ZNACZENIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJU

Transkrypt

1 Studia i Materiały. Miscellanea Oeconomicae Rok 17, Nr 1/2013 Wydział Zarządzania i Administracji Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach L u d z i e, z a r z ą d z a n i e, g o s p o d a r k a Aleksandra Pisarska 1 ZNACZENIE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO DLA ROZWOJU GOSPODARCZEGO KRAJU Wstęp W ustawie prawo o szkolnictwie wyższym (UPoSW) uczelnia jest definiowana jako szkoła prowadząca studia wyższe, utworzona w sposób określony w tej ustawie [Dz.U. Nr 164, poz z r.]. Jest ona autonomiczna we wszystkich obszarach swojego działania na zasadach określonych w przepisach. Głównym zadaniem szkół wyższych jest prowadzenie wyspecjalizowanych badań naukowych i wszechstronnej działalności edukacyjnej z uwzględnieniem i poszanowaniem zasad humanizmu, demokracji i tolerancji. Idea poszukiwania prawdy winna się wpisywać w przestrzeń akademickiej wolności badań naukowych i studiów 2. Szkoły wyższe spełniając istotną rolę w procesie kształcenia i rozwoju nauki (jako podmioty wykonujące zadania publiczne), posiadają autonomię zagwarantowaną przepisami Konstytucji. Szkoły wyższe promują również ideę równości, co dotyczy także równego dostępu do nauki, badań naukowych oraz wszystkich innych osiągnięć szkół wyższych. Efektem takiego podejścia będzie równomierny i spójny rozwój społeczno-gospodarczy kraju i wszystkich wydzielonych w jego obszarze terytoriów. W związku z tym finansowanie zadań szkół wyższych powinno być adekwatne do nakładów, jakie należy ponieść, aby działania te były realizowane na najwyższym poziomie, z uwzględnieniem dysproporcji rozwojowych danych obszarów. Adekwatne do zadań finansowanie szkolnictwa wyższego nabiera znaczenia w kontekście czynników jakie odgrywają decydującą rolę 1 Dr Aleksandra Pisarska, adiunkt, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. 2 Misja i strategia Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach na lata

2 w rozwoju społeczno-gospodarczym kraju. Najważniejszymi z nich są: mobilizacja społeczna, wykształcenie oraz import kulturowy 3. Zadaniem polityki państwa w stosunku do szkół wyższych jest tworzenie warunków i bodźców pobudzających uczelnie do osiągania wysokiego międzynarodowego poziomu w zakresie kształcenia i badań, do troski o studentów, a także do budowania wartościowych relacji z otoczeniem społecznym, gospodarczym i międzynarodowym 4. Optymalne rozlokowanie zasobów państwa, uwzględniające potrzeby społeczeństwa i gospodarki, pozwolą na realizację zadań uczelni, zaspokojenie potrzeb oraz wzrost dobrobytu w dłuższym okresie czasu. Produkt krajowy brutto (PKB) jest istotnym miernikiem rozwoju gospodarczego, stanowiąc sumę wartości wszystkich finalnych produktów wytworzonych na terenie kraju w ciągu określonego czasu. Stanowi kluczową wielkość wyliczaną w ramach Systemu Rachunków Narodowych. Wartość PKB w przeliczeniu na jednego mieszkańca (PKBM) analizowanego obszaru (w przypadku tego opracowania - województwa) jest ważną miarą poziomu rozwoju gospodarczego. Ponieważ najistotniejszy wpływ na rozwój kraju mają: kapitał ludzki i społeczny, wiedza i innowacje oraz infrastruktura, szkoły wyższe, realizując swoje zadania (wpływają na wzmocnienie tych czynników), w dużej mierze przyczyniają się do równomiernego rozwoju kraju. W związku z tym rekomenduje się prowadzenie działań ukierunkowanych szczególnie na wzmocnienie tych czynników na obszarach słabo rozwiniętych (do których w największym zakresie należą obszary wiejskie). Rola kapitału ludzkiego dla długookresowego wzrostu jest ogromna, wykazano to zarówno w pracach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych. Wykształcenie i jego odpowiednie wykorzystanie jest jednym z ważniejszych czynników rozwoju ekonomicznego państwa 5. Cel i metody badań Celem opracowania jest określenie wpływu zadań realizowanych przez szkoły wyższe na rozwój gospodarczy kraju. W opracowaniu analizowano dane w podziale na obszary według Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) na poziomie 2 (województwa) zgodnie z Krajowym Rejestrem Urzędowym Podziału Terytorialnego Kraju (TERYT) 6. Realizowane przez szkoły 3 J.T. Hryniewicz, Endo- i egzogenne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów. [w:] Studia Regionalne nr 2(2)/2000, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW (EURO- REG) i Wydawnictwo Naukowe Scholar, 2000, s Misja, wizja i cele strategiczne szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie 2020 roku Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, listopad W. Kamińska, Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2011, s TERYT, Krajowy Rejestr Urzędowy Podziału Terytorialnego Kraju rejestr urzędowy podziału terytorialnego kraju prowadzony przez GUS. Został wprowadzony rozporządzeniem Rady Ministrów w sprawie szczegółowych zasad prowadzenia, stosowania i udostępniania krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju oraz związanych z tym obowiązków organów ad- 84

