Stan przyzębia i higiena jamy ustnej u dzieci oddychających w patologiczny sposób przez usta oraz fizjologicznie przez nos

Transkrypt

1 506 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Stan przyzębia i higiena jamy ustnej u dzieci oddychających w patologiczny sposób przez usta oraz fizjologicznie przez nos Periodontal condition and hygiene of oral cavity in children with oral and nasal way of breathing Justyna Łyszczarz Stomatologiczny NZOZ Veronadent s.c., Kraków Cel pracy. Ocena stanu przyzębia i periodontologicznych potrzeb leczniczych u dzieci oddychających przez usta oraz w sposób prawidłowy przez nos, przy zastosowaniu wskaźnika CPINT oraz ogólnej higieny jamy ustnej, z użyciem wskaźnika API. Materiał i metody. Badaniami objęto 110 dzieci w wieku lat, podzielonych na 2 grupy: 40 dzieci oddychających przez usta lub w sposób mieszany przez usta i przez nos (grupa badana) oraz 70 dzieci oddychających przez nos (grupa kontrolna). Sposób oddychania oceniany był przez stomatologa i laryngologa. Ogólny stan przyzębia oceniany był za pomocą składowej CPI, a periodontologiczne potrzeby lecznicze z użyciem składowej NT wskaźnika CPITN. Do ogólnej oceny higieny jamy ustnej zastosowany został aproksymalny wskaźnik płytki API. Wyniki. Wartość wskaźnika CPI w grupie dzieci oddychających przez usta była znamiennie statystycznie wyższa (0,93) niż w grupie dzieci oddychających prawidłowo przez nos (0,60) (p < 0,019; test U Manna- Whitneya). U dzieci z obu grup nie stwierdzono występowania patologicznych kieszonek przyzębnych, czyli nie odnotowano wartości wskaźnika CPI równych 3 i 4. W kategorii TN1 zalazło się 62,5% dzieci z grupy badanej oraz 48,6% z grupy kontrolnej, a w kategorii TN2 odpowiednio 15% i 6%. Leczenia nie wymagało 22,5% dzieci oddychających przez usta oraz 45,7% oddychających przez nos. 40% dzieci z grupy badanej i 47,14% dzieci z grupy kontrolnej charakteryzowało się optymalną higieną jamy ustnej (API<25). Niewłaściwa higiena jamy ustnej (API>70) była stwierdzona u 4 osób (10%) z grupy badanej i u jednej osoby z grupy kontrolnej. Wniosek. Periodontologiczne wymagania obejmujące wyznaczone przez WHO cele zdrowia do 2010 roku nie zostały spełnione w przypadku 52,5% dzieci z 40-osobowej grupy dzieci oddychających przez usta oraz 28,6% z 70-osobowej grupy oddychających w sposób fizjologiczny przez nos. Aim. To estimate the periodontal conditions and treatment needs by CPINT (Community Periodontal Index of Treatment Needs) and hygiene of oral cavity by API (Aproximal Plaque Index) of mouth-breathing and nose-breathing children. Material and methods. The research was conducted in 110 children aged years, including 40 children breathing through the mouth (study group) and 70 children breathing through the nose (control group). The way of breathing was assessed by a dentist and a laryngologist. Periodontal conditions were estimated by CPI and the category of treatment needs by TN. API was used for estimation of hygienic conditions of oral cavity. Results. CPI in the group of children with pathological way of breathing through the mouth was statistically significantly higher (0.93) than in the group of children with the proper way of breathing through the nose (0.60) (p < 0.019; U Mann-Whitney test). However, there were no pathological periodontal pockets in all examined children. The treatment needs in the TN1 category were noted in 62.5% children from the studied group and in 48.6% from the control group; the TN2 category was noted in 15% and 6%, respectively. No treatment was needed in 22.5% of mouth-breathers and in 45.7% of children with nasal respiration. 