencji dla kanonika, ale magistrat zdecydowanie odmówił twierdząc, że dla jednego księdza nie będzie budował domu proponując jeden większy po zniesieniu sąsiedniej posesji nr 210, co wiązano z planowanym przebiciem ulicy w kierunku przedmieścia Rybaki. Obecnie na miejscu tych trzech wykuszy stoi okazała kamienica nr Pod nr 210 [16] Dom Bractwa Kapłanów Ubogich Bractwo Kapłanów Ubogich powstało w 1512 z połączenia dwóch wcześniejszych fundacji związanych z kaplicą św. Gertrudy i kościołem św. Stanisława. Szpital i kaplica św. Gertrudy ufundowała mieszczka poznańska Gertruda Pestlowa w 1456, natomiast przy kościółku św. Stanisława, zlokalizowanym przy murze miejskim na odcinku pomiędzy Ciemna Bramką a bramą Wrocławską, znajdował się przytułek dla księży niezdolnych już do pełnienia obowiązków kapłańskich. Wiesiołowski podaje informacje z 1602: bractwo patronowało altarii Wniebowzięcia NMP, śś. Piotra i Pawła oraz Jakuba, która znajdowała się obok kaplicy Jurgibokowskiej, po lewej stronie idąc do chóru; erygowano ją w Kiedy w 1570 sprowadzono do Poznania jezuitów, magistrat przydzielił im kościół i budynki zgromadzenia księży św. Stanisława zobowiązując się do wystawienia księżom innej siedziby. Wybór padł na trzy wykusze znajdujące się w sąsiedztwie Ciemnej Bramki w miejscu obecnej ul. Za bramką i posesji nr 16. W księdze wieczystej dotyczącej parceli AAP, AV 4, k AAP, KA II 337/1. 35 APP, Ub. Ogn AAP, KA II 337/3. 37 J. Wiesiołowski, Kolegiata św. Marii Magdaleny w świetle najstarszej wizytacji, KMP 2003/3 s. 136 [44].

23 (KW 8181) powołano się na tytuł własności z 1571, czyli datę umowy zawartej przez władze miejskie z seniorami Bractwa, w której miasto przekazywało kapłanom trzy wykusze wraz z projektem ich rozbudowy, którą miał nadzorować Jan Baptysta Quadro. Kontrakt zachował się do dzisiaj wraz ze szczegółowym opisem planowanych robót budowlanych 38. Jednym z nich był wykusz Tomasza Kołaczka, który zajmował wówczas ks. Wojciech, a w 1585 Jan prepozyt szpitala św. Ducha, wymienianym w tej funkcji do 1645, a więc z jakiegoś powodu do przebudowy nie doszło. Dalej dwa wykusze przebudowane celem pomieszczenia księży, o których pisano księża na forcie. Bezpośrednio nad Ciemną Bramką znajdował się wykusz kaznodziejski (wzmiankowany 1503), wymieniany do Od południa sąsiadowała z nim szkoła (nr 17). XIX-wieczny odpis dokumentu z 1565 informuje o zawaleniu się wykusza i bramy prowadzącej w kierunku cmentarza (Ciemnej Bramki) 39. Po odbudowie bramkę przesklepiono kolebkowo opierając sklepienia na grubych murach. Budynek otrzymał kształt litery L ze skrzydłem wzniesionym nad bramką. Odnośnie do tego budynku zapisano: Wykusz nad fortą tak zostawić jako teraz jest. Miał on zostać połączony z sąsiednimi, ale ukształtowanie zwartej zabudowy na odcinku pomiędzy obecnymi nr adresowymi 15 i 17 musiało następować etapami. Księża uzyskali również prawo do korzystania z terenu za murem miejskim od Ciemnej Bramki do Psałterii. Dom księży ubogich został opisany w wizytacji z 1780 jako przeznaczony do wspólnego zamieszkiwania, a utrzymanie jego należy do prebendy św. Stanisława. Jest murowany, kryty dachówką, związany z murem miejskim, gdyż jego początkiem był wykusz podarowany przez miasto (per civitatem datis) i jego kosztem dawniej do mieszkania uzdatniony. Ma trzy kondygnacje ogrzewane powietrzem od kuchni murowanej i sklepionej. Lustrator zapisał w 1812, że rezydencja jest murowana, wrachowana w prewent czterem mansjonarzom, ma dwie piwnice, dwie kondygnacje, na których są trzy wygodne mieszkania: ks. Tanculski na dole ma dwie izby, komorę i piwnicę; ks. Westfal zajmuje piętro z oknami na plac, gdzie ma trzy małe pokoiki i izbę oraz pół piwnicy; drugą połowę piwnicy użytkuje ks. Gajerowicz, który mieszka nad bramką, ma dwie izby i dwa alkierze. Ks. Tanculski i Gajerowicz mają każdy swoją kuchnię, ks. Westwal zamienił swoją na pokoik. Budynek ten w murach od strony rezydencji św. Anny dość mocny, ale gdzie pod nim przechodzi bramka osłabiony, zarysowany i na stronie od ogrodu wypukł się dużo i w tym to miejscu potrzebny mu jest mocny filar toż samo wrota bramy potrzebaby 38 A. Maisel, Adaptacja baszt w Poznaniu dzieło J.B. Quadro, w: Biuletyn Historii Sztuki XVI nr 3 s AAP, KA 4141.