3 wyższe zadania decydują o poziomie przygotowania pracowników do pracy w różnych sektorach gospodarki (prywatnym, publicznym i społecznym), jest to szczególnie ważne dla województw, w których liczba mieszkańców wsi ma największy udział w liczbie ogółem (podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie i małopolskie), a liczba osób z wykształceniem wyższym (odnotowana w roku 2011) jest najmniejsza (opolskie, warmińsko-mazurskie, kujawsko-pomorskie, lubuskie i podkarpackie). Ekonomiści różnych nurtów stali i stoją na stanowisku, że wykształcenie i jego odpowiednie wykorzystanie jest jednym z ważniejszych czynników rozwoju ekonomicznego kraju. Już Adam Smith w XVIII w. zauważył, że kapitał trwały jest zawarty w człowieku, a stanowią go nabyte przez niego wiedza, zdrowie i kompetencje 7. W opracowaniu przedstawiono cele funkcjonowania szkół wyższych, liczbę uczelni w województwach Polski, w tym uczelni niepublicznych. Szkoły wyższe pogrupowano według województw i ustalono ich liczbę w tych obszarach. Analiza dotyczyła również liczby studentów w podziale na studentów w województwach z uwzględnieniem ich liczby w uczelniach niepublicznych oraz pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych. Przedstawiono wartość produktu krajowego brutto w województwach oraz w podziale na jednego mieszkańca analizowanego obszaru (na poziomie NTS 2). Przeprowadzone badania dotyczyły wszystkich szkół wyższych oraz wszystkich województw w Polsce. Badane szkoły wyższe zostały podzielone na publiczne i niepubliczne według ich liczby w województwach naszego kraju, a PKB ustalone w wartościach przyporządkowanych województwom oraz ustalone na jednego mieszkańca w tych obszarach (zgodnie z opracowaniami GUS). Czasowy przedział badań wybrano, kierując się m.in. tym, że w 2005 roku weszła w życie ustawa prawo o szkolnictwie wyższym, wprowadzająca zmiany w wielu obszarach działalności uczelni, które stopniowo mają doprowadzić do reform systemu szkolnictwa wyższego. Bazą dla tych reform są postulaty zawarte w Deklaracji Bolońskiej podpisanej roku przez ministrów edukacji z 29 krajów [ W opracowaniu wykorzystano dane pochodzące z zasobów GUS, zawarte w rocznikach statystycznych województw i rocznikach statystycznych rolnictwa, według danych za lata r. Wyniki badań analizowano zgodnie z podziałem Polski na województwa, zgodnie z zapisami ustawy, która wprowadziła trójstopniowy podział terytorialny kraju na gminy, powiaty i województwa 8. ministracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego. z dnia 15 grudnia 1998 r. Dz.U. Nr 157, poz Rejestr terytorialny jest jawny. 7 W. Kamińska, Kapitał ludzki i społeczny... op.cit., s. 50, za Smith 1776, wyd. polskie Ustawa o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 24 lipca 1998 r., Dz.U. Nr 96, poz. 603 z późn. zm. 85

4 Wyniki badań Uczelnie, realizując zadania, zgodnie z Ustawą Prawo o Szkolnictwie Wyższym (UPoSW) wywierają duży wpływ na wiele aspektów życia społecznogospodarczego kraju. Tabela 1 zawiera cele realizowane przez szkoły wyższej zawarte w UPoSW oraz ustalone wymiary, prezentujące syntetycznie obszary działań tych jednostek organizacyjnych. Ustalono grupy nakładów (kosztów), które obciążają realizację ustalonych celów, pogrupowano je następująco: rozwój dydaktyki mierzony nakładami poniesionymi na kształcenie studentów, doktorantów i uczestników innych form kształcenia w każdym aspekcie, rozwój postaw obywatelskich ustalony jako nakłady poniesione na kształtowanie właściwych postaw obywateli, rozwój nauki to nakłady poniesione na naukę, jej upowszechnianie oraz kształcenie i promowanie kadr naukowych, rozwój społeczności/gospodarki lokalnej i regionalnej jako nakłady poniesione na działania rozwojowe społeczeństwa i gospodarki, w wymiarze lokalnym i regionalnym. Tabela 1. Cele funkcjonowania szkoły wyższej. Cele funkcjonowania uczelni kształcenie studentów i przygotowanie ich do pracy, wychowanie obywateli w poczuciu odpowiedzialności za państwo, prowadzenie badań naukowych, prac rozwojowych i świadczenie usług badawczych, kształcenie i promowanie kadr naukowych, upowszechnianie i pomnażanie osiągnięć nauki i techniki, kultury narodowej, udostępnianie zbiorów bibliotecznych, kształcenie w celu zdobywania wiedzy i uzupełniania wiedzy, stwarzanie warunków do rozwoju kultury fizycznej studentów, działanie na rzecz społeczności lokalnych i regionalnych. Natomiast uczelnia zawodowa, prowadząca wyłącznie studia pierwszego stopnia, nie jest zobowiązana do prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych, świadczenia usług badawczych oraz kształcenia i promowania kadr naukowych. Źródło: opracowanie własne na podstawie UPoSW. Wymiary funkcjonowania uczelni rozwój dydaktyki wartość dydaktyczna (nakłady poniesione na kształcenie studentów, doktorantów, uczestników innych form kształcenia w każdym aspekcie), rozwój postaw obywatelskich wartość wychowawcza obywateli (nakłady poniesione na kształtowanie właściwych postaw obywateli), rozwój nauki wartość naukowa (nakłady poniesione na naukę, jej upowszechnianie oraz kształcenie i promowanie kadr naukowych), rozwój społeczności/gospodarki lokalnej i regionalnej wartość rozwojowa społeczności i gospodarki (nakłady poniesione na działania rozwojowe społeczeństwa i gospodarki, w wymiarze lokalnym i regionalnym). Polska podzielona jest na 16 województw (mapa 1). W analizowanym okresie (w latach ) na terenie kraju przeważały województwa, na obszarze których większość mieszkańców to ludność miast. Do województw, na obszarze których mieszka najmniejsza liczba osób zaliczanych do ludności wiejskiej, należą: śląskie, dolnośląskie i zachodniopomorskie (mapa 1). Województwa, w których większość stanowią mieszkańcy wsi to 4 województwa, do których należą: podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie i małopolskie (mapa 1). Najsłabiej rozwiniętymi gospodarczo obszarami, są tereny na których większość ludności stanowią mieszkańcy wsi. Aktualnie najistotniejszy wpływ na rozwój obszarów wiejskich mają czynniki, takie jak: kapitał ludzki i społeczny, wiedza i innowacje oraz infrastruktura, stąd rekomenduje się prowadzenie działań 86