40% children from the studied group and 47% from the control group manifested optimal oral hygiene (API<25), and inadequate hygiene (API>70) was observed in 10% of the studied group (4 children) and only in one child from the controls. Conclusion. Periodontal requirements including the WHO global oral health goals for 2010 were not fulfilled by 52.5% of mouth-breathing children and by 28.6% of nose-breathing children. Key words: CPITN (Community Periodontal Index of Treatment Needs), API (Aproximal Plaque Index), mouth breathing Słowa kluczowe: wskaźnik periodontologicznych potrzeb leczniczych CPITN, aproksymalny wskaźnik płytki API, oddychanie przez usta Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Dr n. med Justyna Łyszczarz Stomatologiczny NZOZ Veronadent s.c. ul. Krowoderskich Zuchów 16/LU3, Kraków lyszczarzj@interia.pl Wstęp Ustny tor oddychania u dzieci i młodzieży może mieć podłoże organiczne, ale może mieć też charakter nawykowy, jako dysfunkcja nabyta [1]. Nieprawidłowość związana z organiczną przeszkodą z reguły jest konsekwencją niedrożności dróg nosowo-gardłowych [2], rzadziej jest indukowana makroglosją z przerośniętym wędzidełkiem języka oraz anatomicznie krótką wargą górną [3]. Niejednokrotnie jednak, nawet po usunięciu przeszkód w nosogardzieli, prawidłowa funkcja oddychania nie zostaje przywrócona i oddychanie przez usta przechodzi w nawyk. Nawyk ten należy do bardzo częstych, a równocześnie jest jednym z najbardziej uporczywych i dających negatywne dla

2 Łyszczarz J. Stan przyzębia i higiena jamy ustnej u dzieci oddychających w patologiczny sposób przez usta zdrowia konsekwencje [3]. Dzieci oddychające przez usta cechują częste infekcje dróg oddechowych, a w ich wyniku zaburzenia słuchu, wady postawy, zgryzu i wymowy [4-7]. Na skutek otwarcia ust dochodzi do zachwiania równowagi pomiędzy napięciem mięśni pierścienia zewnętrznego i wewnętrznego jamy ustnej, co jest przyczyną rozwoju nieprawidłowości morfologicznych i czynnościowych twarzowej części czaszki [8]. Podczas oddychania przez usta dochodzi do obniżenia wilgotności jamy ustnej oraz zmniejszonej produkcji śliny. Zmniejszona ilość śliny prowadzi do większej predyspozycji do próchnicy i stanów zapalnych jamy ustnej. Zwiększa się również w tych warunkach ilość kamienia nazębnego, co wpływa niekorzystnie na stan brzeżnych tkanek przyzębia [3]. Określenie stanu przyzębia ma duże znaczenie w całkowitej ocenie stanu jamy ustnej. Dla kompleksowej oceny stanu przyzębia przydatny jest wskaźnik periodontologicznych potrzeb leczniczych CPITN (Community Periodontal Index of Treatment Needs) [9]. Wskaźnik ten opracowany został wspólnie przez Fédération Dentaire Internationale (FDI) oraz Word Health Organization (WHO) i wywodzi się z PTNS (Periodontal Treatment Needs System). CPITN pozwala na dokonanie szybkiej oceny aktualnego stanu przyzębia u osób indywidualnych i w poszczególnych populacjach. Ocena opiera się na parametrach i kryteriach stwierdzonych klinicznie - stanowią one podstawę do ustalenia toku