24 podmurować dach wymaga lepszej poprawy jest też ogród który częściowo przywłaszczył X Tanculski z rezydencji św. Anny 40. Opis budynku z akt ubezpieczenia przeciwpożarowego z 1804 uzupełniony jest o wymiary: 22,30 6 m ze skrzydłem 11 6 m, przyziemie sklepione i uformowane podobnie jak wnętrze kościelne, sklepienie wsparte na kolumnach. Wewnątrz były 3 korytarze, 8 pokoi, 3 alkowy, 3 kuchnie, 2 piwnice 41. Od 1825 Dyrekcja Policji miasta zwracała się do Konsystorza arcybiskupiego i zgodę na przebicie ulicy w miejscu Ciemnej Bramki, jednak kapituła kolegiaty nie chciała się zgodzić bez uzyskania gwarancji rekompensaty z utracone mieszkania 42. Problem okazał się poważniejszym niż myślano, bo likwidacja części budynku pociągnęła za sobą konieczność rozbiórki całej budowli, a ponadto, ze względu na powiązanie konstrukcyjne, rozbiórki sąsiedniego budynku nr 17 (szkoły). Dom Bractwa Kapłanów Ubogich zniesiono w 1871, a zaraz potem szkołę. Obecną kamienicę pod nr 16 wzniesiono w 1873 jako budynek narożny. Pod nr 211[17] Szkoła miejska W miejscu, gdzie był zlokalizowany wykusz Wierzbów, w 1580 roku miasto zbudowało nowy budynek szkolny szczytem występujący przed linię zabudowy, przylegający do skrzydła sąsiedniego domu z przelotem Ciemnej Bramki. Szkoła była dwupiętrowa, ze sklepionym parterem, mieściła 9 izb i 1 komorę, miała wymiary 10,50 18 m. Piętra były użytkowane mieszkalnie. Została rozebrana w 1878 roku, bowiem rozbiórka sąsiedniej budowli z Ciemna Bramką poważnie nadwyrężyła jej konstrukcję 43. Wygląd budynku utrwalił Kielesiński. Północna strona placu stanowi jednocześnie tyły ul. Wodnej. Kwartał zabudowy od ul. Wodnej jest jednofrontowy, o połowę krótszy od innych, powstaje pytanie czy został tak wytyczony podczas lokacji, już z planowanym miejscem na kościół miejski, czy uległ przekształceniu później. Mało tego, tyły tego kwartału zajmowały budynki farskie. Anna Rogalanka, pracując nad układem i wielkością parcel w mieście średniowiecznym, omawiając rejon ul. Wodnej wskazuje na źródła XV-wieczne potwierdzające, że tyły parcel 40 AAP, AV 30 s APP, Ub.ogn AAP, KA 10547, plan. 43 Por. Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s.232 oraz APP, Ub.ogn Szkołę wspomina też Marceli Motty w: Przechadzki po mieście, tom II.