5 ukierunkowanych szczególnie na wzmocnienie tych czynników na obszarach wiejskich 9. 21,8% - 27,1% 27,1% - 32,4% 32,4% - 37,8% 37,8% - 43,1% 43,1% - 48,4% 48,4% - 53,8% 53,8% - 59,1% Miasto Wieś Mapa 1. Udział % ludności wiejskiej w ludności ogółem w województwach średnio za lata Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata Sektor szkolnictwa wyższego zapewnia zaspokojenie oczekiwań otoczenia społeczno-gospodarczego w zakresie kompetentnych i wysoko wykwalifikowanych pracowników. Proces ten wymaga jednak szczególnego wsparcia ze strony państwa przede wszystkim dla tych uczelni, które mogą prowadzić kształcenie odpowiadające potrzebom gospodarki (ze szczególnym uwzględnieniem zróżnicowania rozwojowego). Uczelnie przyjmują na siebie publiczną odpowiedzialność za promowanie równości społecznej oraz zasad społeczeństwa integrującego. Kapitał intelektualny, odgrywa coraz ważniejszą rolę w nowoczesnym świecie kreowania wartości. Szczególnie jest to zauważalne w organizacjach stosujących nowoczesne technologie i usługi 10. Najwyższe standardy (dotyczące działalności operacyjnej) 9 J. Rakowska, A. Wojewódzka-Wiewiórska, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2010, s M.A. Leśniewski, Kapitał intelektualny w rozwoju organizacji. Wybrane aspekty teoretycznej analizy problemu. [w:] Miscellanea Oeconomicae, Studia i Materiały, rok 15, nr 2/2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce 2011, s

6 i ich wdrożenie w organizacjach funkcjonujących w danych obszarach zależą w największym stopniu od optymalnie przygotowywanych do ich stosowania pracowników i zleceniobiorców (z uwagi na fakt, że w analizowanych latach, zwiększyła się liczba osób studiujących nauczyciele akademiccy odgrywają w tym zakresie znaczącą rolę). Na rysunku 1. przedstawiono udział procentowy osób z wyższym wykształceniem w ogólnej liczbie osób mieszkających w obszarach (analizowanych na poziomie NTS 2) Polski (dane te pochodzą z przeprowadzonego w roku 2011 Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011). Liczba mieszkańców z wykształceniem wyższym kształtowała się od 13,6% w województwie opolskim do 23.6% w województwie mazowieckim. Największy udział osób z wyższym wykształceniem odnotowano w województwie mazowieckim (23,6%) jest to przede wszystkim spowodowane tym, że tym województwie stwierdzono również największą liczbę uczelni (publicznych i niepublicznych), studentów oraz nauczycieli akademickich. W pozostałych województwach ludność z wyższym wykształceniem nie przekroczyła 20% udziału. Najmniejszy udział mieszkańców z wykształceniem wyższym stwierdzono w województwach: opolskim (13,6%), warmińsko-mazurskim (14,0%), kujawskopomorskim (14,1%), lubuskim (14,4%) i podkarpackim (14,5%). W tych województwach udział osób z wykształceniem wyższym nie przekroczył 15%. W pozostałej grupie województw odnotowano od 15,9% w śląskim do 17,6% w województwie pomorskim udziału ludności z wykształceniem wyższym w ich liczbie ogółem (rys. 1). Rysunek 1. Udział % osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie mieszkańców (w województwach Polski) w roku Źródło: opracowanie własne na podstawie opracowań GUS za 2011 r. 88

