Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego

Transkrypt

1 Marek Degórski Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego Wstęp Wprowadzony przez Humboldta do literatury naukowej na początku XIX wieku termin krajobraz definiowany był jako całkowity zespól cech jednego fragmentu Ziemi, będący przestrzenią życia... Z czasem, w miarę rozwoju badań empirycznych, jak i rozważań teoretycznych, związanych z analizą powiązań interakcyjnych pomiędzy poszczególnymi komponentami środowiska geograficznego, zaczęto stosować dwa podstawowe podejścia do badań krajobrazu: systemowy i holistyczny. Krajobraz, w znaczeniu zwyczajowym jest pojęciem abstrakcyjnym i wymaga ścisłej definicji ontologicznej. W ostatnich latach pojawiły się liczne koncepcje i próby definicji krajobrazu, jako przedmiotu badań w naukach przyrodniczych (Forman, Gordon 1986; Naveh 1987, 2000; Green i in. 1996; Farina 1998, 2000). Trudno jednak proces ten uważać za zakończony. Wykorzystując sformułowanie Putnama (Chojnicki 1999), że świat nauki nie jest wytworem gotowym, dziedziny konstytuują się w toku rozwoju nauki i ewolucji, a ich określenie dokonuje się przede wszystkim przez konceptualizację przedmiotową, czyli określenie modeli przedmiotowych organizujących pole badawcze dyscypliny, to definiowanie dyscypliny naukowej zajmującej się analizą krajobrazu można wciąż uważać za będące w fazie konceptualnej. W Europie Środkowej badania te były w XIX i XX wieku silnie związane z geografią kompleksową (Richling 1992; Antrop 2000b). Obecnie miejsce to zajmuje ekologia krajobrazu, licząca sobie już ponad 60 lat (Troll 1939), lecz funkcjonująca jako autonomiczny kierunek badawczy dopiero niespełna dwadzieścia lat (Neveh, Liberman 1984). Podejście do przedmiotu studiów oraz określenie zakresu badań w dziedzinach interdyscyplinarnych jest w pewnym sensie subiektywne, gdyż percepcja każdego z nas obciążona jest dziedziną wiedzy która stanowi nasze podstawy naukowe. Prezentowane rozważania są punktem widzenia geografa, a celem ich jest wskazanie na rolę geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego, ze zwróceniem uwagi na jego istotę oraz charakter.

2 154 Marek Degórski Kilka aspektów analizy istoty i charakteru krajobrazu W analizie istoty i charakteru krajobrazu szczególną uwagę zwrócono na trzy zagadnienia, będące przedmiotem ożywionej dyskusji naukowej prowadzonej w ostatnich latach, a mianowicie: znaczenia komponentów abiotycznych, a zwłaszcza pokrywy glebowej w kształtowaniu się krajobrazu, jego miąższości oraz roli człowieka w jego rozwoju (Zoneveld 1990; Odeh 1998; Pietrzak 1998; Farina 2000; Degórski 2001; Tress, Tress 2001). Rola elementu abiotycznego w kształtowaniu krajobrazu W analizie krajobrazu istnieje zróżnicowane podejście do przedmiotu badań. Dominujące kierunki to: holistyczny, czyli całościowy, bez hierarchizacji ważności komponentów w ujęciu globalnym (Naveh 1982 ); geokompleksowy, rozumiany jako system wzajemnie powiązanych komponentów, o określonej strukturze i funkcjach (Prieobrażeński 1967; Forman, Gordon 1986) lub też ekosystemowy, w którym krajobraz traktowany jest jako ekosystem krajobrazu (Leser 1991). Niezależnie jednak od podejścia badawczego (paradygmatu badawczego), przedmiot poznania pozostaje ten sam krajobraz. Również, jak już zauważono we wstępie, postrzeganie krajobrazu, a przede wszystkim jego składowych jest różne. Dotyczy to głównie elementu abiotycznego, który często nie jest wydzielany jako odrębna kategoria, lecz traktowany łącznie z elementami biotycznymi. Przykład taki daje Farina (1998) wskazując na trzy wymiary (perspektywy) w krajobrazie: ekologiczny, społeczny, geobotaniczno faunistyczny. Z punktu widzenia geografa, takie traktowanie struktury przestrzeni budzi duże zastrzeżenia, ponieważ właśnie zróżnicowanie elementu abiotycznego, będącego generatorem różnorodności elementów biotycznych, jak i kulturowo społecznych jest jednym z najważniejszych elementów krajobrazu (Boyden 1979; Degórski 1986, Degórski 2000). Dlatego też, w analizie krajobrazu zarówno część abiotyczna (geo), jak i biotyczna środowiska geograficznego (bio), powinny być analizowane łącznie, jako wzajemnie się uzupełniające składowe krajobrazu. W ostatnich latach problem różnorodności abiotycznych elementów środowiska w kształtowaniu struktury krajobrazu został zdefiniowany jako georóżnorodność Eberhard (1997). Wyróżnia się trzy podstawowe funkcje, jakie spełnia on w krajobrazie: egzystencjalną rozumiana jako wartość wynikająca z istnienia samego bytu (Kirnan 1997), ekologiczną jako element systemu środowiska, który jest współodpowiedzialny za zachowanie struktury i stabilności ekosystemów (Fox 1990; Nash 1990), społeczną definiowana jako wartość naukowa i estetyczna (Legge, King 1992). Różnorodność elementów abiotycznych rozpatrywana jest jako zespół komponentów (georóżnorodność), jak również indywidualnie, jak na przykład: zróżnicowanie skał (różnorodność litologiczna), zróżnicowanie form terenu (różnorodność geomorfologiczna), zróżnicowanie gleb (różnorodność pokrywy glebowej).