leczenia, postępowania kontrolnego i prewencyjnego. Cel pracy Celem pracy była analiza: stanu przyzębia (ocenianego za pomocą pierwszej składowej wskaźnika CPINT-CPI) periodontologicznych potrzeb leczniczych (ocenianych za pomocą drugiej składowej wskaźnika CPINT TN), higieny jamy ustnej (ocenianej wartością wskaźnika API) i wykazania ewentualnych istotnych różnic tych parametrów w grupach dzieci oddychających w patologiczny sposób przez usta oraz fizjologicznie przez nos. Metodyka Badaniami objętych zostało 110 uczniów, 45 dziewczynek i 65 chłopców w wieku od 9,89 do 12,84 lat (średni wiek 11,54 lat; średnia masa ciała 39,15 kg, średni wzrost 150,44 cm). Zostali oni dobrani do badań w sposób losowy i kwalifikowani byli spośród uczniów krakowskich szkół podstawowych, z dwóch dzielnic: Śródmieście i Podgórze. Badania uzyskały akceptację Komisji Bioetycznej Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Dzieci zostały podzielone na 2 grupy, różniące się sposobem oddychania: Grupa I 40 osób oddychających przez usta lub w sposób mieszany (usta i nos) grupa badana: 16 dziewczynek i 24 chłopców, w wieku od 10,11 do 12,81 lat (średnia wieku 11,60 lat, średnia masa ciała 39,64 kg, średnia wysokość ciała 150,88 cm). Grupa II 70 osób oddychających przez nos grupa kontrolna; 29 dziewczynek i 41 chłopców, w wieku od 9,89 do 12,84 lat (średnia wieku 11,51 lat, średnia masa ciała 38,87 kg, średnia wysokość ciała 150,19 cm). Klasyfikacja dzieci do poszczególnych grup oparta była o dane uzyskane od rodziców lub opiekunów na temat sposobu oddychania dziecka w czasie dnia oraz podczas nocy (z wyłączeniem okresów kiedy dziecko jest chore) oraz w oparciu o wyniki badania stomatologicznego, laryngologicznego i rynomanometrycznego (przy użyciu aparatu Rhinotest 500, f-ma MES-Kraków) techniką aktywnej rynomanometrii przedniej i tylnej [10]. Stan przyzębia oceniony został z użyciem wskaźnika periodontologicznych potrzeb leczniczych CPITN. Badanie przeprowadza się dzieląc uzębienie pacjenta na 6 odcinków (sekstantów) wg schematu: Sekstant zostaje wyodrębniony, gdy w danym odcinku występuje 2 lub więcej zębów. Jeśli występuje tylko 1 ząb zostaje on włączony do sekstantu przyległego. Ocena stanu przyzębia dokonana została za pomocą kalibrowanej sondy (zgłębnika periodontologicznego) zalecanej przez WHO i FDI, z zastosowaniem pięciostopniowej skali. Do każdego sekstantu wpisana była tylko jedna, reprezentatywna, najwyższa stwierdzona wartość. Kody objawów chorobowych zastosowane w przypadku występowania patologicznych kieszonek dziąsłowych, rejestrowanych podczas badania przyzębia zgłębnikiem periodontologicznym są przedstawione w tabeli I. Ogólna ocena higieny jamy ustnej (obecność płytki nazębnej, obecność kamienia nazębnego, występowanie krwawienia dziąseł) oceniana została z użyciem wskaźnika API (Aproximal Plaque Index), wg Langego i wsp. API= Suma przestrzeni z płytką 100 Suma wszystkich ocenianych przestrzeni międzyzębowych Poszczególne zakresy wskaźnika API były interpretowane w następujący sposób: % niewłaściwa higiena jamy ustnej; 70-40% higiena przeciętna, konieczna poprawa; 39-25% higiena jamy ustnej w miarę dobra, zwłaszcza gdy wskaźnik zbliża się do 25%, przy wartości < 30% można przyjąć, że istnieją odpowiednie warunki do ochrony przed próchnicą; < 25% optymalna higiena jamy ustnej.