7 Uczelnia jest autonomiczna we wszystkich obszarach swojego działania na zasadach określonych w ustawie. Publiczne szkoły wyższe są jednostkami sektora finansów publicznych (ponieważ wykonują zadania publiczne i finansowane są ze środków publicznych). Niepubliczne szkoły wyższe, pomimo wykonywania zadań publicznych, nie należą do sektora finansów publicznych, a są jednostkami organizacyjnymi sektora społecznego (non-profit) 11. W tabeli 2 zawarto liczbę szkół wyższych w województwach Polski, w tym liczbę uczelni niepublicznych. We wszystkich województwach Polski (z wyjątkiem województwa opolskiego) w okresie od 2005 do 2010 roku stwierdzono przeważającą liczbę niepublicznych szkół wyższych w stosunku do jej liczby ogółem. Najwięcej uczelni odnotowano w województwie mazowieckim w roku 2009, było to 107 jednostek, w tym 91 niepublicznych. W tym województwie liczba szkół wyższych przekracza dwukrotnie ich liczbę w stosunku do pozostałych analizowanych obszarów z największą liczbą uczelni (na poziomie NTS 2). Województwa śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie i małopolskie to obszary, w których odnotowano od 32 uczelni (ogółem) w małopolskim w 2008 roku, do 46 w śląskim w roku 2008 roku. Były to województwa z największą liczbą uczelni ogółem w analizowanym kresie. Najmniejszą liczbę szkół wyższych ogółem i najmniejszą przewagę szkół niepublicznych nad publicznymi (w analizowanym) okresie stwierdzono w województwach: opolskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim (tabela 2). W tych obszarach ich liczba ogółem (z niepublicznymi) nie przekroczyła liczby 10. Najmniejsza ich liczba funkcjonuje na terenie województwa opolskiego (6 szkół wyższych, w tym 2 niepubliczne), była to stała liczba w analizowanym okresie od 2005 do 2010 roku i lubuskiego (8 szkół wyższych, w tym 5 niepublicznych, z wyjątkiem roku 2008, w którym w danych GUS wykazano w tym obszarze 6 szkół niepublicznych). W województwach, w których przeważają mieszkańcy wsi (podkarpackie, lubelskie, świętokrzyskie i małopolskie, liczba szkół wyższych ogółem nie przekracza 20 (z wyjątkiem województwa małopolskiego). We wszystkich analizowanych województwach (w latach ) stwierdzono stosunkowo stabilną liczbę szkół wyższych, pomimo prognoz dotyczących zmniejszającej się liczby studentów (tabela 2). Rozmieszczenie szkół wyższych na mapie naszego kraju (mapa 2) jest nierównomierne, największa ich liczba występuje w obszarze województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego i małopolskiego. Natomiast najmniejszą liczbę szkół wyższych ogółem w analizowanym okresie stwierdzono w województwach: opolskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim. Jednak dla równomiernego rozwoju społeczno-gospodarcze go kraju ważny jest również fakt równej dostępności do usług świadczonych (zadań realizowanych) przez uczelnie 11 Szerzej na temat w: A. Pisarska, Zasady zarządzania mieniem i finansami szkół wyższych Polsce. [w:] Miscellanea Oeconomicae, Studia i materiały, rok 16, nr 2/2012, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce

8 zgodnie z zapisami UPoSW. Dla wzmocnienia tego założenia należy ze szczególną starannością (po dogłębnych analizach) przydzielać środki na rozwój wszystkich obszarów, z uwzględnieniem ich sytuacji społeczno-gospodarczej w chwili podejmowania decyzji w tym zakresie. Tabela 2. Liczba szkół wyższych w województwach (szt.). Szkoły wyższe według województw Lata Dolnośląskie Razem w tym niepubliczne Razem Kujawsko-pomorskie w tym niepubliczne Razem Lubelskie w tym niepubliczne Razem Lubuskie w tym niepubliczne Razem Łódzkie w tym niepubliczne Razem Małopolskie w tym niepubliczne Razem Mazowieckie w tym niepubliczne Razem Opolskie w tym niepubliczne Razem Podkarpackie w tym niepubliczne Razem Podlaskie w tym niepubliczne Razem Pomorskie w tym niepubliczne Razem Śląskie w tym niepubliczne Razem Świętokrzyskie w tym niepubliczne Razem Warmińsko-mazurskie w tym niepubliczne Razem Wielkopolskie w tym niepubliczne Razem Zachodniopomorskie w tym niepubliczne Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata Finansowanie szkolnictwa wyższego, wynikające z algorytmów podziału dotacji dla szkół wyższych promują te obszary (te uczelnie), które w chwili przyznawania środków mają już największy potencjał 12. Natomiast rolą polityki państwa w stosunku do szkół wyższych powinno być tworzenie warunków i stwarzanie 12 Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie sposobu podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepublicznych, Dz. U. Nr 160, poz. 957 z r. 90