25 po południowej stronie ulicy dochodziły do cmentarza kościoła farnego 44. Jednocześnie powołała się na informację, że w 1472 roku na narożu ul. Ślusarskiej istniał dom murowany, frontem zwrócony ku kościołowi, nie wiadomo tylko po której stronie tej ulicy. Proces powstawania zabudowy po północnej stronie kolegiaty wymaga jeszcze wyjaśnienia. Przedstawili go w świetle dostępnych źródeł Kurzawa i Kusztelski 45. Punktem wyjścia niniejszej analizy jest opis Rzepeckiego z 1728 roku. Choć często informuje zdawkowo, że budynek należy do księży farskich, jednak dokładnie określa topografię 46. Znaczną wartość źródłową ma spis adresowy mieszkańców Poznania z 1792 roku opracowany i opublikowany przez Bieniaszewskiego, który podaje zarówno właścicieli jak i mieszkańców budynków. Problemem jest tylko odmienna numeracja, która nie koresponduje z numerami geodezyjnymi figurującymi w księgach wieczystych 47. Zestawienie tych informacji z aktami ubezpieczenia przeciwpożarowego rozpoczynającymi się od roku 1804 pozwala prześledzić losy zabudowy farskiej po rozbiórce kolegiaty. Niestety nie mamy żadnych przekazów ikonograficznych tyczących zabudowy tej pierzei poza planikami sytuacyjnymi w ubezpieczeniach przeciwpożarowych, a te zaczęto zamieszczać dopiero od l. 70. XIX wieku. Pod nr 204 dom posiadacza tytułu Altarzysty św. Mikołaja Idąc od prezbiterium kościoła w kierunku ul. Ślusarskiej parcela m, na tyłach trzeciej kamienicy licząc od Bramy Wodnej, dom na planie zbliżonym do kwadratu, w 1628 opisany jako drewniany, w XVIII wieku z muru pruskiego, piętrowy, kryty wysokim dachem 48. W 1836 roku należał nadal do kolegiaty, w 1863 dom żony chirurga Protza, Amalii 49. Pod nr 203 dom kapelana cechu szewskiego Bardzo wąski budynek drewniany, front zaledwie 7 m szerokości, parcela długa na ok. 10m, rozebrany przed 1804, bowiem brak go w aktach ubezpieczeń przeciwpożarowych. Stał na tyłach obecnej kamienicy Wodna 20. Wiadomo, że ołtarz tego altarzysty znajdował się w kaplicy Tyllowskiej 50. Pod nr 203 dom kapelana cechu rzeźnickiego 44 A. Rogalanka, O układzie i wielkości parcel w średniowiecznym Poznaniu, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu, Warszawa 1977 s Z. Kurzawa, A. Kusztelski, o. c., s M. Mika, op. cit. s A. Bieniaszewski, Baza danych mieszkańców Poznania w 1792 r. na podstawie spisu posesji miasta w Nuntius Vetustatis, 1998, Biblioteka Kórnicka PAN i Centrum Elektronicznych Tekstów Humanistycznych, 48 Bieniaszewski, op. cit., nr 403, drewniany 49 APP, Ub. Ogn Bieniaszewski, op. cit., nr 402. Por. Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s Patrz też APP, Ub. Ogn. 347

26 Wąski dom na tyłach obecnej kamienicy nr 20, która powstała na dwóch połączonych parcelach. Najstarsza zabudowa odnotowana w wieku XVI, w opisie Rzepeckiego znacznie cofnięty w stosunku do linii ówczesnej zabudowy, początkowo prawdopodobnie drewniany, w końcu XVIII z muru pruskiego, rozebrany przed 1804, bowiem brak go w aktach ubezpieczeń przeciwpożarowych 51. Pod nr 202 Dziekania Okazały dom murowany podarowany kolegiacie prawdopodobnie już w XV stuleciu, z godnością dziekana łączony w wieku XVIII, zajmował tyły kamienicy Wodna 21. Wiadomo o nim tyle, że w 1837 roku był własnością prywatną, a jego posiadacz poważnie go odremontował, ten odnowiony dom miał trzy kondygnacje 52. Pod nr 201 trzy budynki farskie Parcela powstała w wyniku scalenia trzech dawniejszych należących