3 508 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): Tabela I. Kody objawów chorobowych i kategorie potrzeb leczniczych wskaźnika CPITN Table I. Codes of disease symptoms and category of treatment needs (TN) of CPITN Kody objawów chorobowych /Codes of disease symptoms Kategorie potrzeb leczniczych TN /Treatment Needs 0 zdrowe przyzębie TN0 brak potrzeb leczniczych w zakresie przyzębia 1 krwawienie z dziąseł przy delikatnym zgłębnikowaniu 2 kamień nazębny nad- i poddziąsłowy, nawisające brzegi wypełnień i koron 3 kieszonki dziąsłowe od 3,5 do 5,5mm TN1 instruktaż higieny jamy ustnej TN2 instruktaż higieny jamy ustnej, skaling nad- i poddziąsłowy, usunięcie nawisów wypełnień i koron przy brzegu dziąsła 4 kieszonki dziąsłowe od 6mm TN3 instruktaż higieny jamy ustnej, skaling nad- i poddziąsłowy, usunięcie nawisów wypełnień i koron przy brzegu dziąsła. Leczenie kompleksowe (głęboki skaling, zabiegi chirurgiczne) Wyniki Na podstawie badania laryngologicznego ustalono, że 70% dzieci oddychających przez usta nie posiadało przeszkód ograniczających prawidłowy przepływ powietrza przez nos, a więc oddychanie przez usta miało u nich charakter nawykowy. Zarówno u dzieci oddychających przez usta (grupa badana), jak i u dzieci oddychających przez nos (grupa kontrolna) nie stwierdzono występowania patologicznych kieszonek przyzębnych, czyli nie odnotowano wartości wskaźnika CPI równych 3 i 4. Rozkład wartości wskaźnika CPI w analizowanych grupach ilustruje rycina 1 i tabela II. Przy użyciu testu U Manna-Whitneya wykazano różnice istotne statystycznie pomiędzy średnimi wartościami wskaźnika CPI dzieci z grupy badanej i kontrolnej, przy czym bardziej korzystne wyniki stwierdzono u dzieci z grupy kontrolnej. Wynikające ze wskaźnika CPI, wartości wskaźnika periodontologicznych potrzeb leczniczych (TN) przedstawione są w tabeli III. Porównując potrzeby lecznicze w odniesieniu do stanu przyzębia stwierdzono, że najwyższy odsetek badanych zarówno w grupie badanej, jak i kontrolnej stanowiły dzieci z potrzebami leczniczymi w kategorii TN1, czyli wymagające korekty higieny jamy ustnej w postaci usunięcia płytki nazębnej, powodującej stan zapalny dziąseł i ich krwawienie. Odsetek ten w grupie badanej wyniósł 62,5%, a w grupie kontrolnej był znacząco niższy 48,57%. Wyraźnie wyższy w grupie kontrolnej był odsetek osób nie wymagających specjalistycznego leczenia periodontologicznego grupa TN0 (45,71%), w porównaniu z grupą badaną (22,5%). Najmniejszy odsetek osób zarówno w grupie badanej (15%) jak i kontrolnej (5,72%) stanowiły dzieci z potrzebami leczniczymi w kategorii Liczba obserwacji Test Shapiro-Wilka: Dzieci oddychające przez nos: W = 0,74, p = 0,001 Dzieci oddychające przez usta lub usta-nos: W = 0,77, p = 0,001 45,71% 22,50% 48,57% 62,50% Ryc. 1. Rozkład wartości wskaźnika CPI w grupie badanej i kontrolnej Fig.1. Distribution of CPI values in studied group and controls TN2, czyli wymagające profesjonalnego oczyszczenia powierzchni zębów z osadu i kamienia nazębnego, usunięcia czynników sprzyjających ich retencji oraz przeprowadzenia instruktażu higieny jamy ustnej. Wartości wskaźnika API, oceniającego poziom higieny jamy ustnej przedstawione są w tabelach IV i V oraz na rycinie 2 W grupie badanej średnia wartość wskaźnika API była wyższa i wyniosła 35,5 niż w grupie kontrolnej - 27,17. Różnice nie były istotne statystycznie. 