9 bodźców angażujących uczelnie do osiągania wysokiego poziomu realizowanych zadań ,1 34,1-48,1 48,1-62,2 62,2-76,2 76,2-90,3 90,3-104,3 publiczne niepubliczne Mapa 2. Szkoły wyższe w województwach średnio za lata Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata Tabela 3. Zawiera liczbę studentów w województwach z uwzględnieniem studentów uczących się w uczelniach ogółem, w tym uczących się w uczelniach niepublicznych oraz udział procentowy ogólnej liczby studentów w województwach w liczbie wszystkich studentów w danym roku (ogółem w tym w uczelniach niepublicznych). Pomimo dużej liczby uczelni niepublicznych we wszystkich województwach Polski w okresie od 2005 do 2010 roku stwierdzono przeważającą liczbę studentów w uczelniach publicznych w stosunku do jej liczby ogółem w szkołach wyższych, jest to spowodowane zapewne dużym potencjałem naukowo-dydaktycznym oraz dużymi nakładami na rzeczowe aktywa trwałe (inwestycje rzeczowe) 13 w publicznych szkołach wyższych, co stanowi ważny czynnik ich rozwoju i bodziec wpływający na decyzje w zakresie wyboru uczelni przez kandydatów na studentów. Z uwagi na fakt nierównomiernego rozmieszczenia szkół wyższych na terenie kraju i umiejscowienie ich największej liczby w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim i małopolskim rów- 13 Szerzej na temat w: A. Pisarska, M. Poborski, Wybrane problemy inwestowania w rzeczowe aktywa trwałe (na przykładzie uczelni publicznych w Polsce), Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 241, Wrocław

10 nież największą liczbę studentów ogółem stwierdzono w tych obszarach. W województwie mazowieckim studiowało od 18,1% w roku 2005 do 17,8% w roku 2009 i 2010 wszystkich studentów (była to jednak jednolita tendencja malejąca), około 10% w województwach: śląskim i małopolskim (tabela 3). Najmniejszy ich udział w liczbie ogółem stwierdzono w województwach: opolskim (od 1,9% w 2005 roku do 2,2% w roku 2010), w tym obszarze była to jednolita tendencja rosnąca, lubuskim nastąpiło zmniejszenie liczby studentów w analizowanym okresie (od 2,0% w roku 2005 do 1,5% w roku 2010, w tym województwie była to tendencja jednolita) i podlaskim (2,7% w latach 2005, 2007, wzrost do 2,8% w latach 2006, 2008 i do 2,9% w latach 2009 i 2010) (tabela 3). Tabela 3. Studenci w województwach z podziałem na studentów w publicznych i niepublicznych szkołach wyższych (osoby w tys. i %). Studenci w uczelniach według województw Lata Dolnośląskie Razem 169,3 8,7 169,1 8,8 171,8 8,9 173,0 9,1 172,5 9,2 168,5 9,3 w tym niepubliczne 41,3 6,7 43,6 6,8 48,7 7,4 51,1 7,8 52,0 8,2 50,5 8,7 Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Razem Razem 88,9 4,6 86,5 4,5 85,5 4,4 84,2 4,4 85,1 4,5 84,6 4,7 w tym niepubliczne 22,8 3,7 25,2 3,9 27,5 4,2 27,8 4,2 28,6 4,5 28,1 4,8 Razem 108,2 5,6 106,5 5,5 106,4 5,5 105,7 5,5 105,2 5,6 101,5 5,6 w tym niepubliczne 37,6 6,1 37,5 5,8 38,8 5,9 37,9 5,7 38,6 6,1 37,0 6,4 Razem 39,7 2,0 36,4 1,9 34,2 1,8 29,8 1,6 28,2 1,5 26,4 1,5 w tym niepubliczne 3,6 0,6 3,9 0,6 3,6 0,6 3,4 0,5 2,8 0,4 2,3 0,4 Razem 131,1 6,8 134,4 7,0 138,9 7,2 142,5 7,5 134,7 7,2 114,9 6,3 w tym niepubliczne 53,9 8,7 58,5 9,1 63,3 9,6 66,0 10,0 56,1 8,9 35,3 6,1 Razem 199,7 10,3 203,1 10,5 207,1 10,8 211,1 11,0 212,0 11,3 211,9 11,7 w tym niepubliczne 44,7 7,2 48,5 7,6 49,9 7,6 50,5 7,7 50,9 8,0 48,8 8,4 Razem 350,9 18,1 349,8 18,1 348,0 18,1 344,3 18,0 333,8 17,8 323,2 17,8 w tym niepubliczne 157,0 25,3 158,6 24,8 162,0 24,5 160,0 24,3 150,5 23,8 139,6 24,1 Razem 37,4 1,9 36,8 1,9 38,1 2,0 39,2 2,1 40,9 2,2 39,9 2,2 w tym niepubliczne 5,9 0,9 5,7 0,9 6,1 0,9 7,0 1,1 7,7 1,2 7,4 1,3 Razem 78,4 4,0 76,0 3,9 73,8 3,8 75,5 3,9 74,8 4,0 73,3 4,0 w tym niepubliczne 26,6 4,3 26,7 4,2 26,5 4,0 26,3 4,0 24,4 3,9 23,3 4,0 Razem 52,6 2,7 53,1 2,8 52,7 2,7 53,0 2,8 54,3 2,9 53,1 2,9 w tym niepubliczne 20,3 3,3 20,2 3,1 19,2 2,9 18,3 2,8 17,7 2,8 15,3 2,6 Razem 100,2 5,2 102,2 5,3 103,0 5,4 104,8 5,5 105,8 5,6 107,2 5,9 w tym niepubliczne 27,1 4,4 29,9 4,7 31,9 4,8 31,9 4,8 32,6 5,2 32,4 5,6 Razem 207,7 10,7 203,2 10,5 197,8 10,3 192,2 10,1 187,2 10,0 181,3 10,0 w tym niepubliczne 70,3 11,3 69,9 10,9 68,9 10,4 66,2 10,0 62,5 9,9 59,8 10,3 Razem 57,7 3,0 55,0 2,9 51,2 2,7 49,7 2,6 47,8 2,5 45,7 2,5 w tym niepubliczne 28,1 4,5 27,3 4,3 25,2 3,8 24,2 3,7 22,5 3,6 20,6 3,6 Razem 61,4 3,2 60,2 3,1 58,7 3,1 54,5 2,9 52,4 2,8 50,0 2,7 w tym niepubliczne 21,8 3,5 20,6 3,2 18,8 2,8 17,3 2,6 17,1 2,7 15,3 2,6 Razem 170,5 8,8 172,6 9,0 176,5 9,2 173,9 9,1 169,4 9,0 164,2 9,0 w tym niepubliczne 44,6 7,2 49,2 7,7 54,4 8,2 55,2 8,4 53,2 8,4 48,8 8,4 Razem 86,1 4,4 82,9 4,3 79,0 4,1 78,2 4,1 76,2 4,1 71,8 3,9 w tym niepubliczne 15,1 2,4 15,1 2,4 15,6 2,4 16,2 2,5 15,8 2,5 15,9 2,7 Razem 1939, , , , , ,5 100 w tym niepubliczne 620, , , , , ,5 100 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata

11 W tabeli 4 zaprezentowano liczbę nauczycieli w szkołach wyższych z podziałem na województwa w Polsce. Największa ich liczba pracuje w województwach mazowieckim, małopolskim i śląskim. Pracownicy naukowo-dydaktyczni to największy potencjał wpływający na rozwój społeczno-gospodarczy wszystkich obszarów. W tych województwach, w których liczba pracowników (nauczycieli akademickich) jest największa, mieszkańcy mają największą dostępność do efektów ich pracy, a w związku z tym największą szansę na rozwój. Obszary te z uwagi na promowanie i dodatkowe dofinansowywanie uczelni z największą i najbardziej efektywnie pracującą grupą pracowników naukowo-dydaktycznych kumulują jeszcze większy potencjał i mają możliwość dynamiczniejszego rozwoju. Tabela 4. Liczba nauczycieli akademickich w województwach (osoby). Szkoły wyższe według województw Lata Razem Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata W niektórych województwach (tabela 4) stwierdzono nieznaczne zmniejszenie liczby pracowników naukowo-dydaktycznych w szkołach wyższych (od 26 pracowników w województwie świętokrzyskim, do 226 pracowników w województwie lubuskim), jest to związane zapewne z restrukturyzacją, jaka stopniowo odbywa się w tych jednostkach. Zmniejszanie liczby pracowników naukowo-dydaktycznych nastąpiło również w województwach: warmińsko-mazurskim (o 57 pracowników i podkarpackim (o 115 pracowników). W większej liczbie województw nastąpiło zwiększenie liczby nauczycieli, jednak z powodu zmniejszającej liczby studentów i związanej z tym czynnikiem malejącej dotacji dla uczelni, zarządzający tymi podmiotami będą musieli podejmować decyzje o stopniowym, ale systematycznym zmniejszaniu liczby pracowników szkół wyższych (w tym również nauczycieli). Tabela 5 zawiera wartość PKB w latach według województw. We wszystkich analizowanych latach najwyższą wartość PKB stwierdzono w województwie mazowieckim, która kształtowała się od mln. zł w roku 2005 do 93

12 mln. zł w roku 2010 i była to jednolita tendencja rosnąca. Rozbieżność w zakresie wartości wypracowanego PKB w analizowanych obszarach (na poziomie NTS 2) była bardzo duża i wynosiła od mln. zł w roku 2005 w województwie opolskim do mln. zł w roku 2010 w województwie mazowieckim. Najniższe wartości PKB w analizowanym okresie ( ) ustalono w województwie opolskim, wartości tego wskaźnika wynosiły od mln. zł w roku 2005 do mln. zł w roku Tabela 5. Wartość PKB w województwach (mln zł). 94 Szkoły wyższe według województw Lata Razem Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata Tabela 6. Wartość PKBM w województwach (zł). Szkoły wyższe według województw Lata Razem Dolnośląskie Kujawsko-pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko-mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z GUS za lata