do kolegiaty, na których kupiec Godfryd Berger wzniósł dużą kamienicę, obecny adres Plac Kolegiacki 5, tyły ul. Wodnej 22. Dwa domy kapelanów cechu murarskiego, zabudowa udokumentowana w 1510 roku, związana z kaplicą Heltlów. W 1780 opisane jako dwa budynki z muru pruskiego. Dom altarzysty Krzyża Świętego, narożny, odnotowany w 1480 roku, chyba murowany 53. Kwartał zabudowy objęty ulicami Wodną od północy, Ślusarską od wschodu, Kozią od południa i Klasztorną od zachodu, choć niewielki, jest w dawnym układzie urbanistycznym najbardziej niejasny. U Rzepeckiego [kwadrat nr 2] przy ul. Wodnej mieszczą się parcele o nr Zachodnia strona ulicy Ślusarskiej w 1728 zajęta była przez dwie posesje (nr 9 i 10) darowane na szpital miejski 54. Nie jest jasne czy obie działki były w całości zabudowane i jaka była ta zabudowa. W każdym razie w 1804 roku na tyłach odnotowano wolny plac, który otrzymał numer gruntowy 200. Kolejna parcela (nr 11) miała na tyłach budynki farskie dom Konwencianek i dom księdza Potarzyńskiego. Ich działka miała około 20 m długości. Jak były usytuowane domostwa nie wiadomo. Dom Beginek zwanych Konwenciankami. Ich zgromadzenie sięga początkiem roku 1405, założył je Jan Czoczur, proboszcz św. Wojciecha i podarował mały domek przy cmentarzu farnym. Kiedy wspólnota się 51 Bieniaszewski, op. cit., nr Bieniaszewski, op. cit., nr 400; APP, Ub. Ogn Patrz też Kurzawa, Kusztelski, op. cit. s Bieniaszewski, op. cit., nr 399, 398; Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s. 237; APP, Ub. Ogn APP, Ub. Ogn. 366 zabudowa datowana na XVII w., od 1857 przebudowany na dom mieszkalny.

27 rozwinęła przekazano im inny dom, pierwotnie należący do kaznodziejów farnych. Zgromadzenie istniało do 1817 roku, później dom stał się przytułkiem dla nędzarzy 55. Dom księdza Potarzyńskiego, tożsamy z domem kanonika fundi Naramowskich, uszkodzony w 1713 roku upadającym hełmem z wieży kolegiackiej 56. Kolejne dwie parcele przy ul. Wodnej, wymienione przez Rzepeckiego pod nr 12 i 13, były krótkie zostawiając tyły na długość 14 m, ale nie ma wzmianki o ich zabudowie ani własności. Czy to przeoczenie? Odpowiadają one obecnym adresom ul. Koziej. Ostatnia kamienica (14) miała na tyłach budynek farski, jak pisze Rzepecki tyłem do Panien Hełmionek. Można z tej informacji wyciągnąć wniosek, że budynek narożny od ul. Klasztornej (obecnie nr 9) był własnością klasztorną. Podarowała ją Benedyktynkom Jabłonowska w roku Potwierdzają to jego dalsze losy, bowiem od 1835 należał do Szkoły Ludwiki 57. Do tej kamienicy przylegała wąska kamieniczka o zaledwie pięciometrowym froncie należąca do kolegiaty, której lokalizację identyfikujemy z obecnym adresem Kozia 31. Kamienicę można identyfikować z domem altarzystów bractwa budniczego i literackiego. Niewiele wiadomo o tym budynku. Ubezpieczeniem przeciwpożarowym został objęty w 1823 jako własność prywatna. Podpiwniczony, mieścił trzy mieszkania po jednym na każdej kondygnacji, parter był sklepiony, zaś najwyższe piętro z muru pruskiego 58. Sąsiednia kamieniczka w kierunku wschodnim, obecny adres Kozia 32, również należała do kolegiaty, była murowana, front wąski, zaledwie 5,50 m, dołem sklepiona kolebką, z niewielką oficynką z muru pruskiego. Ostatnim mieszkańcem był ksiądz Dionizy Musielski, dziekan. W 1804 roku sprzedana złotnikowi Michałowi Petzoldowi 59. Można ją identyfikować z Prymarią, domem kapelanów obowiązanych odprawiać pierwsza mszę każdego dnia 60. Fundacja Pięciu Wdów Szlacheckich, obecny adres ul. Kozia 33. Założona w 1590 roku przez Annę Spławską. Lokalizacja potwierdzona w spisie mieszkańców z 1792 roku 61. Nie wiadomo jednak, czy była to lokalizacja pierwotna. Kamienica murowana, 55 Bieniaszewski, op. cit., nr 396; Przyjaciel Ludu 1834, Nr 12, s Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s W. Knapowska, Dzieje fundacji ks. Ludwiki Radziwiłłowej w Poznaniu, Poznań 1930, s.57; APP, Ub. Ogn APP, Ub. Ogn Kurzawa i Kusztelski, op. cit., s.235 piszą, że podarowała ją kolegiacie w 1639 r. mieszczka Dorota Hoffmanowa, ale własność w 1804 r. podają błędnie; Bieniaszewski, op. cit., nr 393, w 1792 mieszkał ksiądz Jan Zieliński 59 APP, Ub. Ogn. 360 (plan sytuacyjny) 60 Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s.236; Bieniaszewski, op. cit., nr 394 (?) w 1792 r. mieszkał ksiądz Stanisław Rorer. 61 Bieniaszewski, op. cit., nr 395, nazwany Pięć Panien Szlacheckich

28 trójkondygnacyjna, 7,50 12,55 m z oficyną. Po rozebraniu kościoła zakład jeszcze jakiś czas pozostawał pod opieką proboszcza farnego, w 1824 był już własnością prywatną. W 1858 został przebudowany 62. Fotografia z ok r. ukazuje widok na tę narożną kamienicę, trójosiową, ze śladami przebudowy 63. Rzepecki w swoim opisie wydzielił osobny kwadrat 5 ograniczony ul. Klasztorną, Gołębią, Kozią i Placem Kolegiackim. Obliczył rozmiar tego kwartału zabudowy na kroków. Mieściło się w nim probostwo farskie wraz z ogrodem i sąsiednią zabudową. Strona południowa ul. Koziej pomiędzy ul. Klasztorną a kościołem tyłami przylegała do domu i ogrodu probostwa farskiego. Mieściły się tam trzy kamieniczki. Narożna do Klasztornej, obecny adres Kozia 3, prawdopodobnie należała do Benedyktynek 64. Sąsiedni dom, ul. Kozia 2, do Zgromadzenia Siedmiu Wdów Stanu Mieszczańskiego. Ufundowała je w 1627 roku mieszczka poznańska Hanusikowa pochodząca z rodu Bremerów i darowała własny dom. Podstawowym zabezpieczeniem materialnym były wynajmowany sklep i jedna izba. Ponadto wdowy miały się utrzymywać z jałmużny i własnej pracy. Kamienica była dość duża, zapewne na dwóch połączonych parcelach (ok.10 14,50 m) ze sklepionym przyziemiem i dwoma budynkami w podwórzu. W 1852 roku znalazła się w rękach prywatnych 65. Pod nr 213 Rezydencja drugiego kapelana cechu kuśnierskiego, narożna, frontem zwrócona ku placowi znana jest z fotografii z końca XIX w. Ten stary dom był niewielki 5 13,70 m, dwukondygnacyjny, obie kondygnacje były sklepione. Kuchnia mieściła się w osobnym budynku. W 1804 roku mieszkał nauczyciel Lange. Kamieniczka została rozebrana w 1892 roku 66. Pod nr 212 [ Klasztorna 11] Dom prepozytów farnych istnieje do dzisiaj i nie zmienił swojej funkcji 67. Adresy budynku: Gołębia 1, Nowy Rynek 1, Pl. Kolegiacki 1, Klasztorna11 sygnalizują, że wielokrotnie zmieniano wejście główne. Rodowód budynku jest bardzo dawny. Powstał z połączenia dwóch, bądź trzech pierwotnych kamieniczek. Obecną, barokową formę, nadał mu biskup niocheński Józef Pawłowski w latach Prowadzony obecnie remont budynku poprzedziły badania architektoniczne i archeologiczne, 62 APP, Ub. Ogn Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s Patrz też Przyjaciel Ludu 1834, Nr 12, s Kurzawa, Kusztelski, op. cit., s. 223, il Knapowska, op. cit., APP, Ub.ogn. 363; Bieniaszewski, op. cit., nr 413 Browar WWP Benedyktynek 65 Przyjaciel Ludu, op. cit., s. 93; Bieniaszewski, op. cit., nr 411; APP, Ub.Ogn. 362; Kurzawa. Kusztelski, op. cit., s Bieniaszewski, op. cit. nr 410; APP, Ub.Ogn. 377 akta zawierają bardzo dokładny opis wnętrza domu.; Kurzawa. Kusztelski, op. cit. s.235, il. 20 s Bieniaszewski, op. cit. nr 275; APP, Ub.Ogn. 376; Kurzawa. Kusztelski, op. cit. s.234