3 Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego 155 Szczególną rolę spełnia pokrywa glebowa, która sama będąc bardzo istotnym elementem krajobrazotwórczym, genetycznie i strukturalnie uzależniona jest zarówno od elementów abiotycznych jak i biotycznych, z którymi pozostaje w zależnościach typu interakcji. Przestrzenna zmienność właściwości glebowych charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem, niezależnie od poziomu organizacji przestrzennej jednostki glebowej (Degórski 2001). Dlatego też mozaika glebowa determinująca heterogeniczność krajobrazu jest rozpatrywane przez wielu autorów niezależne od właściwości gleb (Ibanez i in. 1998; Ibanez, Alba 1999). Rozdzielenie to wydaje się być słusznym, ponieważ różnorodność pokrywy glebowej rozumiana morfogenetycznie jest jeszcze przedmiotem badań gleboznawstwa, gdy heterogeniczność pokrywy glebowej jako element krajobrazu jest już przedmiotem analizy geografii, niezależnie od rozpatrywanej skali przestrzennej (Degórski 2001). Elementy abiotyczne również same przez się tworzą krajobraz, będąc zarazem jego integralną częścią. Stanowią one przedmiot badań geografii fizycznej i ustalenie ścisłej granicy pomiędzy zainteresowaniami geografów a specjalistami innych dyscyplin naukowych jest bardzo trudne. Pionowe granice krajobrazu Kolejnym zagadnieniem istotnym w zdefiniowaniu przedmiotu badań jest określenie pionowych granic zasięgu krajobrazu, czyli wyznaczenie tzw. jego miąższości. Można w literaturze przedmiotu znaleźć próby ilościowego określenia zarówno granicy dolnej, jak i górnej krajobrazu (Przewoźniak 1991; Beruczszwili, Żuczkowa 1997). Przyjmowanie konkretnych wymiarów lub też ograniczeń wynikających z przebiegu naturalnych czynników krajobrazotwórczych (np. położenia poziomu wód gruntowych) jest bardzo nieprecyzyjne i bardzo często trudne do jednoznacznego określenia (np. obszary o efemerycznym występowaniu wód powierzchniowych i podziemnych). Z uwagi na różnorodność struktury krajobrazu oraz różne warunki abiotyczne, miąższość krajobrazu jest różna i bardzo zmienna przestrzennie. Zupełnie inny jest pionowy wymiar krajobrazu w obszarach zurbanizowanych, a inny w obszarach naturalnych, czy seminaturalnych, co wskazuje, że miąższość krajobrazu zależna jest również od jego funkcji. W krajobrazach naturalnych i seminaturalnych w warstwie spągowej krajobrazu granice wyznaczone są poprzez zróżnicowanie warunków abiotycznych (geodiversity), zaś warstwy stropowe krajobrazu, głównie poprzez zróżnicowanie elementu biotycznego (biodiversity). W takim ujęciu w analizie krajobrazu wykorzystywana jest wiedza subdyscyplin geografii fizycznej oraz nauk biologicznych. W warunkach krajobrazów przekształconych antropogenicznie dolną granicę krajobrazu stanowi przestrzenna struktura elementów antropogenicznych, będąca następstwem działalności człowieka w środowisku naturalnym jako moderatora krajobrazu. Górną granicą krajobrazu są zaś formy przestrzenne, będące wynikiem społeczno i kulturotwórczej działalność człowieka, stanowiące ontologiczne elementy krajobrazu. Wyznaczenie miąższości uwzględniać musi również element behawioralny społeczności, jako

4 156 Marek Degórski sprawczy w kreowaniu struktury. Takie ujęcie sprawia, że analiza krajobrazu staje się pomostem pomiędzy geografią, biologią a naukami społecznymi. Reprezentowane podejście nawiązuje do paradygmatu badań krajobrazowych sprowadzającego się do tezy o obiektywnym (ontologicznym) charakterze jego kompleksów oraz stosowania w miarę ujednoliconych systemów taksonomicznych jednostek krajobrazowych, przy jednocześnie zróżnicowanych metodach wydzieleń (Pietrzak 1998). Rola człowieka w krajobrazie Człowiek już od dawna jest obiektem badań geograficznych (antropogeografia), jak i nauk społecznych. Jako element krajobrazu spełnia on kilka funkcji, między innymi jest: egzystencjalnym (ontologicznym) elementem krajobrazu (poprzez samo istnienie); moderatorem krajobrazu kształtującym jego strukturę, jak i tworzącym przestrzeń urbanistyczno industrialną oraz kulturową; elementem społecznym, to znaczy współdziała w grupie, pozostając jednocześnie pod wpływem grupy. Społeczność człowieka ma olbrzymi wpływ na jego zachowania w generowaniu struktur krajobrazu, o różnej skali przestrzennej, od wielkoskalowych do pojedynczych obiektów. Stosunki społeczne, a zwłaszcza system ustrojowo polityczny wpływa na strukturę przestrzenną elementów antropogenicznych, od wielkich jednostek przestrzennych użytkowanych rolniczo lub zurbanizowanych po pojedyncze obiekty, gdzie również istotny jest sposób organizacji przestrzennej, od bardzo uporządkowanego do chaotycznego (Golley, Bellot 1991). Ten specyficzny obiekt badań, będący na styku nauk przyrodniczych, ekonomicznych i społecznych stanowi jeszcze obecnie olbrzymią niszę, która powinna w niedługim czasie zostać wypełniona treścią. Dotychczas aspektem przestrzennym zagospodarowania terenu zajmowała się geografia ekonomiczna i urbanistyka, dziedzictwem kulturowym historia sztuki, zaś zagadnieniami społecznymi filozofia i nauki społeczne. W badaniach nad rolą człowieka w krajobrazie, widać wyraźnie potrzebę wykorzystywania aparatu badawczego wszystkich z tych dziedzin wiedzy. Współczesny człowiek korzysta z doświadczeń wielu pokoleń, które oddziaływały na krajobraz, współtworząc jego strukturę. Poprzez swoje zachowania w przestrzeni geograficznej człowiek buduje swoisty most pomiędzy poznaniem a oceną (Arler 2000). W relacji człowiek środowisko istotny jest również aspekt etyczny, generujący nasze zachowania wobec przyrody (Norton 2000). Z uwagi na wielofunkcyjność krajobrazu, jego kształtowanie wymaga działań planistycznych mających na celu optymalizację wykorzystania potencjału środowiska oraz zachowanie poprawnej jego struktury. Działania te są z założenia subiektywne i mocno osadzone w naszej percepcji i hierarchii wartości. Szybki wzrost liczby ludności i rozwoju urbanizacji prowadzi do wydzielania nowych kategorii krajobrazowych jakimi jest krajobraz obszarów zurbanizowanych czy też uprzemysłowionych. Wymaga to rozbudowy aparatu badawczego, adekwatnego do przedmiotu badań zarówno w aspekcie monitoringu (Ward i in. 2000), analizy

5 Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego 157 strukturalno przestrzennej (Freeman 1999), jak i studiów przemian historycznych krajobrazu pod kątem oceny wpływu działań człowieka na środowisko (Degórska 1996). Poszukuje się nowych rozwiązań metodycznych, które mogą być wykorzystane w analizie obszarów przekształconych przez człowieka (Handley 2000). Interdyscyplinarny charakter badań krajobrazu Złożoność istoty i charakteru krajobrazu oraz jego wielofunkcyjność sprawiają, że słusznym wydaje się traktowanie krajobrazu jako bardzo złożonego systemu w myśl teorii L. Bertalanffyego (1950) i R. Huggetta (1950). Podejście to coraz częściej stosowane w jego analizie sprawia, że krajobraz postrzegany jest jako w pełni zintegrowana przestrzeń, w której poszczególne geokomponenty stanowią dynamiczne podsystemy (Hugget 1975; Boyden 1979; Zonneveld 1990; Farina 2000). Badania wymagają wielodyscyplinarnej analizy poszczególnych komponentów (podsystemów), a zakres analizy zawiązany jest z charakterem każdej dyscypliny naukowej (ryc. 1). W proponowanym w niniejszych rozważaniach schemacie zwrócono uwagę na silne powiązanie badań krajobrazowych z naukami o Ziemi, będącymi subdyscyplinami geografii. Zróżnicowanie przestrzenne abiotycznych komponentów środowiska będące wyrazem ich geograficznej zmienności jest przedmiotem badań subdyscyplin geografii fizycznej, zaś elementów biotycznych, subdyscyplin biogeografii i ekologii, co zgodne jest z koncepcją podziału ekologii krajobrazu zaproponowaną przez Trolla (1971), który zaproponował jej podział na geoekologię (obejmującą abiotyczne elementy środowiska przyrodniczego) i bioekocenologię (obejmującą analizą komponenty biotyczne). Wynikiem geograficznego zróżnicowania tych dwu grup komponentów środowiska wzajemnie z sobą sprzężonych jest przestrzenna heterogeniczność pokrywy glebowej i szaty roślinnej, jako indykatora zróżnicowania krajobrazu naturalnego. Integralnymi podsystememi krajobrazu jest również zbiór komponentów społeczno ekonomicznych tworzących tak zwany krajobraz społeczny i kulturowo industrialny, będący składową antropogenicznego zróżnicowania krajobrazu, stanowiącego przedmiot badań geografii społecznej i ekonomicznej oraz innych nauk humanistycznych (ryc. 1). Przedstawiona złożona struktura krajobrazu sprawia, że z uwagi na interdyscyplinarny charakter badań prowadzonych w funkcjonalno strukturalnej jego analizie, trudno jest wyodrębnić samodzielną dyscyplinę naukową do jego badań (Haase 1986; Leser, Rodd 1991). Zgodnie z tym punktem widzenia, poszczególne podsystemy krajobrazu badane są przez odrębne dyscypliny naukowe, wykorzystujące własne metody a sam sposób definiowania przedmiotu badań jest różny. Idąc dalej takim tokiem rozumowania, rozwijając również poglądy Naveh i Libermann (1984), można postawić pytanie, czy badania krajobrazu nie powinny być kontynuowane jako interdyscyplinarne studia subdyscyplin geografii (ryc. 1). Z jednej strony umożliwia to wykorzystywanie w studiach krajobrazowych sprawdzonych przez lata metod badawczych zarówno w ocenie komponentów środowiska przyrodniczego, jak i przestrzeni społeczno gospodarczej, z drugiej zaś, pozwala na interakcyjną analizę funkcjonalną

6 158 Marek Degórski Ryc. 1. Krajobraz, jako przedmiot badań subdyscyplin geografii oraz innych nauk systemu jakim jest krajobraz, przez badaczy mających szerokie spektrum zainteresowań środowiskiem geograficznym. Podsumowanie Z uwagi na złożony charakter badań krajobrazowych oraz swoisty dualizm ich postrzegania (holistyczny lub systemowy), dalszy ich rozwój dotyczyć może zarówno kreowania kierunku badań jak i rozwoju dyscypliny naukowej zajmującej się kompleksową analizą krajobrazu. Zależnie od tego, czy w koncepcji badań krajobrazu zwycięży zintegrowane wielodyscyplinarne podejście analityczne, traktujące krajobraz jako grupę komponentów (podsystemów), czy też podejście holistyczne, widzące krajobraz jako całościowy byt, ukierunkowany będzie rozwój dyscypliny naukowej, której przedmiotem badań jest krajobraz. Niemniej jednak, dyscyplina naukowa zajmująca się zintegrowaną analizą krajobrazu wielofunkcyjnego musi mieć nie tylko zdefinio-

7 Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego 159 wany przedmiot badań jakim jest krajobraz o empirycznie ustalonej jego miąższości, funkcjach i strukturze, ale również posiadać własny aparat badawczy i metodykę badań. Literatura Antrop M., 1997, Holistic aspects of suburban landscape visual image interpretation and landscape metrics, Landscape and urban planning, 50, Antrop M., 2000a, Background concepts for integrated landscape analysis, Agriculture Ecosystems & Environment, 77, Antrop M., 2000b, Geography and landscape science, Belgeo, , Arler F., 2000, Aspects of landscape and nature quality, Landscape Ecology, 15, Bertalanffy L., 1950, The theory of open system, Science, 111, Beruczaszwili N., Żuczkowa W., 1997, Metody komplieksnych fiziko gieograficzeskich issliedowanij. (Methods for the geographical study), Izd. Moskva, ss Boul S., Hole F., McCracken R., 1989, Soil genesis and classification, Iowa State University Press, ss Boyden S., 1979, An integrative ecological approach to the study of human settlements, MAB Technical Notes, 12, ss. 87. Chojnicki Z., 1999, O geografii, (On geography).geografia polska u progu trzeciego tysiąclecia. Geografia w Uniwersytecie Jagiellońskim , 4, Degórska B., 1996, Zmiany lesistości wschodniej części Kujaw w ostatnim dwustuleciu jako wynik oddziaływania człowieka na środowisko, Przegl. Geogr., 68, 1 2, Degórski M., 1986, Phytoecological methods of studding landscape. Functional and spatial models. Monografies de l equipe 2. V Meeting of the IGU Working Group Landscape Synthesis, Barcelona, Degórski M., 2000, Is geodiversity a part of landscape diversity. Multifunctional landscape: interdisciplinary approaches to landscape research and management, Published by the Centre for Landscape Research, Roskilde, Degórski M., 2001, Pedosfera element środowiska łączący abiotyczną i biotyczną różnorodność, Prace Geogr., 179, Eberhard R., (red.), 1997, Pattern and Process: Towards a Regional Approach to National Estate Assessment of Geodiversity; 1997 Technical Series No. 2, Australian Heritage Commission & Environment Forest Taskforce, Environment Australia, Canberra. Farina A., 1998, Principles and methods in landscape ecology, Chapman & Hall, London, Weinheim, New York, Tokyo, Melbourne, Madras, ss Farina A., 2000, Landscape ecology in action, Kluver Academic Publishers, ss Forman R.T., Gordon M., 1986, Landscape ecology. Wiley and Sons, New York. Fox W., 1990, Toward a Transpersonal Ecology Developing New Foundations for Environmentalism; Shambala Publications, Inc., Boston.

8 160 Marek Degórski Freeman C., Development of a simple method for site survey and assessment in urban areas, Landscape and Urban Planning, 44, Golley F., Bellot J., 1991, Interactions of landscape ecology, planning and design, Landscape and urban planning, 21, Green B.H., Simmons E.A., Woltier I., 1996, Landscape conservation. Some steps towards developing a new conservation dimension. A draft report of the IUCN CESP Landscape Conservation Working Group, Department of Agriculture, Horticulture and Environment, Wye College, Ashford, Kent, UK. Handley J., 2000, North European trade axis. Eco cultural module methodology. A draft of NETA materials, Manchester, UK. Haase G., 1986, Theoretical and methodological foundations of landscape ecology. Landscape Ecology Abstracts of Lectures, Leipzig, Huggett R.,1950, Earth surface systems, Springer Verl., Berlin, Heidelberg, New York, Tokyo, ss Huggett R., 1975, Soil landscape systems: a model of soil genesis, Geoderma 13, Ibánez J., De Alba S., Lobo A., Zucarello V., 1998, Pedodiversity and global soil patterns at coarse scales (with Discussion), Geoderma, (83) 3 4, , Ibánez J., Alba, S., 1999, On the concept of pedodiversity and its measurement, A reply, Geoderma, (93) 3 4, Kiernan K., 1997, Landform classification for geoconservation; In: Eberhard, R., (red.), Pattern and Process: Towards a Regional Approach to National Estate Assessment of Geodiversity, 1997 Technical Series No. 2, Australian Heritage Commission & Environment Forest Taskforce, Environment Australia, Canberra, Legge P., King R., 1992, Geological Society of Australia Inc Policy on Geological Heritage in Australia, The Australian Geologist, 85, Leser H., 1991, Okologie wozu? Springer Verlag. Berlin, ss Leser H., Rodd H., 1991, Landscape ecology. fundamentals, aims and perspectives, [w:] G. Esser, O. Overdieck (red.) Modern ecology: Basic and applied aspects, Elsevier, Amsterdam, ss Nash R. F., 1990, The Rights of Nature A History of Environmental Ethics, Primavera Press, Leichhart, New South Wales. Naveh Z., 1982, Landscape ecology as the scientific basis for holistic land appraisal planning and management, [w:] F. Last, M. Hotz, B. Bell (red.), An environmental appraisal, Plenum Press, New York, London, Naveh Z., Libermann A.S., 1984, Landscape ecology: Theory and application, Springer Verlag, New York Berlin Heidelberg, ss Naveh Z., 1987, Biocybernetic and thermodynamic perspectives of landscape function and land use patterns, Landscape Ecology, 1, Naveh Z., 2000, Introduction to the theoretical foundations of multifunctional landscapes and their application in transdisciplinary landscape ecology. Multifunctional landscape: interdisciplinary

9 Rola geografii w zintegrowanej analizie krajobrazu wielofunkcyjnego 161 approaches to landscape research and management, Published by the Centre for Landscape Research, Roskilde, Norton W., 2000, Cultural geography themes concepts analyses, Oxford University Press, ss Odeh I., 1998, Pedodiversity and global soil patterns at coarser scales, Geoderma, 83, Pietrzak M., 1998, Syntezy krajobrazowe, założenia, problemy, zastosowania, Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss Prieobrazenskij W.S., 1967, Nowyje wiechi sowietskoj fiziczeskoj gieografii, (New vision in Soviet physical geography), Priroda, 8, Przewoźniak M., 1991, Krajobrazowy system interakcyjny strefy nadmorskiej w Polsce, Uniw. Gdański, Gdańsk, ss Richling A., 1992, Kompleksowa geografia fizyczna, PWN, Warszawa, ss Tress B., Tress G., 2001, Capitalising on multiplicity: a transdisciplinary systems approach to landscape research, Landscape and Urban Planning, 57, Troll C., 1939, Luftbildplan und ökologische Bodenforschung, Zeir der Ges, Erdkunde, Troll C., 1971, Landscape ecology geo ecology and bio ecocenology. A terminology study, Geoforum Ward D., Phinn S., Murray A., 2000, Monitoring growth in rapidly urbanizing areas using remotely sensed data, The Professional Geographer, 52 (3), Zonneveld J., 1990, Introduction to Cultural aspects of landscape, First Inf. Conf. Of the IALE Working group Culture and landscape, Wageningen. dr Marek Degórski Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk Warszawa

10