13 W tabeli 6 zawarto wartości PKBM według województw, w tym zakresie odnotowano znaczne rozbieżności. Województwo mazowieckie to obszar, w którym w latach PKBM był najwyższy kształtował się od zł do zł. W analizowanych latach stwierdzono w tym zakresie jednolitą tendencję rosnącą. Produkt krajowy brutto w przeliczeniu na mieszkańca był najniższy w województwach: lubelskim i podkarpackim. W obszarze województwa lubelskiego wypracowane PKBM wynosiło od zł w roku 2005 i wzrosło do w roku 2010 (w tym okresie była to jednolita tendencja rosnąca). W województwie podkarpackim PKB na mieszkańca wynosiło od zł w roku 2005 do zł w roku W tym i we wszystkich pozostałych województwach Polski wystąpiła jednolita tendencja rosnąca PKBM. Wnioski W opracowaniu określono zadania szkół wyższych i ustalono ich znaczenie w społeczeństwie i wpływ jaki wywierają na rozwój gospodarczy kraju (w podziale na województwa) mierzony wartością PKB i PKBM, szczególnie dla obszarów najsłabiej rozwiniętych. Szkoły wyższe zostały pogrupowane według województw i ustalono ich liczbę w tych obszarach. Ustalono również liczbę studentów i nauczycieli w obszarach na poziomie NTS 2. Przeprowadzone badania dotyczyły wszystkich szkół wyższych funkcjonujących w Polsce (które podzielono na publiczne i niepubliczne) i wszystkich województw. Na podstawie przeprowadzonych badań sformułowano następujące wnioski: 1. Sektor szkolnictwa wyższego zapewniając zaspokojenie oczekiwań otoczenia społeczno-gospodarczego w zakresie kompetentnych i wysoko wykwalifikowanych pracowników wymaga szczególnego wsparcia ze strony państwa przede wszystkim w tych obszarach gdzie rozwój społeczno-gospodarczy jest najniższy. Zarządzający uczelniami przyjmując na siebie publiczną odpowiedzialność za promowanie równości społecznej oraz zasad społeczeństwa integrującego muszą ze szczególną troską realizować swoje zadania na obszarach o najsłabszym poziomie rozwoju gospodarczego. 2. Rozmieszczenie szkół wyższych na mapie naszego kraju jest nierównomierne, największa ich liczba występuję w obszarze województw: mazowieckiego, śląskiego, wielkopolskiego, dolnośląskiego i małopolskiego. Natomiast najmniejszą liczbę szkół wyższych ogółem w analizowanym okresie stwierdzono w województwach: opolskim, lubuskim i warmińsko-mazurskim. We wszystkich analizowanych województwach (w latach ) stwierdzono stosunkowo stabilną liczbę szkół wyższych pomimo prognoz dotyczących zmniejszającej się liczby studentów. 3. Na obszarach o najniższym poziomie PKB i PKBM stwierdzono również niski wskaźnik procentowy udziału osób z wykształceniem wyższym w ogólnej liczbie mieszkańców. Natomiast w województwach, w których stwierdzono największy udział osób z wyższym wykształceniem (m.in. mazowieckie, dolnośląskie, małopolskie, pomorskie) wskaźniki PKB i PKBM były również naj- 95

14 wyższe. Jest to zapewne spowodowane m.in. tym, że tych województwach stwierdzono również największą liczbę uczelni (publicznych i niepublicznych), studentów oraz nauczycieli akademickich. Najmniejszy udział mieszkańców z wykształceniem wyższym stwierdzono w województwach: opolskim (13,6%), warmińsko-mazurskim (14,0%), kujawsko-pomorskim (14,1%), lubuskim (14,4%) i podkarpackim (14,5%). W tych województwach udział osób z wykształceniem wyższym nie przekroczył 15%. Na tych obszarach ustalono również najniższe wartości PKB i PKBM. W tych województwach, w których liczba pracowników (nauczycieli akademickich) jest największa, mieszkańcy mają największą dostępność do efektów ich pracy, a w związku z tym największą szansę na rozwój. Obszary te z uwagi na promowanie i dodatkowe dofinansowywanie uczelni z największą i najbardziej efektywnie pracującą grupą pracowników naukowo-dydaktycznych kumulują jeszcze większy potencjał, mają możliwość dynamiczniejszego rozwoju 4. W opracowaniu ustalono również grupy nakładów (kosztów), które obciążają realizację ustalonych celów, pogrupowano je następująco: rozwój dydaktyki mierzony nakładami poniesionymi na kształcenie studentów, doktorantów i uczestników innych form kształcenia w każdym aspekcie), rozwój postaw obywatelskich ustalony jako nakłady poniesione na kształtowanie właściwych postaw obywateli, rozwój nauki to nakłady poniesione na naukę, jej upowszechnianie oraz kształcenie i promowanie kadr naukowych, rozwój społeczności/gospodarki lokalnej i regionalnej jako nakłady poniesione na działania rozwojowe społeczeństwa i gospodarki, w wymiarze lokalnym i regionalnym. Wysokość nakładów w tych obszarach w poszczególnych uczelniach odzwierciedla znaczenie poszczególnych celów dla zarządzających tymi jednostkami organizacyjnymi i całej społeczności akademickiej. Literatura 1. Europen University Association, Deklaracja Lizbońska, Europejskie Uniwersytety po 2010 roku, Różnorodność przy wspólnym celu, 2007, Bruksela. 2. GUS, , Rocznik statystyczny województw. Wydawnictwo GUS, Warszawa. 3. GUS, , Rocznik statystyczny rolnictwa. Wydawnictwo GUS, Warszawa. 4. Hryniewicz J.T., Endo- i egzogenne czynniki rozwoju gospodarczego gmin i regionów. [w:] Studia Regionalne nr 2(2)/2000, Centrum Europejskich Studiów Regionalnych i Lokalnych UW (EUROREG) i Wydawnictwo Naukowe Scholar, Kamińska W., Kapitał ludzki i społeczny na obszarach wiejskich w Polsce. Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce Leśniewski M.A., Kapitał intelektualny w rozwoju organizacji. Wybrane aspekty teoretycznej analizy problemu. [w:] Miscellanea Oeconomicae, Studia i Materiały, rok 15, nr 2/2011, Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce Misja i strategia Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach na lata Misja, wizja i cele strategiczne szkolnictwa wyższego w Polsce w perspektywie 2020 roku Raport cząstkowy przygotowany przez konsorcjum: Ernst & Young Business Advisory. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową Listopad