40% dzieci z grupy badanej i 47,14% dzieci z grupy kontrolnej charakteryzowało się optymalną higieną jamy ustnej (API<25). Niewłaściwa higiena jamy ustnej (API>70) występowała tylko u 4 osób (10%) z grupy badanej i u 1-ej osoby z grupy kontrolnej. Porównano również wartości wskaźnika API u chłopców i dziewcząt obu analizowanych grup. Wartości wskaźnika API chłopców i dziewcząt obu analizowanych grup były na zbliżonym poziomie (29,33% u chłopców i 31,46% u dziewcząt) i nie wykazały różnic istotnie statystycznych. CPI 5,71% grupa kontrolna grupa badana 15,00% Tabela II. CPI u dzieci oddychających przez usta (grupa badana) oraz przez nos (grupa kontrolna) Table II. CPI in mouth-breathers (studied group) and in nose-breathers (control group) Grupa n Średnia Mediana Min. Maks Percentyl Wariancja Badana 40 0,93 1,0 0,0 2,0 0,0 2,0 0,38 0,62 Kontrolna 70 0,60* 1,0 0,0 2,0 0,0 2,0 0,36 0,60 p < 0,019 test U Manna-Whitneya Tabela III. Wartości wskaźnika TN w analizowanych grupach Table III. TN values in mouth-breathers (studied group) and in nose-breathers (control group) Grupa Liczba badanych TN 0 brak potrzeb TN 1 korekta higieny SD TN 2 TN1 + skaling n % n % n % Badana , , Kontrolna , ,57 4 5,72

4 Łyszczarz J. Stan przyzębia i higiena jamy ustnej u dzieci oddychających w patologiczny sposób przez usta Tabela IV. Wartości wskaźnika API u dzieci w grupach badanej i kontrolnej Table IV. API values in examined group and in controls Liczba obserwacji Grupa n Średnia Mediana Min. Maks Percentyl Wariancja Badana 40 35,50 34,00 0,0 100,0 6,35 96,15 661,09 25,71 Kontrolna 70 27,17 25,95 0,0 82,0 0,00 65,22 376,46 19,40 Tabela V. Procentowy rozkład osób z grupy badanej i kontrolnej w poszczególnych przedziałach wartości wskaźnika API Table V. Distribution of persons from examined group and controls in particular sections of API values (%) Wartości API Grupa badana Grupa kontrolna N % N % < , , ,5 8 11,43 > ,43 50,00% Test Shapiro-Wilka: Badana: W = 0,90, p = 0,002 Kontrolna: W = 0,96, p = 0, Ryc. 2. Rozkład wskaźnika API w grupie badanej i kontrolnej Fig 2. Distribution of API in studied group and controls Dyskusja Wskaźnik CPINT umożliwia ocenę wszystkich potrzeb periodontologicznych, w tym oświatowozdrowotnych, profilaktycznych i leczniczych, dając jednocześnie ocenę stanu przyzębia na podstawie najwcześniejszych i najistotniejszych objawów z punktu widzenia profilaktyczno-leczniczego [11]. W grupie badanej średnia wartość wskaźnika CPI wprawdzie była statystycznie istotnie wyższa (0.93) niż w grupie kontrolnej (0.60), ale należy podkreślić, że w całej przebadanej grupie nie stwierdzono występowania patologicznych kieszonek przyzębnych, czyli nie odnotowano wartości wskaźnika CPI równych 3 i 4. Najczęściej stwierdzane potrzeby lecznicze mieściły się w kategorii TN1. 62,5% dzieci z grupy badanej oraz 48,6% z grupy kontrolnej wymagało korekty higieny jamy ustnej, w celu usunięcia płytki nazębnej powodującej stan zapalny dziąseł i ich krwawienie. 15% z grupy badanej i 6% z grupy kontrolnej stanowiły dzieci wymagające profesjonalnego oczyszczenia powierzchni zębów z osadu i kamienia API 8,57% 10,00% 10,00% 1,43% SD badana kontrolna nazębnego, usunięcia czynników sprzyjających ich retencji oraz przeprowadzenia instruktażu higieny jamy ustnej (kategoria TN2). Nie wymagało leczenia 22,5% dzieci oddychających patologicznie przez usta lub usta i nos oraz 45,7% oddychających prawidłowo przez nos. Do uzyskanych wyników należy odnieść się poprzez pryzmat obowiązujących obecnie zaleceń, ogłoszonych w 1993 r. na Kongresie WCPD w Szwecji, obejmujących