29 które nie zostały jeszcze opracowane i udostępnione. Obiekt ten, ze względu na wagę historyczną, zasługuje na odrębne opracowanie. HIPOTETYCZNA LOKALIZACJA KOŚCIOŁA Zwymiarowanie zabudowy Placu Kolegiackiego w okresie kiedy kościół farny jeszcze na nim stał, dokonane przez Jana Rzepeckiego, jest jedynym o charakterze topograficznym, jakim dysponujemy. Mierniczy miejski opisał świątynię osobno w kwadracie 4, lokalizując ją odległościami w stosunku do istniejącej wówczas zabudowy. Poczynając od wschodu określa odległość od Psałterii na 20 kroków (15 m), długość kościoła na kroków 103 (77,25 m), szerokość na 55 (41,25 m). Od zachodu odległość do rezydencji kapelana kuśnierskiego 10 kroków (7,50 m), od północy do zabudowań pierzei placu kroków 12 (9 m). Od Ciemnej Bramki do kościoła było 22 kroki (16,50 m). Cały kwadrat zamknął miarą kroków (78,75 112,50 m) 68. Ponieważ nie znamy nawet przybliżonego rzutu kościoła podane wymiary pozwalają jedynie uściślić obszar poszukiwań. Załączony rysunek jest próbą rekonstrukcji opisanej zabudowy w oparciu o pomiary i opisy Rzepeckiego. Wybrana skala: 1 krok = 1 mm, miała na celu pomieszczenie rysunku w dogodnym formacie (A3) oraz zminimalizowanie niepewności pomiarowych. Zarys poszukiwanej kolegiaty został wprowadzony w odniesieniu do opisanych punktów. PERSPEKTYWY BADAWCZE Kolegiata p.w. św. Marii Magdaleny w Poznaniu, jakkolwiek może się to wydać dziwne, nigdy nie miała tradycji. Konsystorz Generalny Arcybiskupi polecił ją spisać dopiero w roku Bogate dzieje tego kościoła i parafii musiały być zatem i nadal muszą być odtwarzane ze źródeł pośrednich i rozproszonych. Pomimo wysiłków licznych badaczy stan naszej wiedzy w wielu obszarach pozostaje niedostateczny. Opracowanie zabudowy Placu Kolegiackiego w momencie rozbiórki ruin kościoła, zarówno historyczne jak i archeologiczne, stanowić będzie zaledwie wstępny etap pracy. Weryfikacja źródeł pisanych, 68 Mika, op. cit. s AAP, KF 657 k.1.

30 dokonana w konfrontacji z wynikami badań archeologicznych, również powinna stać się dopiero punktem wyjścia do dalszej pracy. Dalecy jesteśmy od przebadania wszystkich dostępnych źródeł. Są nimi przede wszystkim akta przechowywane w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu, ale również akta miejskie i księgi wieczyste. Nieznane pozostają jeszcze dokumenty pozostające w dyspozycji probostwa farnego. Historyczne pogłębienie zagadnienia, w oparciu o ustalenia archeologów, źródła pisane i być może nowe źródła ikonograficzne, dobrze rokuje na przyszłość. Jeżeli uda się przybliżyć zapomniane losy tego wielkiego i ważnego społecznie kościoła, miasto Poznań wzbogaci się o ważką część swoich dziejów, wyłonioną ze zbiorowej niepamięci.

31 IWONA HILDEBRANDT-RADKE STRATYGRAFIA ODWIERTÓW GEOLOGICZNYCH WYKONANYCH NA PLACU KOLEGIACKIM W POZNANIU Na placu Kolegiackim w Poznaniu pobrano 4 odwierty geologiczne, każdy o głębokości 6 m. Wykonano je w odległości 10 m od siebie za pomocą wiertni mechanicznej z wiertłem ślimakowym o długości wiertła 2 m. Odwierty wykonano w zachodniej części Placu Kolegiackiego wzdłuż osi północ-południe (ryc. 1).

32 Ryc. 1. Lokalizacja odwiertów na planie sytuacyjno-wysokościowym Placu Kolegiackiego. Odwierty oznaczone są rzędnymi: , , , Kolorem czerwonym oznaczono zasięg wykopalisk archeologicznych przeprowadzonych w latach , źródło: Z. Karolczak POŁOŻENIE PLACU KOLEGIACKIEGO NA TLE UWARUNKOWAŃ GEOMORFOLOGICZNYCH POZNANIA Podstawowym poziomem morfologicznym opisywanego obszaru jest wysoczyzna morenowa płaska, która wznosi się na wysokość od m n.p.m. Różnice wysokości względnej wynoszą w jej obrębie od 2 do 5 m, a spadki nie przekraczają 2º (Bartkowski 1973, Żynda 1996). W granicach Poznania poziom wysoczyznowy jest niższy w części południowej, gdzie osiąga 85 m n.p.m. (poziom A), a wyższy w części północnej, w strefie czołowomorenowej, gdzie wysokości mieszczą się w przedziale m n.p.m. (poziom B) (ryc. 2) (Bartkowski 1973). W wysoczyznę wcinają się formy erozyjne. Są to: dolina Warty, jej dopływy, rynny glacjalne. Koncentrują się szczególnie po zachodniej stronie Warty, przybierając kierunek NW-SE. Wykorzystywane są przez dopływy Warty, np. Bogdankę i Cybinkę o dnach niewyrównanych, z zagłębieniami bezodpływowymi. Ale występują także rynny płaskodenne, np. Głównej, czy Potoku Junikowskiego.

33 Ryc. 3. Szkic geomorfologiczny Poznania wg Bartkowskiego (1973): 1 stopnie wysoczyznowe A-płaska, B- falista, C- pagórkowata, moreny czołowe typu spiętrzonego, 3 powierzchnie sandrowe, 4 obszar zagłębień bezodpływowych, 5 terasy z wyraźną krawędzią, 6 terasy z krawędzią niewyraźną, 7 rynny glacjalne formy duże, 8 rynny i doliny formy małe, 9 współczesna sieć hydrograficzna, 10 krawędź pradoliny, czerwonym kwadratem zaznaczono położenie miasta lokacyjnego Dolina Warty, w jej odcinku przełomowym wcina się na głębokość m w poziom wysoczyznowy. Bartkowski (1957, 1973) wyznaczył VII poziomów terasowych. Terasy wysokie VI i VII utrzymują się na tych samych wysokościach na całym przekroju doliny. Terasa II wycięta jest w glinie zwałowej, o rzędnych m n.p.m., odpowiada lokalizacji dzielnic: Wildy, części Śródmieścia, Naramowic i Starołęki. Jej szerokość wynosi 1 do 2 km. Wyraźna krawędź, pierwotnie łącząca ją z niższymi poziomami terasowymi, jest obecnie silnie zniwelowana (Kaniecki 1993, 2013). Terasa VI o rzędnych około 70 m n.p.m. zachowana jest fragmentarycznie na prawym brzegu Warty, pomiędzy Starołęką a doliną Cybiny. Z kolei terasa IV lokuje się na rzędnych 62,5-66,5 m n.p.m. Współcześnie zajmują ją Rataje i Komandoria. Terasa II zachowana jest tylko we fragmencie, ale ważnym z punktu widzenia niniejszego opracowania, ponieważ, głównie na niej i częściowo na zniwelowanej terasie VII położone jest miasto lokacyjne. Rzędna terasy II wynosi 55 do 57 m n.p.m.

34 Równina zalewowa - terasa I, zajmuje dno doliny. Położona jest na wysokości około 53 m n.p.m. Budują ją piaski, żwiry i częściowo namuły rzeczne. Tu położone są Ostrów Tumski z Zagórzem, Śródka, Chwaliszewo, Grobla i Piaski. Niskie położenie tych dzielnic przy wysokim poziomie wód w średniowieczu zapewne groziło powodziami. Pozostałe terasy na omawianym obszarze doliny nie występują. Plac Kolegiacki położony jest na terasie II w znacznym stopniu zniwelowanej. W podłożu terasę II na omawianym fragmencie budują osady piaszczyste i mułkowe (ryc.3). Ryc. 3. Zmiany powierzchni terenu w wyniku prac niwelacyjnych: 1 - podniesienie o 0-2 m, 2 podniesienie o 2-5