15 9. Pisarska A., Rola i zasady funkcjonowania szkół wyższych we współczesnym społeczeństwie (na przykładzie systemu akademickiego w Polsce) [w:] The Peculiarity of Man Życie w konsumpcji konsumpcja w życiu konsumpcja życia: Współczesny człowiek w społeczeństwie konsumpcyjnym, nr 15, red. Ryszard Stefański, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń-Kielce Pisarska A., Poborski M., Wybrane problemy inwestowania w rzeczowe aktywa trwałe (na przykładzie uczelni publicznych w Polsce). Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu, nr 241, Wrocław Rakowska J., Wojewódzka-Wiewiórska A., Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich w Polsce stan i perspektywy rozwoju w kontekście powiązań funkcjonalnych. Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego w sprawie sposobu podziału dotacji z budżetu państwa dla uczelni publicznych i niepublicznych, Dz.U. Nr 160, poz. 957 z r. 13. Smith A., Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, 1776, PWN, wyd. polskie Warszawa Ustawa prawo o szkolnictwie wyższym, Dz.U. Nr 164, poz z r. z późn. zm. 15. Ustawa o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa z dnia 24 lipca 1998 r., Dz.U. Nr 96, poz. 603 z późn. zm. Abstrakt: Celem opracowania jest określenie zadań i znaczenia szkół wyższych w społeczeństwie, jest to szczególnie dla obszarów wiejskich (w latach ). W opracowaniu przedstawiono liczbę szkół wyższych w województwach Polski, w tym uczelni niepublicznych. Analiza dotyczyła również liczby studentów w podziale na studentów w województwach z uwzględnieniem ich liczby w uczelniach niepublicznych oraz pracowników naukowych i naukowo-dydaktycznych. Szkoły wyższe wpływając na osiąganie narodowych celów społecznych i gospodarczych, budują kapitał intelektualny i społeczny kraju. Jego dwie zasadnicze, powiązane ze sobą funkcje (kształcenie i prowadzenie badań naukowych) mają kluczowe znaczenie dla zdolności dostosowywania się jednostek gospodarczych i społeczności do zmian oraz wpływają na kształtowanie przyszłości. Z uwagi na fakt nierównomiernego rozmieszczenia szkół wyższych na terenie kraju i umiejscowienie ich największej liczby w województwach: mazowieckim, śląskim, wielkopolskim, dolnośląskim i małopolskim również największą liczbę studentów ogółem stwierdzono w tych obszarach. Najmniejszy ich udział w liczbie ogółem stwierdzono w województwach: opolskim, lubuskim i podlaskim. Największa liczba nauczycieli akademickich pracuje w województwach mazowieckim, małopolskim i śląskim. Pracownicy naukowo-dydaktyczni to największy potencjał wpływający na rozwój społeczno-gospodarczy wszystkich obszarów. W tych województwach, w których liczba pracowników (nauczycieli akademickich) jest największa, mieszkańcy mają największą dostępność do efektów ich pracy, a w związku z tym największą szansę na rozwój. Obszary te z uwagi na promowa- 97

16 nie i dodatkowe dofinansowywanie uczelni z największą i najbardziej efektywnie pracującą grupą pracowników naukowo-dydaktycznych kumulują jeszcze większy potencjał, mają możliwość dynamiczniejszego rozwoju i wypracowują najwyższe wartości PKB i PKBM. The importance of higher education in economical development of the country The aim of this paper is to determine the aims and importance of higher education institutions in society what is extremely important to rural areas (in the years ). The number of public and non-public academies in voivodeships in Poland is presented in the study. The analysis also concerns the number of students in repartition to students according to voivodeships, including the number of students of non-public academies and the number of scientists and scientific and didactic employees. Academies influence achieving national social and economical aims, build intellectual and social capital of the country. Both main and strongly related functions (that are educating and conducting research) have great significance to the ability of economical entities and societies to adapt to changes and influence the shape of our future. In view of the fact that academies are distributed unevenly among the country and the biggest number of them is set in voivodeships: mazowieckie, śląskie, wielkopolskie, dolnośląskie and małopolskie. The biggest number of students in general is also stated there. The lowest share in general number of students is stated in voivodeships: opolskie, lubuskie and podlaskie. The biggest number of academics work in voivodeships: mazowieckie, małopolskie and śląskie. Scientific and didactic employees are the greatest potential influencing social and economical development of all areas. In the voivodeships, in which the number of academics is the biggest, the residents can access the effects of their work most easily and as a result have the greatest chance to develop. In view of promotion and additional financing of academies employing the biggest and the most effectively working group of scientific and didactic workers they cumulate even greater potential and the voivodeships can develop dynamically and elaborate the highest value of GDP and GDP per capita. PhD Aleksandra Pisarska, assistant professor, Jan Kochanowski University in Kielce. 98