periodontyczne cele zdrowia do 2010 roku [12]. W periodontologii obejmują one cztery grupy wiekowe: dzieci w wieku 15 lat nie powinny mieć więcej niż 1 sekstant z CPITN 1 lub 2, młodzież 18-letnia nie powinna utracić żadnego zęba z powodu próchnicy lub choroby przyzębia, osoby dorosłe w wieku lat nie powinno być więcej niż 2% osób bezzębnych, 90% powinno mieć minimum 20 czynnościowo wydolnych zębów, a na osobę nie może być więcej niż 0.25 sekstantu z CPITN 4. osoby w wieku lat nie powinno być więcej niż 5% bezzębnych, 75% powinno mieć minimum 20 zębów o pełnej wydolności, a na osobę nie może przypadać więcej niż 0,5 sekstantu z CPITN 4. Odnośnie dzieci i młodzieży w Polsce dysponujemy wynikami dwóch ogólnopolskich badań przeprowadzonych w naszym kraju przy współpracy z WHO w 1987 r. i w 1995 r. Badania z 1995 r. objęły dzieci w wieku 7 i 12 lat, młodzież w wieku 18 lat oraz dorosłych w wieku lat. Nie uwzględniono wówczas grup wieku preferowanych obecnie w celach zdrowia do Tak więc reprezentatywne dane pochodzą sprzed prawie 15 lat. Wyniki uzyskane w badanej grupie dzieci w wieku lat odniesiono do punktu 1 przyjętych założeń na 2010 rok. W myśl tego punktu dzieci nie powinny mieć więcej niż 1 sekstant z CPITN 1 lub 2. Okazało się, że 37,3% dzieci (52,5% z grupy badanej i 28,6% z grupy kontrolnej) nie spełnia wyżej wymienionych założeń. Jest to wynik niepokojący i ponownie wskazuje na potrzebę poprawy higieny jamy ustnej wśród dzieci i młodzieży, szczególnie charakteryzujących się ustnym torem oddychania. U 25,4% dzieci (25% z grupy badanej i 25,7% z grupy kontrolnej) stwierdzono wartość wskaźnika CPITN 1 lub 2 w jednym sekstansie. Zdrowe przyzębie stwierdzono u 37,3% dzieci (22,5% z grupy badanej i 45,7% z grupy kontrolnej). Badania przeprowadzone w 1987 r. w województwie warszawskim wykazały 18,9% dzieci 12-letnich ze zdrowym przyzębiem [13], w województwie gdańskim w tym samym roku i w tej samej grupie wiekowej 40% dzieci miało zdrowe przyzębie, natomiast w 1995 r. odsetek ten wyniósł 41,85% [14].

5 510 Probl Hig Epidemiol 2010, 91(3): W ogólnopolskich badaniach 25,4% dzieci 12-letnich charakteryzowało się zerową wartością wskaźnika CPITN [15], 25% w makroregionie lubelskim [16], 27,34% w województwie poznańskim [17], 57,04% dzieci z Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego [18] oraz 46,11% z województwa białostockiego [19]. Na szczególne podkreślenie zasługuje wpływ złej higieny jamy ustnej w młodym wieku na rozwój chorób przyzębia. Wdrożenie dzieci i młodych ludzi do przestrzegania zabiegów profilaktycznych i leczniczych w zakresie higieny może przyczynić się w przyszłości do poprawy zdrowia jamy ustnej, a tym samym do poprawy wydolności układu stomatognatycznego, ponieważ stan obecny w tym zakresie jest daleko niezadowalający. Obecnie utworzone są nowe cele dla zdrowia jamy ustnej [20-22]. Wspólna grupa robocza, International Association for Dental Research (IADR) oraz WHO opracowały cele z docelową realizacją w 2020 r. W oparciu o doświadczenia z poprzednich programów, w nowych celach zdrowie jamy ustnej jest traktowane jako integralna część ogólnego stanu zdrowia. Nowe cele wspierają również szersze spojrzenie na zdrowie jamy ustnej, z wykorzystaniem całego szeregu wskaźników dla oceny chorób i dolegliwości, ale z położeniem dużego nacisku na indywidualne, rekomendowane działania profilaktyczne (ROSC Recommended oral self care). Wniosek Ponad połowa z 40-osobowej grupy dzieci oddychających przez usta (52,5%) oraz ponad 1/4 dzieci z 70-osobowej grupy oddychających w sposób fizjologiczny przez nos (28,6%) nie spełniała periodontologicznych wymagań obejmujących wyznaczone przez WHO cele zdrowia do 2010 roku. Piśmiennictwo / References 1. Karłowska I. Zarys współczesnej ortodoncji. PZWL, Warszawa Valera FC. Muscular, functional and orthodontic changes in pre school children with enlarged adenoids and tonsils. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2003, 67(7): Dominik K. Zarys ortopedii szczękowej. UJ, Kraków Downarowicz P, Matthews-Brzozowska T. Wpływ schorzeń górnych dróg oddechowych na wady zgryzu przegląd piśmiennictwa. Twój Prz Stomatol 2007, 6: Zicari AM, Albani F, Ntrekou P et al. Oral breathing and dental malocclusions. Eur J Paediatr Dent 2009, 10(2): Giuca MR, Pasini M, Galli V et al. Correlations between transversal discrepancies of the upper maxilla and oral breathing. Eur J Paediatr Dent 2009, 10(1): Ovsenik M, Farcnik FM, Korpar M, Verdenik I. Follow-up study of functional and morphological malocclusion trait changes from 3 to 12 years of age. Eur J Orthod 2007, 29: Wysocki J, Krasny M, Skarzynski PH. Patency of nasopharynx and a cephalometric image in the children with orthodontic problems. Int J Pediatr Otorhinolaryngol 2009, 73(12): Ainamo J, Barmes D, Beagrie G, et al. Development of World Health Organization CPITN. Internat Dental J 1982, 32: van der Plas K, Vooren P. The opening interrupter. A new variant of a technique for measuring respiratory resistance. Eur J Respir Dis 1982, 63: Jańczuk Z (red). Choroby przyzębia. Zapobieganie, diagnostyka i leczenie. Biblioteka Stomatologa. PZWL, Warszawa Banach J. Co z realizacją periodontologicznych celów zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia do 2010 r. w Polsce? Dent Med Prob 2002, 39: Szpringer-Nodzak M, Moszczeńska-Cieślikowska B, Remiszewski A, Gieorgijewska J. Ocena stanu przyzębia dzieci 12-letnich za pomocą wskaźnika potrzeb leczniczych przyzębia (CPITN). Czas Stomatol 1989, 42: Adamowicz-Klepalska B, Emerich-Poplatek K, Maraszkiewicz- Kulesza M, Kaczmarczyk J. Porównanie stanu przyzębia oraz periodontologicznych potrzeb leczniczych u 7- i 12-letnich dzieci z woj. gdańskiego badanych w 1987 i 1995 roku. Prz Stomatol Wieku Rozw 1995, 3(4): Jańczuk Z, Ciągło A. Podstawy epidemiologii chorób narządu żucia. Centrum Edukacji Medycznej, Warszawa Tomankiewicz M, Mielnik-Błaszczak M. Stan higieny jamy ustnej i przyzębia u dzieci 12-letnich z makroregionu lubelskiego. Czas Stomatol 1999, 52: Stopa J, Ruszyńska H, Chmielnik M, Soboczyńska H. Ocena stanu i potrzeb leczniczych przyzębia dzieci 12-letnich w województwa poznańskiego. Czas Stomatol 1993, 46: Barańska-Gachowska M, Jakubczyk E, Napora M. Ocena stanu przyzębia i potrzeb leczniczych u dzieci 12-letnich Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Czas Stomatol 1992, 45: Szymaniak E, Marczuk-Kolada G, Waszkiel D, Kierklo A. Stan i potrzeby lecznicze przyzębia (wskaźnik CPITN) u 12 letnich dzieci województwa białostockiego. Czas Stomatol 1991, 44: Adamowicz-Klepalska B, Wierzbicka M, Strużycka I. Założenia i cele zdrowia jamy ustnej w kraju na lata Czas Stomatol 2005, LVIII(6): Petersen PE. The world health report 2003: continuous improvement of oral health in the 21 st century the approach of the WHO global oral health programme. Community Dent Oral Epidemiol 2003, 31: Hobdell M, Petersen PE, Clarkson J, Johnson N. Global goals for oral health Int Dent J 2003, 53: