Portal Spraw Zagranicznych psz.pl, Instytut Spraw Zagranicznych. Warszawa 2006

Transkrypt

1

2 Prezentowane w niniejszej publikacji stanowiska wyrażają poglądy Autorów i niekoniecznie są zbieżne ze stanowiskiem zatrudniających ich instytucji, Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl lub Instytutu Spraw Zagranicznych. Portal Spraw Zagranicznych psz.pl, Instytut Spraw Zagranicznych. Warszawa 2006 Wszelkie prawa zastrzeżone. Zabronione jest kopiowanie, przetwarzanie oraz rozpowszechnianie w jakimkolwiek celu i postaci bez pisemnej zgody autora i wydawcy. Opracowanie graficzne: Przemysław Wasilewski Redakcja: Piotr Marczewski i Paweł Świeżak Wydawca: Instytut Spraw Zagranicznych ul. Światowida 63a/ Warszawa instytut@psz.pl Druk i oprawa: ISBN X Publikacja jest rozprowadzana bezpłatnie.

3 SPIS TREŚCI SPIS TREŚCI... 5 WSTĘP... 7 CZĘŚĆ I Paweł Świeżak SAMUEL HUNTINGTON: PROROK CZY PODPALACZ?...11 CZĘŚĆ II...23 Piotr Marczewski ŚWIAT NAUKI I MEDIÓW WOBEC TEZY ZDERZENIA CYWILIZACJI SAMUELA HUNTINGTONA...23 CZĘŚĆ III ANALIZA PRZYPADKÓW EMPIRYCZNA WERYFIKACJA TEORII SAMUELA HUNTINGTONA..45 Michał Tekliński ZACHÓD-ISLAM: OSTATNIE CHWILE PRZED ZDERZENIEM...45 Kamila Łoś ZACHÓD-ISLAM: NIEUNIKNIONY KONFLIKT?...48 Justyna Pierzchała ZACHÓD-CHINY: KRUCHA RÓWNOWAGA SIŁ...52 Ewa Rakowska ISLAM-ROSJA: HISTORIA O MOCARSTWOWYM KOLOSIE NA GLINIANYCH NOGACH I SKUTKACH JEGO IMPERIALNYCH ASPIRACJI...55 Agnieszka Strażewicz INDIE-ISLAM: DWIE RELIGIE, JEDEN KRAJ?...62 Maciej Nawrot CHINY-INDIE: POJEDYNEK GIGANTÓW?...69 Grzegorz Morawski JAPONIA-ROSJA: OD KONFLIKTU DO WSPÓŁPRACY?...71 CZĘŚĆ IV PODZIELONY ŚWIAT, ZDERZAJĄCE SIĘ CYWILIZACJE? OPINIE, PRZEMYŚLENIA, KOMENTARZE...75 Katarzyna Górak-Sosnowska RÓŻNE OBLICZA FUNDAMENTALIZMU MUZUŁMAŃSKIEGO...75 Joanna Wilgorska SPOTKANIE CYWILIZACJI. MIEJSCE: LONDYN...81 Aleksandra Dzisiów DIALOG CYWILIZACJI MOHAMMADA CHATAMIEGO JAKO WSPÓŁCZESNY MODEL STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH ALTERNATYWA DLA ZDERZENIA CYWILIZACJI SAMUELA HUNTINGTONA...83 Katarzyna Götz TURCJA W UNII EUROPEJSKIEJ A ZDERZENIE CYWILIZACJI...88 Hubert Kozieł CZY KONFLIKT IZRAELSKO-ARABSKI JEST CZĘŚCIĄ ZDERZENIA CYWILIZACJI?...91 Anna Głąb KU EUROPIE CZY KU AZJI? PROBLEMY ROSYJSKIEJ TOŻSAMOŚCI...95 Anita Uchańska ZBAWIENNY ZMIERZCH CYWILIZACJI ZACHODU? ZAKOŃCZENIE ANEKS KONFLIKTY NA ŚWIECIE W LATACH 1997 ORAZ NOTY O AUTORACH

4

5 WSTĘP Kolejna już z klasycznych (papierowych) publikacji Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl podejmuje temat słynnej tezy Samuela P. Huntingtona, głoszącej nadejście ery zderzenia cywilizacji. Charakter niniejszego zbioru tekstów pozwala go wpisać w paletę wydawnictw traktujących o stosunkach międzynarodowych. W tym sądzie nad teorią Samuela Huntingtona znajdują się teksty o profilu naukowym, publicystyczno-naukowym oraz publicystycznym. Autorami są redaktorki i redaktorzy Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl, jak również osoby współpracujące, specjalnie zaproszone do uczestnictwa w tym projekcie. Są wśród nich studenci szeroko rozumianych kierunków związanych z nauką o współczesnych stosunkach międzynarodowych, absolwenci podobnych studiów oraz osoby, które rozpoczynają lub już rozpoczęły swoją karierę zawodową, nierzadko łącząc ją z pracą naukową. Realizacja przyjętych założeń publikacji pozwoliła otworzyć środowisko Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl na autorów związanych, bądź wywodzących się z licznych ośrodków naukowych położonych w różnych częściach Polski obok Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie jest to m.in. Uniwersytet Warszawski, Collegium Civitas, Uniwersytet Wrocławski, Uniwersytet Jagielloński, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu oraz Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorzy publikacji nierzadko studiowali, uczyli się i mieszkali za granicą, co pozwoliło im przyjąć szeroki kontekst badawczy. Sądzimy, że ta nowa publikacja środowiska związanego z Portalem Spraw Zagranicznych psz.pl przyczyni się do stworzenia szerszej palety wydawnictw propagujących oraz promujących teksty młodych i ambitnych autorów, którzy chcieliby przy pomocy podobnych publikacji rozwinąć swój warsztat naukowo-badawczy, a często nie jest im to dane, gdyż możliwości publikacji pozostają dla nich niestety wciąż ograniczone. Temat zderzenia cywilizacji zostaje podjęty przez grono wyżej wymienionych autorów z kilku zasadniczych powodów. Po pierwsze, dyskusja wokół tez stawianych przez Huntingtona nie była jak dotąd w Polsce szczególnie dynamiczna. Po drugie, można stwierdzić, że od publikacji oryginalnego Zderzenia cywilizacji (odpowiednio wydanie artykułu i książki: 1993 oraz 1996 rok) mija obecnie mniej więcej 10 lat, co pozwala już spojrzeć na całość hipotezy z odpowiedniej perspektywy czasu. Po trzecie wreszcie, ów temat bywał niejednokrotnie traktowany w nielicznych dyskusjach w sposób szalenie jednostronny, co, jak sądzimy, nie grozi w przypadku autorów Portalu Spraw Zagranicznych psz.pl, który skupia ludzi o rozmaitych zapatrywaniach i poglądach dobrze to wróży jakości dyskusji i ostatecznemu sądowi nad huntingtonowską tezą. Publikację pt. Zderzenie cywilizacji? Sąd nad teorią Samuela Huntingtona podzielono na cztery zasadnicze rozdziały. W pierwszym z nich, którego charakter można w głównym zarysie uznać za faktograficzny, zaprezentowano oryginalną teorię, wskazując na jej słabe i mocne strony. Przedstawiono tu także późniejszą ewolucję myśli i poglądów amerykańskiego badacza. W drugim rozdziale podjęto próbę ukazania reakcji świata nauki i mediów na paradygmat zderzenia cywilizacji. Dominują tu głosy krytyki. Trzeci rozdział pracy poświęcono empirycznej weryfikacji koncepcji zderzenia cywilizacji. Wprawdzie czas, jaki upłynął od jej sformułowania, wciąż nie jest bardzo długi, niemniej jednak przyjęto tu założenie, iż warto przyjrzeć się kontrowersyjnym tezom Huntingtona i sprawdzić, czy istotnie teoria zyskuje potwierdzenie w faktach, tj. czy nadaje się do objaśniania rzeczywistości czyli, czy jest użyteczna i prawdziwa? Sprawdzono tu, czy w relacjach międzycywilizacyjnych, które Huntington określił jako potencjalnie konfliktowe, faktycznie można znaleźć elementy nasilającego się antagonizmu. Wreszcie, w rozdziale czwartym świadomie przyjęto koncepcję swego rodzaju ringu, na którym ścierają się (bądź uzupełniają) poglądy zaproszonych autorów. Prezentują oni swoje przemyślenia, opinie i komentarze na temat teorii Huntingtona oraz zagadnień, które są z nią bezpośrednio, bądź pośrednio związane. Życzymy przyjemnej i satysfakcjonującej intelektualnie lektury! Piotr Marczewski i Paweł Świeżak

6

7 A ty przyznasz, że Arabom muzułmanom, a nawet Arabom chrześcijanom bliżej do innych Arabów, nawet jeśli między nami wybuchały niesnaski i walki. Gdyby tobie ktoś dał wybór: mieszkasz w Szwecji albo w Japonii czy gdzieś w Afryce, wybrałbyś Szwecję, choć to nie twój kraj. Jesteś białym chrześcijaninem, wolisz mieszkać między białymi chrześcijanami. Tacy po prostu jesteśmy my, ludzie. Zawsze szukamy tego, co jest nam bliższe. Tak Najwyższy zaprojektował ten świat. Człowiek nie umie wystąpić przeciwko jego woli. Said, arabski handlarz z Jerozolimy, w rozmowie cytowanej w: Paweł Smoleński, Zbudujemy nowy kalifat, Gazeta Wyborcza września wyznacza koniec beztroskiej clintonowskiej dekady i nastanie czasów, których znakiem są nowe mury wznoszone jak świat długi i szeroki: mur oddzielający Izrael od Zachodniego Brzegu, mur wokół Unii Europejskiej i na granicy amerykańsko-meksykańskiej. ( ) Segregacja ludzi jest częścią globalnej rzeczywistości gospodarczej. Nowy rasizm uprawiany przez rozwinięty świat jest pod wieloma względami bardziej brutalny niż jego klasyczna odmiana: jego legitymizacja nie wypływa z przesłanek naturalistycznych ( naturalne przekonanie o wyższości rozwiniętego Zachodu) ani kulturowych (my na Zachodzie również chcemy zachować tożsamość kulturową), lecz raczej z bezwstydnego gospodarczego egotyzmu, z którego wynika zasadniczy podział na ludzi zamieszkujących obszar (relatywnego) dobrobytu i pozostającą poza nim, wykluczoną resztą ludzkości. Slavoj Żiżek, cyt. za Forum nr 46/2005. Oczywiście, prawie wszyscy ludzie wolą być bogaci niż biedni, ale nie sądzę, aby takie proste ekonomiczne stwierdzenia mówiły dużo na temat większości konfliktów, jakie rozgrywają się we współczesnym świecie. Samuel Huntington, w rozmowie Bronisławem Wildsteinem, Wprost nr 815 (12 lipca 1998). Nie wierzę w pokój między nami i wami, w zgodę i dobre współżycie między Wschodem i Zachodem. ( ) Nacjonalizm to wasz, europejski wymysł. ( ) Nie wierzę też w demokrację, choć musze przyznać, że dla zachodu to dobre rozwiązanie. ( ) Jedno, w co wierzę, to islam. ( ) Ufam, że jeszcze raz potrafimy zbudować kalifat. ( ) Wiara nie podlega debacie, nie możemy się przekonać, kto z nas wierzy bardziej i głębiej. Said, arabski handlarz z Jerozolimy, w rozmowie cytowanej w: Paweł Smoleński, Zbudujemy nowy kalifat, Gazeta Wyborcza ( ) zderzenie cywilizacji jest pseudonimem zderzenia czasów: dotkniętej kryzysem epoki nowoczesnej i tej następnej, jeszcze bezimiennej, o której opowieści jeszcze nie zostały napisane. ( ) Koncepcje Fukuyamy czy Huntingtona to złudzenia odnowionego porządku serwowane zamiast nadziei nowego porządku ( ) zwycięska na razie opowieść Huntingtona przejmując tę obolałą rzeczywistość, zagrzewa do walki terrorystów i zarazem jest politycznym orędziem koalicji antyterrorystycznej. Można ironizować, iż zyskała rangę uniwersalną, gdyby nie fakt, że okazała się także pętlą uniwersalnie zaciskającą się teraz wokół niemałej części globu. ( ) A czy chcemy umierać za taką opowieść?. Lidia Burska, Zderzenie z losem?, Res Publica Nowa, nr 3/2004. Tureckie wspólnoty w krajach europejskich nie integrują się ze społeczeństwami kraju zamieszkania. A skoro tak, to skąd pewność, że ten kraj zdoła zintegrować się z Europą? ( ) Europejczycy nie mają innego wyjścia, jak uznać zasadnicze różnice między krajami chrześcijańskimi i islamskimi za na tyle poważne, że tworzenie ponadnarodowych struktur z udziałem jednych i drugich jest niewskazane. I to pod każdym względem. Jewgienij Trifonow, cyt. za Forum, nr 46/2005. Islam, podobnie jak chrześcijaństwo, jest religią monoteistyczną. Gdyby tylko każdy Turek zarabiał 30 tysięcy euro rocznie, a nie trzy tysiące, to nikt nawet nie zająknąłby się o kulturze ani o religii. ( ) Gdyby Japonia, której kultura jest całkowicie odmienna od europejskiej, zajmowała położenie geograficzne Turcji, nikt nie myślałby o odrzuceniu jej kandydatury. Problemem Turcji jest bieda. Ale Europa nie śmie powiedzieć: My nie lubimy biedaków. Ona mówi: Nie lubimy waszej kultury ani religii. Orhan Pamuk, cyt. za Forum, nr 47/2005.

8 Islam powróci do Europy. Podbój nie musi dokonać się za pomocą miecza. Być może opanujemy te ziemie bez używania wojska. Doktor al-karadawi, cyt. za Forum, nr 36/2004. Octavio Paz ukuł określenie demokracja Nescafe. Chciał przez to pokazać, jak ogromnym złudzeniem jest chęć eksportowania całkowicie gotowych demokratycznych systemów politycznych, bez względu na uwarunkowania polityczne, społeczne i kulturowe konkretnych krajów. ( ) W tym schemacie demokrację postrzega się jako ponadhistoryczną wartość, proste przeciwieństwo tyranii. ( ) uderza prymitywizm podnoszonych argumentów. Przekonanie, że to, co jest możliwe w Indonezji, będzie możliwe także w Libii albo w Iraku Zaki Laidi, cyt. za Forum, nr 6/2005. A jeżeli przyjąć, że Chińczycy nieprzerwanie budowali mury, setki i nawet tysiące lat, jeżeli uwzględnić ich zawsze wielką liczebność, ich poświęcenie i ofiarność, ich przykładną dyscyplinę i mrówczą pracowitość, to otrzymamy setki, setki milionów godzin zużytych na budowanie murów, godzin, które w tym biednym kraju można by przecież spożytkować na naukę czytania i zdobywania jakiegoś fachu, na uprawę coraz to nowych pól i hodowlę dorodnego bydła. Oto gdzie uchodzi energia świata. Jak nieracjonalnie! Jak bezpożytecznie! Bo Wielki Mur a jest to mur-gigant, mur-twierdza, ciągnący się tysiące kilometrów przez bezludne góry i pustkowia, mur-przedmiot dumy i, jak wspomniałem, jeden z cudów świata jest zarazem dowodem jakiejś ludzkiej słabości i aberracji, jakiegoś straszliwego błędu historii, jakiejś niemożności porozumienia się ludzi w tej części planety, niemożności zwołania okrągłego stołu, aby wspólnie naradzić się, jak by pożytecznie zużyć nagromadzone zasoby ludzkiej energii i rozumu. Ryszard Kapuściński, Podróże z Herodotem, Wydawnictwo Znak, Kraków 2004, s. 61. Najszlachetniejszą cywilizacją znaną ludzkości jest nasza muzułmańska. ( ) Powodem bankructwa zachodniej cywilizacji jest jej materialistyczne podejście i odcięcie się od religii i wartości. ( ) Tylko jeden naród zdolny jest wskrzesić globalną cywilizację, a jest nim nasz naród naród islamu. Szejk Abd al-rahman al-sudais, cyt. za Forum, nr 36/2004. W naturalny sposób ludzie rywalizują z sobą. Chcą, aby dobra, które wybierają, górowały nad innymi. Konkurencja taka angażuje emocje stron, wprowadza symbole kulturowe oraz zagadnienia religijne i staje się niezwykle skomplikowana. Samuel Huntington, w rozmowie Bronisławem Wildsteinem, Wprost nr 815 (12 lipca 1998). W cytowanej już rozmowie z Jackiem Żakowskim amerykański badacz (tj. Samuel Huntington przyp. red.) mówi o dzisiejszej rzeczywistości politycznej, że przypomina beczkę prochu. Otóż mam obawy, iż jest on jednym z tych, którzy do tej beczki mocują lont i ożywiają wyobraźnię ludzi skłonnych do podpalenia go. Lidia Burska, Zderzenie z losem?, Res Publica Nowa, nr 3/2004. Duże części Azji, nie tylko te ukształtowane przez islam, a także Afryki i Ameryki Łacińskiej, pozostają w dystansie lub nawet w oporze wobec przytłaczającej superpotęgi Ameryki i jej przesłania ideologicznego. Również jej soft power niewiele tu zmienia. Można pic colę i studiować na Harvardzie, a mimo to nienawidzić imperializmu amerykańskiego. Peter Bender, Ameryka. Nowy Rzym, Wydawnictwo Sic!, Warszawa Główna teza tej książki brzmi następująco: to kultura i tożsamość kulturowa, będąca w szerokim pojęciu tożsamością cywilizacji, kształtują wzorce spójności, dezintegracji i konfliktu w świecie, jaki nastał po zimnej wojnie. Samuel Huntington, Zderzenie cywilizacji i nowy kształt ładu światowego. Strona 10

9 Paweł Świeżak: Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? CZĘŚĆ I Paweł Świeżak Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? Co robić, gdy znika jeden biegun? Próba naukowego zinterpretowania bieżących wydarzeń społecznych i politycznych jest zawsze czymś ryzykownym. Jeden z moich profesorów historii mawiał, odnosząc się do teorii mających ambicje w sposób całościowy wyjaśnić obecny i przewidzieć przyszły porządek rzeczy na politycznej mapie świata, że przecież nigdy nie wiadomo, czy przypadkiem nie żyjemy w epoce, którą kiedyś lakonicznie będzie się określać jako geneza wojny ; i że wobec tego snucie wszelkich teorii na temat teraźniejszości jest pozbawione większego sensu. Przykładów na słuszność tego anegdotycznego powiedzonka nie trzeba szukać daleko: nawet jeszcze w późnych latach 80. XX wieku spora część naukowców, w tym również politologów, nie zdawała sobie sprawy, że żyje w epoce pod nazwą schyłek radzieckiego imperium, bądź geneza końca komunizmu 1. Dynamika wydarzeń z lat , w szczególności zaś środkowoeuropejska jesień ludów, zaskoczyła bez mała wszystkich obserwatorów. Bipolarny świat zdominowany przez USA i ZSRR, w którym reguły gry i strefy wpływów były ustalone i dobrze znane, nagle się rozpadł. Nieprzezwyciężony, zdawałoby się, konflikt ideologii komunistycznej i kapitalistycznej, który stanowił główną oś konfliktu w polityce światowej, raptem przestał mieć znaczenie. W nowych warunkach polityczna mapa świata, na której dominowały dotąd tylko dwa kolory: jeden oznaczający nas, drugi ich, stała się nieaktualna. Można było ją wyrzucić do śmieci, wraz z wypracowanymi zimnowojennymi doktrynami prowadzenia polityki zagranicznej oraz egzotycznymi w nowych warunkach sojuszami 2. Choć zimna wojna nigdy nie przekształciła się na szczęście w gorącą, to jednak nawet bez rozstrzygnięcia militarnego jej końcowy rezultat był oczywisty: na scenie pozostało jedno tylko supermocarstwo 3. Ale w spadku po poprzedniej epoce odziedziczyło ono specyficznie funkcjonujące zimnowojenne instytucje (takie jak Rada Bezpieczeństwa ONZ, NATO, Unia Zachodnio-Europejska, sojusze z państwami Azji Wschodniej) oraz zestaw pomysłów na prowadzenie polityki zagranicznej, który był niedostosowany do nowej sytuacji na świecie. I to właśnie za Oceanem, w USA, zaczęto najbardziej gorączkowo zastanawiać się nad nowym paradygmatem, który miałby obowiązywać w polityce światowej po 1991 roku. W USA powstały też najgłośniejsze teorie geopolityczne, o czym pisze we wstępie do Potęgi i raju Roberta Kagana Adam Szostkiewicz: Trzy zero dla intelektualnej Ameryki. Po Fukuyamie z jego końcem Historii (przez duże H, bo o to mu chodziło, a nie o to, że po upadku muru berlińskiego nic więcej się nie wydarzy), po Huntingtonie z jego zderzeniem cywilizacji (też zwulgaryzowanym przez przeciwników), na scenę wielkich debat świata zachodniego ( ) wkracza Robert Kagan, ze swoim błyskotliwym esejem Potęga i raj. Uczone rozważania amerykańskich naukowców można by łatwo zdezawuować jako abstrakcyjne modele, powstające gdzieś w zaciszu akademickich katedr, a służące głównie jałowym i pustym sporom jajogłowych profesorów. Przeciwko takiemu podejściu przemawiają jednak co najmniej dwa silne argumenty. 1 Por. np. M. Cox, The End of the Cold War and why we failed to predict it, tekst dostępny na stronach Uniwersytetu Kent: 2 Któż dziś pamięta o organizacji międzynarodowej łączącej USA, Australię, Francję, Wielką Brytanię, Nową Zelandię, Pakistan, Filipiny i Tajlandię? Lub: Wielką Brytanię, Irak, Iran, Pakistan i Turcję? A z drugiej strony o militarnych związkach Kuby z Angolą, Albanii z Chinami czy współpracy w ramach bloku komunistycznego Polski i Korei Północnej? 3 Z faktu tego w USA szybko zdano sobie sprawę, por. np. artykuł konserwatywnego jastrzębia Charlesa Krauthammera: The Unipolar Moment, Foreign Affairs, Winter 1990/1991. Na ten temat por. również: Mocarstwo na wieki, Forum, nr 37/2002. Strona 11

10 Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Huntingtona Pierwszy ma charakter ogólnoludzki. Otóż sadzę, że jest wrodzoną cechą człowieka, wynikającą z jego natury, nadawanie wszelkim wydarzeniom (w tym faktom politycznym) sensu i logiczności, szukanie racjonalnych ram, w które można by wtłoczyć chaotyczną rzeczywistość. Jest chyba tak, że najbardziej frustrują nas nie sytuacje beznadziejne ale takie, w których znamy naturę problemu czy zagrożenia co raczej sytuacje, w których problem (względnie wróg) nie jest określony i zdefiniowany. Po prostu istnieje w nas duża potrzeba porządkowania świata, wtłaczania go w znane nam kategorie; mówiąc inaczej, wyraźna skłonność do poszukiwania i opisywania mechanizmów oraz reguł rządzących życiem 4. Po drugie, konieczność wypracowania nowego paradygmatu, jeśli chodzi o kształt stosunków międzynarodowych, był wymuszany przez bieżące wydarzenia z początku lat 90. XX wieku. Jak reagować w konkretnych sytuacjach, których do niedawna nie sposób było przewidzieć: na przykład stanowczo poprzeć niepodległość byłych republik radzieckich czy też po cichu uznać je za strefę wyłącznych wpływów Rosji? Wprowadzić embargo w stosunkach z coraz mniej komunistycznymi Chinami z uwagi na brutalne gwałcenie praw człowieka? Sprzeciwić się irackiej agresji na Kuwejt? Jak zachować się w sytuacji wzbierającej fali krwawych konfliktów o podłożu etnicznym (Jugosławia, róg Afryki, Ruanda, Karabach, )? Czy w nowych warunkach należałoby zlikwidować NATO, czy też raczej poszerzyć je i wyznaczyć mu inne zadania? Należy rozszerzyć UE, czy zahamować ten proces, a jeśli tak, to w którym miejscu? Tworzyć stałe sojusze, czy koalicje chętnych do załatwienia konkretnych spraw? Podobne pytania można mnożyć, a nowy, spójny sposób widzenia stosunków międzynarodowych powinien teoretycznie pozwolić przybliżyć się do odpowiedzi na tego rodzaju wątpliwości. Właściwe zinterpretowanie zmian zachodzących na świecie na przełomie lat 80. i 90. dwudziestego stulecia było głównym zadaniem stojącym przez politologami, którzy chcieli opisać nowy świat. Świat przed Huntingtonem: na początku był Fukuyama Głównym celem niniejszego tekstu jest omówienie teorii zderzenia cywilizacji Samuela Huntingtona. Jest jednak oczywistym, że koncepcje amerykańskiego politologa nie powstały w próżni, warto więc w kilku zdaniach wspomnieć o innych, w pewnym stopniu konkurencyjnych modelach. Bez wątpienia teorią, która zyskała największy rozgłos, jest idea końca historii zaproponowana przez Francisa Fukuyamę (1992 rok). Koncepcję tę można uznać za swojego rodzaju optymistyczne podsumowanie okresu zimnej wojny zakłada ona bowiem, że wobec ostatecznej porażki i kompromitacji ideologii komunistycznej wahadło historii przechyliło się nieuchronnie i nieodwołalnie na korzyść liberalnej demokracji. Wydarzenia ostatnich dekad dwudziestego stulecia, a w szczególności wzrost liczby państw demokratycznych (tzw. trzecia fala demokratyzacji ) zdawały się potwierdzać słuszność założeń Fukuyamy. Należy przy tym mocno podkreślić, że koniec historii według Fukuyamy nie oznacza bynajmniej końca międzynarodowej polityki czy jakiegoś końca wydarzeń w skali świata (a już na pewno nie zakłada, że stanie się to natychmiast; faktycznie natomiast patrząc z historycznego punktu widzenia, stosunki między państwami demokratycznymi są z reguły mniej konfliktowe, niż między krajami rządzonymi niedemokratycznie). Fukuyamie chodziło po prostu o to, że liberalna demokracja zwyciężyła, osiągnięty został najwyższy szczebel w rozwoju wolności człowieka 5. Jak wspomina on w innym miejscu: Idea końca historii oznacza, że prawdziwa, prawomocna demokracja to jedyna forma ustrojowa, w jaką naprawdę ludzie wierzą 6. 4 W mojej opinii widać to było np. w trudnym okresie pierwszych dni po tragedii : media gorączkowo poszukiwały jakiegoś symbolu wroga, próbowały go jakoś wizualizować, nadać mu jakąś twarz. Mam wrażenie, że patrząc z tego punktu widzenia, pojawienie się Osamy Ben Ladena i złowrogiej Al-Kaidy powitano z pewnego rodzaju ulgą. 5 F. Fukuyama, Wyścig urojeń, wywiad opublikowany w Forum nr 40/ F. Fukuyama, Historia bez końca, wywiad opublikowany w Forum, nr 27/2004. Strona 12

11 Paweł Świeżak: Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? Powyższe przekonanie o naturalnej wyższości i doskonałości systemu demokratycznego wcale nie zostało przez Fukuyamę zarzucone w latach następnych (choć w swoich późniejszych analizach zwrócił on też uwagę na inne ważne aspekty i zagrożenia dla stabilności systemu międzynarodowego, a w szczególności na państwa upadłe, czyli kraje słabe bądź znajdujące się w stanie rozkładu). Koniec historii jest jednak cały czas tezą aktualną, może tylko chwilowo odłożoną przez publicystów i ekspertów na lepsze czasy. Główną siłą, a jednocześnie zasadniczą słabością teorii Fukuyamy, są jej heglowskie, dialektyczne korzenie. Siłą ponieważ nadają końcowi historii wymiar głębszy, uniwersalny, filozoficzny. Ale i słabością ponieważ to, co przyjmujemy za koniec historii, można uznać za nasz zaledwie arbitralny wybór, a w takim przypadku o pomyłkę nietrudno. Można więc zakwestionować podstawowe, ogólne założenie przyjmowane przez Fukuyamę, o tym, że historia i dzieje rozwoju ludzkiej wolności są czymś więcej niż tylko przypadkiem i że zmierzają w jakimś określonym kierunku. Równie łatwo bowiem znaleźć zwolenników tezy, że żaden odgórnie wyznaczony cel biegu dziejów nie istnieje, że takie ujęcie jest fikcją czy też pozbawionym podstaw, ignorującym rzeczywistość myśleniem życzeniowym. Rozstrzygnięcie tego dylematu jest chyba bardziej kwestią wiary niż nauki. Oddajmy jednak na koniec głos samemu Fukuyamie: Wielu źle zrozumiało moją tezę. Głowna idea brzmi: historia nie jest dowolną kumulacją zdarzeń. Nie kręcimy się bez końca po dziejowym kole. Jako liberał wywodzący się z tradycji oświecenia uważam, że historia ma cel i zmierza do najwyższego szczebla rozwoju. ( ) Zawsze byłem przekonany, że jeśli historia prowadzi do jakiegoś celu, to jest nim to, co marksiści nazywali liberalną demokracją burżuazyjną. Powyżej tego stanu nie ma już ewolucji systemu politycznego. Unipolarny układ stosunków międzynarodowych jaki ukształtował się po przełomie lat jest zasadniczo uznawany przez wszystkich badaczy (choć bywa różnie nazywany; moim zdaniem najbliższe prawdy jest określenie go mianem systemu jedno-wielobiegunowego, oddające supremację USA oraz dążenia innych światowych mocarstw, nie mogących jednak póki co równać się z potęgą amerykańską). Natomiast poza tą konstatacją w niewielu kwestiach panuje zgoda. Czy unipolarny świat ma być też unilateralnie zarządzany przez USA? Czy zwłaszcza biorąc pod uwagę wydarzenia z Stany Zjednoczone znajdują się w fazie upadku (por. np. tezy Emmanuela Todda w: Schyłek Imperium. Rozważania o rozkładzie systemu amerykańskiego, Warszawa 2003), czy też, przy założeniu prowadzenia odpowiedniej, umiejętnej polityki zagranicznej ich pozycja pozostanie jeszcze przez długi czas niezagrożona (taki pogląd prezentuje np. Zbigniew Brzeziński w książce pt. Wybór. Dominacja czy przywództwo, Kraków 2004). Jaka powinna być rola Europy w systemie stosunków międzynarodowych: sojusznicza względem USA, czy może raczej Stary Kontynent powinien dążyć do stworzenia alternatywy, balansu dla hegemonii amerykańskiej? Ta ostatnia kwestia zwłaszcza po opublikowaniu wspominanego już eseju Roberta Kagana (Potęga i raj) nabrała szczególnego rozgłosu. Pojawiły się opinie mówiące, że pojęcie Zachodu jest w istocie fikcją, że USA stanowią świat cywilizacyjnie odrębny od europejskiego. Przed pęknięciem w łonie zachodniej cywilizacji przestrzegał w 2002 roku Fukuyama (cyt. za Protokół rozbieżności, Forum nr 24/2002) 7 : Spór opisany kategoriami amerykańskiego unilateralizmu i europejskiego multilateralizmu odnosi się w pierwszym rzędzie do spraw bezpieczeństwa i stosunków międzynarodowych ( ) Spięcia amerykańsko-europejskie, które wyszły na jaw w bieżącym roku, to wcale nie przejściowy problem związany ze stylem rządzenia George a W. Busha czy sytuacją światową po 11 września. W istocie stanowią one odbicie różnicy spojrzeń na źródło demokratycznej legitymizacji w łonie szeroko pojętej cywilizacji Zachodu. Dylemat istnienia cywilizacyjnej jedności Zachodu (czy też jej braku) zbliża nas do kluczowej części niniejszego rozdziału: przedstawienia teorii zderzenia cywilizacji Samuela Huntingtona. Powiedzmy od razu, że na konflikt w łonie Zachodu Huntington patrzy zupełnie 7 Dokładną, wnikliwą i bardzo interesująca analizę różnic w sposobie europejskiego i amerykańskiego patrzenia na świat znajdujemy np. w rozmowie A. Domosławskiego z A. Smolarem, Guliwer i lilipuci, Gazeta Wyborcza Strona 13

12 Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Huntingtona inaczej niż Fukuyama (w poniższej wypowiedzi Huntingtona z 2003 roku zawiera się w sposób syntetyczny clou jego teorii): Czy Zachód pozostaje Zachodem? Moim zdaniem tak. ( ) Pęknięcia między Ameryką a Europą istniały także w przeszłości, zwłaszcza w XIX wieku, a obecne rozbieżności są w gruncie rzeczy mniej głębokie. Uważam, że jest rzeczą ważną podkreślanie wspólnego dziedzictwa historycznego i kulturowego, które łączy Amerykę i Europę. To wspólne dziedzictwo sięga wieków odrodzenia, reformacji i oświecenia; obejmuje okres kształtowania się systemu westfalskiego i pojęcia państwa narodowego, a także co najważniejsze oddzielenia władzy doczesnej od duchowej, rządów prawa, pluralizmu społecznego, władzy przedstawicielskiej i praw jednostki. Takie są moim zdaniem podstawowe cechy cywilizacji zachodniej. Odróżniają one Europejczyków i Amerykanów od innych społeczeństw i innych kultur chińskiej, hinduskiej, muzułmańskiej, arabskiej. Zderzenie cywilizacji? (Sześć stron zamiast pięciuset) Dlaczego warto zadać sobie trud i opisać dobrze przecież znaną koncepcję Huntingtona? Chociażby z powodu wymienionego przez Adama Szostkiewicza: często teorię tę trywializuje się. Chciałbym również przekonać, że choć można uznawać przemyślenia Huntingtona za wizje człowieka podpalającego lont, czyli zaogniającego światowe konflikty, to jednak moim zdaniem rzeczywistość jest mniej jednoznaczna i rację ma także jedna z politolożek, która odnosząc się do tez amerykańskiego badacza powiedziała: Tylko dialog międzycywilizacyjny i poszanowanie odrębności kulturowych mogą, w przekonaniu Huntingtona, zapobiec katastrofie 8. Artykuł pt. Zderzenie cywilizacji Samuel Huntington opublikował w Foreign Affairs latem 1993 roku, zaś w pełnej formie swoją hipotezę przedstawił w dziele wydanym w 1996 roku (The Clash of Civilizations and the Rethinking of World Order). Zanim powie się, czym teoria Huntingtona jest, warto powiedzieć, czym nie jest: nie jest w zamyśle dziełem naukowym, z zakresu nauk społecznych. Stanowi raczej interpretację ewolucji polityki światowej po zakończeniu zimnej wojny 9. Bardzo praktycznym (i przez to moim zdaniem bardzo amerykańskim w duchu) celem Huntingtona jest dostarczenie skutecznego narzędzia, które pomogłoby tłumaczyć dynamikę najważniejszych zjawisk zachodzących w polityce globalnej, paradygmatu polityki globalnej. Jednak, co autor podkreśla w książce wielokrotnie, jego teoria nie jest teorią wszystkiego i bynajmniej nie aspiruje do odgrywania takiej roli. Nie każde zjawisko w stosunkach międzynarodowych da się wytłumaczyć zderzeniem cywilizacji, i Huntington ma tego pełną świadomość: Chodzi o to, czy [dany paradygmat] dostarcza stosowniejszego i bardziej użytecznego narzędzia do interpretacji wydarzeń na arenie międzynarodowej niż inne paradygmaty. Tylko tyle i aż tyle. Każda teoria jest tylko pewnym przybliżeniem, uproszczeniem, i nie inaczej jest ze zderzeniem cywilizacji. Paradygmat zderzenia cywilizacji to według Huntingtona po prostu jeden ze sposobów widzenia świata, oczywiście według autora najlepiej opisujący obecnie rzeczywistość. Innymi słowy, Huntington jest przekonany, że w ściśle określonym momencie historycznym, a konkretnie w końcu XX i na początku XXI stulecia, paradygmat zderzenia cywilizacji najlepiej tłumaczy procesy zachodzące na świecie. Nie uważa natomiast amerykański badacz, jakoby jego teoria miała być obowiązującą po wsze czasy i w każdych okolicznościach po prostu tak jak w XIX wieku można było mówić o koncercie mocarstw, a po drugiej wojnie światowej o zimnej wojnie, tak okres po 1991 roku można, zdaniem Huntingtona, nazwać epoką zderzenia cywilizacji. Swoje racje Huntington udowadnia na blisko pięciuset stronach, a całość jest w sposób klarowny podzielona na pięć części. 8 Rozmowa z prof. Bernadettą Nitschke, Uniwersytet Zielonogórski nr 8 (10), październik Ten i kolejne cytaty pochodzą z polskiego wydania Zderzenia cywilizacji, Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA SA, Warszawa Strona 14

13 Paweł Świeżak: Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? Celem pierwszej jest udowodnienie tezy, że na świecie wytworzyła się obecnie unikalna w dziejach sytuacja: jest on jednocześnie wielobiegunowy i wielocywilizacyjny. Huntington rozważa krótko i inne modele (koniec historii, anarchię w stosunkach międzynarodowych, model dychotomicznego starcia Północ-Południe), ale odrzuca je jako nie znajdujące pokrycia w rzeczywistości, podczas gdy jego zdaniem ciąg wielu konkretnych wydarzeń z początku lat 90. świadczy o słuszności paradygmatu cywilizacyjnego. Dlaczego jednak ten stan rodzi potencjalne zagrożenia? Huntington reprezentuje szczególne podejście do spraw istoty samej cywilizacji. W jego ujęciu samoidentyfikacja ludzi opiera się na fundamentalnych pytaniach zadawanych sobie przez każdą jednostkę, a przede wszystkim na rozstrzygnięciu kwestii Kim jestem?. Otóż Amerykanin twierdzi, że wiemy, kim jesteśmy, tylko wtedy, kiedy sobie uzmysłowimy, kim nie jesteśmy (w samym tym założeniu, które definiuje tożsamość w sposób negatywny, tkwi moim zdaniem pewna pułapka w myśleniu Huntingtona i ewentualne zarzewie konfliktu). O tożsamości ludzi decydują w ujęciu Huntingtona przede wszystkim tradycyjne wartości, takie jak pochodzenie, religia, język, historia, obyczaje, instytucje społeczne, które są charakterystyczne i odmienne dla każdej z cywilizacji. Kultura, w obrębie której funkcjonuje dane państwo, często decyduje o przyjmowanym w nim kształcie systemu politycznego, o jego sukcesie bądź porażce ekonomicznej. Jak według Huntingtona zdefiniować samą cywilizację? Jest to przede wszystkim pojęcie kulturowe, nie ściśle polityczne, choć mocno odciskające się na polityce państw narodowych. W swoim dziele Amerykanin określa cywilizację jako zbiór zawierający wartości, normy, instytucje i sposoby myślenia, do których kolejne pokolenia danej społeczności przywiązują podstawowe znaczenie. Wspólne dla ludzi z obrębu jednej cywilizacji są więc krew, język, religia, styl życia. Zdaniem amerykańskiego politologa, uniwersalne pojęcie cywilizacji ogólnoludzkiej jest puste i nieużyteczne, nieprzydatne w analizie i wprowadzające w błąd. De facto Huntington neguje istnienie ogólnoplanetarnej wspólnoty ludzkiej. Nie jest tak, że jesteśmy przede wszystkim ludźmi, a dopiero potem Europejczykami, Chińczykami itd. Jest odwrotnie: Chińczycy, Hindusi i ludzie Zachodu nie należą do żadnej szerszej wspólnoty kulturowej, pisze Huntington 10. Samo pojęcie cywilizacji uniwersalnej uważa Huntington za wymysł Zachodu, pewną fikcję stworzoną w celu uzasadnienia jego dominacji w polityce światowej, szczególnie zaś w ostatnich dwustu latach. Jest to idea w sposób oczywisty błędna i fałszywa choćby dlatego, że jak dowodzi Huntington nie istnieje żaden element spajający ludzkość na poziomie planetarnym (za niezbędne minimum uznaje Huntington język i religię; tymczasem obecnie nawet angielski nie jest światowym lingua franca, a o jakiejkolwiek wspólnocie religijnej trudno w ogóle mówić). Amerykanin rozprawia się z kolejnymi argumentami mającymi rzekomo świadczyć na rzecz cywilizacji uniwersalnej: tak więc upadek komunizmu wcale nie oznacza końca autorytarnych form rządów na świecie, a zanikanie granic ekonomicznych w wyniku globalizacji i popularności idei wolnego handlu wcale nie sprzyja wytworzeniu się w różnych społecznościach jakiejkolwiek łączności kulturowej (zdaniem Huntingtona, jest nawet przeciwnie: częstsze międzykulturowe kontakty dosadniej uświadamiają nam naszą naturalną odmienność). Największą zaś iluzją, jakiej ulega Zachód, jest utożsamianie modernizacji, jaka dokonuje się w krajach niezachodnich z procesem ich westernizacji. Te dwa zjawiska należy zdaniem Huntingtona bardzo wyraźnie oddzielić. Teza Huntingtona jest taka: społeczeństwa o nowoczesnych kulturach nie muszą być podobne do siebie bardziej, niż społeczeństwa tradycyjne. Zachód był Zachodem na długo przedtem, zanim stał się nowoczesny, podkreśla Huntington. O sile Zachodu nie świadczą bowiem bary McDonalds a w Japonii, Airbusy sprzedawane czy produkowane w Chinach, hollywoodzkie hity kinowe wyświetlane w salach na Bliskim Wschodzie, czy reklamy zachodnich koncernów identyczne w Londynie i w Moskwie: to 10 Widać tu, na jak różnych założeniach filozoficznych opierają się Huntington i Fukuyama: o ile ten drugi zdaje się wierzyć, że ludzie w gruncie rzeczy mają podobne aspiracje i dążenia niezależnie od długości i szerokości geograficznej na jakiej żyją, o tyle pierwszy jest zdania, że cechą naturalną jest istnienie podzielonych, alternatywnych wobec siebie kręgów cywilizacyjnych, które oferują różne zestawy wartości, w jakie ludzie wierzą. Strona 15

14 Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Huntingtona wszystko są rzeczy powierzchowne, stanowiące elementy nowoczesności, ale nie wpływające na podstawowe wartości jakimi kierują się społeczeństwa, czy to zachodnie, czy niezachodnie. I tak Zachód jest Zachodem nie ze względu na Nokię i Coca-Colę, tylko z uwagi na wyróżniające go: starożytność klasyczną, katolicyzm i protestantyzm, wspólną indoeuropejską grupę językową, rozdział kościoła od państwa, rządy prawa, pluralizm społeczny, gremia przedstawicielskie, indywidualizm. Huntington rozważa trzy modele reakcji niezachodnich kultur na modernizację i westernizację. Pierwszy, nieskuteczny, to odrzucenie ich obydwu (przykładem Japonia od połowy XVI wieku do rewolucji Meiji). Drugi to kemalizm, czyli sztuczna (w sensie odgórna, podejmowana przez władze ) próba stworzenia nowoczesnego społeczeństwa wyznającego zachodnie wartości. Zdaniem Huntingtona takie działania w dłuższej perspektywie też skazane są na niepowodzenie. Wreszcie, drogą najbardziej racjonalną jest zaakceptowanie nieuchronności modernizacji, ale odrzucenie towarzyszących jej neokolonialnych prób westernizacji (można to określić w skrócie formułą: nowoczesna technologia plus rodzima kultura). To właśnie tym tropem podążają obecnie według amerykańskiego politologa niezachodnie cywilizacje. Huntington wyróżnia następujące kręgi cywilizacyjne: Zachód (plus ewentualnie oddzielny od niego Latynoamerykański), Prawosławie, Islam, Chiny, Japonię, Indie (plus ewentualnie osobny krąg Buddyjski), a najsłabiej wyodrębnionym ośrodkiem jest Afryka. W części drugiej swojej pracy Huntington analizuje zmieniający się układ cywilizacyjny. Główna jego teza brzmi: pozycja Zachodu relatywnie słabnie, a wyzwanie rzucają mu przede wszystkim kultury Islamu i Chin. Zdaniem politologa Zachód osiągnął szczyt swojej potęgi mniej więcej w latach 20. XX wieku, a od tego czasu jego potęga relatywnie maleje (o czym świadczy kurczenie się terytorium, nad którym Zachód panuje, pogarszająca się proporcja w stosunku do innych cywilizacji jeśli chodzi o liczbę ludności i potencjał ekonomiczny, a wkrótce zapewne również słabnąca pozycja militarna). Proces odwrotu Zachodu a la Huntington odznacza się trzema cechami: jest powolny (rozłożony w czasie), nielinearny (mogą się więc zdarzać okresy relatywnego wzmacniania cywilizacji zachodniej, co jednak nie zmienia ogólnie negatywnego trendu) oraz dotyczy w różnym stopniu różnych zasobów (np. Zachód stosunkowo szybko stracił swój potencjał terytorialny i przewagę ludnościową, a wolniejszą dynamiką charakteryzują się procesy ekonomiczne). Konsekwencją utraty twardych atrybutów potęgi przez Zachód jest także słabnięcie jego miękkiej władzy, co w szczególności wyraża się w obniżeniu jego atrakcyjności kulturowej. To zaś stanowi bodziec-zachętę do powrotu do korzeni, czyli do odrodzenia się nieeuropejskich kultur, dotąd nie mogących skutecznie konkurować z Zachodem. Huntington szeroko opisuje w tym miejscu zjawisko nazywane przez niego rewanżem Boga, czyli falę nowej religijności, którą można zaobserwować na całym świecie, we wszystkich w zasadzie kulturach (najbardziej doniosłą jego formą jest pisane przez Huntingtona wielkimi literami Odrodzenie Islamu). Korzeni tego procesu według Amerykanina należy doszukiwać się w rewersie procesu modernizacji, powodującego u ludzi zjawiska alienacji społecznej; szukając jakichś stałych, prawdziwych wartości, na jakich może się oprzeć, zagubiona jednostka często decyduje się na powrót do wiary przodków. Problem polega na tym, że jak pisze Huntington ruchy odrodzenia religijnego są antylaickie, antyuniwersalistyczne, a także, z wyjątkiem chrześcijaństwa, antyzachodnie. W tych warunkach dwie cywilizacje są szczególnie predestynowane do rzucenia Zachodowi wyzwania. Pierwszą z nich, ze względu na dynamikę swojego przyrostu demograficznego i ożywienie religijne, jest Islam. Huntington podkreśla, że liberalizm w zachodnim tego słowa znaczeniu nie zapuścił korzeni w żadnym państwie muzułmańskim; przeciwnie, religia muzułmańska oferuje konkurencyjny wobec zachodniego, spójny system wartości i nie zanosi się na to, że możliwe są tu jakieś głębsze kompromisy. W połączeniu z rosnącą liczbą wyznawców religii Proroka sprawia to, że w prognozach Huntingtona przynajmniej najbliższe dwie-trzy dekady będą się odznaczały Strona 16

15 Paweł Świeżak: Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? starciem broniącego swojej dominacji Zachodu i znajdującego się w awangardowym okresie burzy i naporu Islamu. Z czego innego wynika natomiast rosnąca pewność siebie narodów Azji Wschodniej. W tym przypadku zdaniem Huntingtona kolejność wydarzeń była jakby odwrotna: kluczem do zdania sobie sprawy z własnej wartości były dla Azjatów przede wszystkim spektakularne sukcesy ekonomiczne z drugiej połowy XX wieku. Osiągnięcia te, sądzi politolog, przyczyniły się do uznania znaczenia azjatyckich, wspólnotowych wartości, które uważane są powszechnie za źródło postępu gospodarczego. Upraszczając: najpierw przyszło bogactwo, i to zrehabilitowało azjatycką tradycję. Ogólny rezultat znowu upraszczając jest jednak podobny, jak w przypadku Islamu. Cześć trzecią Zderzenia cywilizacji poświęcił Huntington na nakreślenie nowego ładu światowego, opartego na kręgach cywilizacyjnych. Syntetyczna idea tego podziału świata zawiera się w następujących tezach: Sojusze powstałe na bazie ideologii i układów między supermocarstwami ustępują miejsca przymierzom określanym przez kulturę i cywilizację. ( ) uskoki między cywilizacjami stają się głównymi liniami konfliktów w polityce globalnej. Choć Huntington przyznaje, że sojusze polityczne nie zawsze i nie w każdych okolicznościach pokrywają się z pokrewieństwem kulturowym, to jednak utrzymuje, że to tożsamość kulturowa jest najważniejszym czynnikiem decydującym o kształcie światowych przymierzy (jako przypadki dowodzące prawdziwości tej tezy podaje przykłady konfliktów w byłej Jugosławii oraz ZSRR, a także postępowanie Chin). Huntington opisuje strukturę modelowego kręgu cywilizacyjnego. Państwa mogą należeć do jednej z pięciu grup: krajów-ośrodków (core-states, np. Japonia, Chiny, Rosja, Indie) czyli centrów danych cywilizacji; krajów-członków (member-states); osamotnionych (lone countires, np. Etiopia, ponownie Japonia) czyli państw tworzących cywilizacje same w sobie, które trudno przyporządkować do jakiegokolwiek kręgu kulturowego; krajów rozszczepionych (cleft countries, za takie badacz uznaje np. Sudan, Indonezję, Ukrainę) chodzi tu o państwa, przez terytorium których przebiegają linie graniczne miedzy cywilizacjami, np. Zachodu i Prawosławia przez Ukrainę; rozdartych (stojących na rozdrożu, torn countries, zdaniem Huntingtona taki los jest/może się stać udziałem Rosji, Turcji, Meksyku) jest to grupa krajów, które są niezdecydowane, jaki krąg powinny wybrać: w przypadku Rosji dylemat dotyczy Zachodu i jej własnej drogi, a np. Turcja jest rozdarta między Zachodem a Islamem. Państwa-ośrodki powinny zdaniem Huntingtona wejść w rolę dawnych supermocarstw i odpowiadać za sytuację w swoich strefach wpływów. Legitymizuje i uprawnia je do tego wspólnota kulturowa w obrębie danego kręgu. Bywa i tak, że państwo-ośrodek przejmuje ze względów bezpieczeństwa kontrolę nad pobliskim terytorium obcym mu pod względem cywilizacyjnym (np. Chiny w Tybecie i kraju Ujgurów, Rosja na Północnym Kaukazie). Choć porządek oparty na takiej zasadzie może wydawać się niesprawiedliwy czy imperialistyczny, to jednak Huntington zdobywa się na takie oto bardzo śmiałe twierdzenie: Na świecie nastanie ład oparty na cywilizacjach albo nie będzie go wcale. Problemu nastręcza tu brak naturalnego hegemona cywilizacji islamskiej (wśród kandydatów, którzy jednak z różnych względów nie są w stanie stać się wiarygodnymi autorytetami dla całej cywilizacji muzułmańskiej, Huntington wymienia Indonezję, Egipt, Iran, Pakistan, Arabię Saudyjską oraz Turcję). Strona 17

16 Zderzenie cywilizacji. Sąd nad teorią Huntingtona Część czwarta (najobszerniejsza) to huntingtonowska analiza zderzeń cywilizacji, w której autor próbuje odpowiedzieć na pytanie, jakie są kwestie sporne między cywilizacjami i co może być najbardziej prawdopodobną przyszłą przyczyną konfliktów. Sporo w tej materii tłumaczy podtytuł jednego z rozdziałów: Zachód i reszta. Zdaniem Huntingtona najbardziej dramatyczne konflikty mogą wynikać z arogancji Zachodu, nietolerancji Islamu i chińskiej pewności siebie. Cywilizacje prawosławna, japońska i indyjska zajmować będą w stosunku do Zachodu ambiwalentne stanowisko. Dlaczego to akurat postępowanie niedawnego hegemona Zachodu może być źródłem problemów? Huntington powtarza tu swoje zarzuty względem cywilizacji Zachodu o uzurpowanie sobie prawa by występować w imieniu społeczności światowej (zdaniem Huntingtona jest to pojęcie nader wątpliwe, by nie rzec fikcyjne), które wynika z (niesłusznego) przekonania o uniwersalizmie zachodniej kultury (Huntington przecież twierdzi, że sam uniwersalizm jest wymysłem Zachodu). W wyniku presji Zachodu, źródłem której jest to nieuzasadnione poczucie własnej wyższości, powstają konflikty z innymi cywilizacjami, a zwłaszcza z tymi, które znajdują się w fazie przebudzenia 11. Za konkretne kwestie sporne politolog uznał dążenie Zachodu do utrzymania swojej przewagi militarnej, (niepotrzebne) dążenie do upowszechnienia swoich wartości oraz (uzasadnioną) ochronę integralności zachodnich społeczeństw w obliczu narastającej fali imigracyjnej. Przy tym warto zauważyć, że zdaniem Huntingtona, pomijając nawet konkretne podawane przez niego przykłady, spór Zachodu i Islamu trwa od tysiąca czterystu lat czyli od momentu powstania Islamu i ma charakter zasadniczy: To nie islamski fundamentalizm stanowi problem dla Zachodu, lecz islam, odmienna cywilizacja, której przedstawiciele są przekonani o wyższości swojej kultury i mają obsesję na punkcie własnej słabości. Dla Islamu problemem nie jest CIA ani amerykański Departament Obrony, lecz Zachód, odmienna cywilizacja, przekonana o wyższości swojej kultury i o tym, że jej przeważająca, choć słabnąca potęga zobowiązuje ją do szerzenia tej kultury na całym świecie. W sposób bardziej złożony opisuje Huntington relacje na Dalekim Wschodzie, gdzie stosując wprowadzoną przez niego nomenklaturę styka się ze sobą aż sześć cywilizacji i co więcej aż cztery państwa-ośrodki. Generalnie można powiedzieć jednak, że dynamika sytuacji prowadzi do umacniania się pozycji Chin, czemu przyglądają się z niepokojem reprezentujące Zachód USA. Huntington ogólnie sugeruje siedem relacji międzycywilizacyjnych potencjalnie konfliktowych (zajmujemy się nimi bliżej w rozdziale III niniejszego opracowania). Starcie cywilizacji może przybrać szczególnie niebezpieczną formę wojen kresowych, czyli konfliktów na obrzeżach różnych kultur (swoistą przygrywkę do nich stanowiły wojna w Afganistanie ( ) i wojna w Zatoce Perskiej w 1991 roku). Cechy konfliktów kresowych, które decydują o ich groźnym charakterze, to gwałtowność, długotrwałość ( Wojny kresowe wybuchają z przerwami, konflikty kresowe nigdy się nie kończą ), odwoływanie się przez strony walczące do kwestii fundamentalnych związanych z tożsamością, brutalność i duża liczba ofiar, walka prowadzona o zdobycie kontroli nad określonym terytorium lub grupą ludności. Huntington przeprowadza analizę, w wyniku której dochodzi do wniosku, że większość takich konfliktów rozgrywa się na krwawych granicach Islamu Wnioski Huntingtona są z jednej strony bardzo poprawne politycznie : postuluje on bowiem, by nie wywierać presji na niezachodnie kultury, doceniając ich wyjątkowość i reprezentowane przez nie wartości. Ale z drugiej strony podobna argumentacja bywa często wygodną przykrywką dla godzenia się na łamanie podstawowych praw człowieka w krajach niezachodnich (pretekstem mogą być nasze wartości, których nie rozumie społeczność międzynarodowa, nasz, odmienny od zachodniego, sposób widzenia demokracji, specyfika naszej kultury która wyklucza istnienie opozycji itd. do takich argumentów odwołują się często demokraci pokroju prezydenta Uzbekistanu Islama Karimowa). Niektórzy powiedzieć by nawet mogli, że w istocie rozumowanie Huntingtona jest w przewrotny sposób rasistowskie, ponieważ tak naprawdę w praktyce odmawia on ludziom spoza kręgu kultury zachodniej praw przysługujących jednostkom na Zachodzie i zakłada ich wrodzoną, rzekomo naturalną i mającą podłoże kulturowe nieumiejętność do zorganizowania sprawiedliwie rządzonych państw. 12 Huntington wymienia sześć przyczyn tego stanu rzeczy: 1. Islam to religia miecza, prowokująca konflikty, 2. Islam w drodze historycznych podbojów wszedł w kontakt z wieloma innymi cywilizacjami, istnieją więc między nim a nimi silne historyczne Strona 18

17 Paweł Świeżak: Samuel Huntington: Prorok czy podpalacz? Wojny kresowe, niebezpieczne z uwagi na fakt, że są to starcia, w których stawką jest obrona własnej tożsamości, w których walczymy my przeciw nim, mają jednak według Huntingtona pewien potencjał umożliwiający zawarcie przynajmniej czasowego rozejmu. Kluczem, zdaniem Huntingtona, jest zaangażowanie państw-liderów z danego kręgu cywilizacyjnego, które w naturalny sposób dążą do nieeskalowania konfliktu i poszukują prób mediacji. Jako przykład zastosowania takiego rozwiązania Huntington wskazuje konflikt w Karabachu (stronami bezpośrednio zaangażowanymi w starcie byli mieszkańcy enklawy: Ormianie i Azerowie, graczami drugiego rzędu Armenia i Azerbejdżan, zaś dążącymi do ograniczenia konfliktu graczami trzeciego rzędu : Rosja, Turcja i Iran). Tym niemniej Huntington przyznaje, że rozwiązanie konfliktu kresowego jest nawet w takich okolicznościach szczególnie trudne z uwagi na realny brak prawdziwie bezstronnych arbitrów. Ostatnia, piąta część Zderzenia cywilizacji zawiera zbiór przestróg i wskazówek, jakich Huntington udziela światu zachodniemu. Politolog obawia się, że Zachód znalazł się w nieco dekadenckiej fazie swojego rozwoju: Gdy cywilizacja wchodzi w stadium uniwersalne, ludzi zaślepia to, co Toynbee nazywa mirażem nieśmiertelności : są przekonani, że ich społeczeństwo stanowi najwyższą formę ewolucji rodzaju ludzkiego. ( ) Społeczeństwa, które przypuszczają, że ich historia się skończyła, to przeważnie takie, które zaczynają chylić się ku upadkowi. Huntington uważa, że Zachód istotnie różni się jakościowo od innych cywilizacji, ale nie ze względu na uniwersalizm swoich wartości, tylko właśnie ze względu na ich historycznie ukształtowaną wyjątkowość. Amerykanin nawołuje do moralnej odnowy świata zachodniego 13, nastawionego jego zdaniem obecnie na krótkowzroczne łaknienie dobrobytu, przyznającego prymat egoistycznej konsumpcji indywidualnej i akceptującego powolny wzrost zamiast dynamicznego, innowacyjnego rozwoju (w tym punkcie Huntington przypomina nie tyle naukowca, co raczej biblijnego proroka wieszczącego nadejście Bożego gniewu i apokalipsy zasłużonej kary dla wegetujących w stanie upadku grzeszników). Amerykanin apelując o obronę zachodnich wartości zdecydowanie sprzeciwia się ideom wielokulturowego społeczeństwa (za groźny fakt uważa np. napływ Latynosów na terytorium USA): ratunkiem dla Zachodu powinna być odnowa jego własnych, integralnych, tradycyjnych wartości ( Wielokulturowa Ameryka traci sens, bo przestając być zachodnią, nie będzie już amerykańską ). Zdaniem Huntingtona, w wielobiegunowym świecie różnych cywilizacji, Zachód powinien dokonać trzech rzeczy: uświadomić sobie, co jest obecnie prawdziwą i zasadniczą osią konfliktów, przystosować do tego stanu zimnowojenne instytucje polityczne oraz zakwestionować rasistowskie przekonanie o uniwersalizmie swojej własnej kultury przeciwnie, ponieważ jest ona wyjątkowa, skupić się raczej na jej rewitalizacji i obronie we własnym ogródku. Konkluzja dzieła Huntingtona, dla mnie mocno dyskusyjna, zawiera się dobrze w słowach: Wielokulturowość w Stanach Zjednoczonych zagraża Stanom i Zachodowi, uniwersalizm za granicą jest niebezpieczny dla Zachodu i reszty świata. ( ) W nadchodzącej epoce starcia cywilizacji stanowią największe zagrożenie dla pokoju światowego, a oparty na cywilizacjach ład międzynarodowy jest najpewniejszą gwarancją zapobieżenia wojnie światowej. resentymenty, 3. Islam jest religią nieprzenikalną i absolutystyczną w stopniu wykluczającym kompromisowe rozwiązania, 4. Tereny islamskie były często obszarem zachodnich podbojów, 5. Brak w tej cywilizacji państwa-ośrodka, 6. Eksplozja demograficzna w państw islamskich. 13 Patologie gnębiące świat zachodni to zdaniem Huntingtona kolejno narastanie zachowań antyspołecznych (np. narkomanii i przestępczości), rozkład rodziny, zanik kapitału społecznego, upadek etosu pracy, słabnące zainteresowanie nauką i aktywnością intelektualną. Strona 19