Technokompleks mikrolityczny w paleolicie dolnym środkowej Europy

Transkrypt

1 Jan Michał Burdukiewicz Spis treści Wstęp Technokompleks mikrolityczny w paleolicie dolnym środkowej Europy Rozdział 1. Zróżnicowanie taksonomiczne i czasowo-przestrzenne paleolitu dolnego w Europie 1.1. Zarys historii badań 1.2. Współczesne podziały taksonomiczne 1.3. Przejście od paleolitu dolnego do paleolitu środkowego 1.4. Dolnopaleolityczne zespoły mikrolityczne na tle innych jednostek taksonomicznych Rozdział 2. Warunki środowiskowe i chronologia stanowisk z zespołami mikrolitycznymi 2.1. Podziały klimatostratygraficzne 2.2. Kompleks kromerski 2.3. Pododdział zlodowaceń południowopolskich 2.4. Pododdział mazowiecki 2.5. Pododdział środkowopolski 2.6. Niemcy Bilzingsleben Steinrinne Schöningen Mauer 2.7. Polska Trzebnica Rusko Wrocław, ul. Skarbowców 2.8. Węgry Vértesszőlős 2.9. Zarys zmian paleoekologii technokompleksu mikrolitycznego w środkowej Europie na tle ogólnym Rozdział 3. Wyroby kamienne 3.1. Założenia metody 3.2. Klasy artefaktów 3.3. Cechy artefaktów 3.4. Sekwencje technologiczne Sekwencja I. Pozyskiwanie surowca Sekwencja II. Przygotowanie i wczesne rdzeniowanie Sekwencja III. Rdzeniowanie zaawansowane Sekwencja IV. Rdzeniowanie finalne Sekwencja V. Produkcja narzędzi 3.5. Analiza porównawcza zespołów Rozdział 4. Wyroby organiczne 4.1. Wyroby kościane i rogowe Zgrzebła Noże Przecinaki i strugi Ostrza kościane Okazy częściowo retuszowane Podkładki 1

2 Inne przedmioty kościane Narzędzia rogowe 4.2. Wyroby drewniane Oprawy artefaktów kamiennych Oszczepy Kij do rzucania Inne narzędzia drewniane 4.3. Podsumowanie Rozdział 5. Analiza przestrzenna i paleoekonomiczna 5.1. Założenia analizy 5.2. Zagadnienia osadnicze Zróżnicowanie wielkości skupień Bilzingsleben Osadnictwo jednorazowe i wielokrotne 5.3. Zróżnicowanie stref aktywności Problem palenisk i śladów użytkowania ognia Strefy aktywności na stanowiskach mikrolitycznych Strefy aktywności w Bilzingsleben 5.4. Problemy paleoekonomiczne 5.5. Podsumowanie Rozdział 6. Hominidy ze stanowisk mikrolitycznych w środkowej Europie i elementy ich kultury symbolicznej 6.1. Hominidy z Mauer, Bilzingsleben i Vértesszőlős 6.2. Pozycja taksonomiczna i filogenetyczna hominidów z Mauer, Bilzingsleben i Vértesszőlős 6.3. Elementy kultury symbolicznej Rozdział 7. Zróżnicowanie zespołów mikrolitycznych w Eurazji 7.1. Bliski Wschód 7.2. Daleki Wschód 7.3. Środkowy Wschód 7.4. Półwysep Apeniński Isernia la Pineta Venosa-Loreto Quarto delle Cinfonare Visogliano 7.5. Zróżnicowanie technologiczne i taksonomiczne 7.6. Dalsze losy zespołów mikrolitycznych w Europie Zakończenie Bibliografia Załączniki Załącznik I. Dynamiczna klasyfikacja technologiczna artefaktów kamiennych Załącznik II. Dynamiczna klasyfikacja technologiczna narzędzi kamiennych Załącznik III. Charakterystyka statystyczna narzędzi kamiennych pod względem długości, szerokości, grubości i masy. Spis rycin Spis tablic 2

3 Streszczenie Wstęp Około 1 Ma BP w Eurazji pojawia się nowa technologia, której dotąd nie zaobserwowano w Afryce technologia mikrolityczna. Technologia taka do niedawna była znana prawie wyłącznie z mezolitu i późnego paleolitu, gdy produkowano bardzo małe wkładki kamienne, które osadzano w oprawy drewniane lub kościane, uzyskując tzw. narzędzia złożone. Okazuje się, że drobne narzędzia kamienne, które często są wielkości paznokci, trudne do uchwycenia palcami, są charakterystyczne dla grup hominidów, które najwcześniej zasiedliły Europę, najpierw Półwysep Apeniński, a później środkową Europę, między Renem na zachodzie, Wisłą na wschodzie i Alpami na południu. Z tego obszaru znane są liczne stanowiska, takie jak Vértesszőlős w północnych Węgrzech, Mauer w Badenii- Wirtembergii, Bilzingsleben w Turyngii, Trzebnica, Rusko i Wrocław, ul. Skarbowców na Dolnym Śląsku oraz Schöningen w Dolnej Saksonii. Stanowiska te są datowane na okres od około 600 do 300 ka BP. W pracy zastosowano dynamiczną analizę technologiczną do szczegółowego rozpoznania całych zespołów wyrobów kamiennych (wraz z rdzeniami, odłupkami, narzędziami i odpadami). Dostępne materiały były szczegółowo analizowane za pomocą komputerowej bazy danych, w której uwzględniono wiele cech jakościowych i ilościowych, w tym pomiary wielkości artefaktów. Zebrane materiały były następnie analizowane metodami statystycznymi, dzięki czemu można było rozpoznać zakres standaryzacji artefaktów, trudny do uchwycenia przy użyciu metod intuicyjnych. Zróżnicowanie taksonomiczne i czasowo-przestrzenne paleolitu dolnego w Europie Część badaczy, chcąc uniknąć trudności związanych z podziałami kulturowymi, poszukuje od pewnego czasu innych kryteriów podziału przemysłów dolnopaleolitycznych. Graham Clark zaproponował podział według sposobu wykonania narzędzi kamiennych, określanych jako Technological Mode (Clark 1977). Klasyfikacja według sposobów wykonania różni się tym od podziału chronologicznego, że oparta jest na ustalaniu podobieństwa zespołów według kryteriów technologicznych i diagnostycznych artefaktów. W tej koncepcji sposoby obróbki nie są przypisywane odpowiednim okresom chronologicznym i mogły występować w różnym czasie. Wiele z nich pojawia się znacznie wcześniej w Afryce niż w Eurazji. Najstarsze obecnie znane dolnopaleolityczne zespoły mikrolityczne pojawiły się około miliona lat temu na Bliskim Wschodzie. Unikatowym stanowiskiem mikrolitycznym jest Ruhama koło Aszkelonu, na pograniczu Równiny Nadmorskiej i pustyni Negew. Kolejne stanowiska z artefaktami mikrolitycznymi pojawiły się mniej więcej w tym samym czasie na Dalekim Wschodzie w północnowschodnich Chinach. Należą do nich Donggutuo i Xiaochangliang. Na obecnym etapie badań uważa się, że nawarstwienia z artefaktami mikrolitycznymi są nieco starsze niż paleomagnetyczne zdarzenie Jarmillo, czyli liczą ponad 990 ka BP. W środkowej Azji zespoły mikrolityczne znane są z nowych badań w Tadżykistanie i Kazachstanie. Stanowisko Kaldara z wschodniego Tadżykistanu, uważane jest obecnie za najstarsze stanowisko regionu i na podstawie stratygrafii poziomów glebowych korelowane jest z OIS 23 lub 25, czyli około 900 ka BP. Najstarsze obecnie znane znaleziska mikrolityczne w Europie odkryto na Półwyspie Apenińskim. Pochodzą one ze stanowiska Venosa-Loreto na południu Włoch, Isernii La Pineta oraz Quarto delle Cinfonare w środkowych Włoszech i Visogliano koło Triestu. Pochodzą one sprzed około ka BP. Kolejnym regionem występowania wczesnych zespołów mikrolitycznych jest środkowa Europa. Najwcześniej datowane są dolne warstwy z Vértesszőlős na Węgrzech oraz redeponowane mikrolityczne artefakty kamienne i żuchwa Homo heidelbergensis z Mauer w Badenii-Wirtembergii. Osadnictwo w Vértesszőlős wystąpiło w dziewięciu warstwach z długiego okresu, między około 600 a 300 ka BP. Podczas tak długiego trwania nie podlegały one większej przeobrażeniom, pomimo wyraźnych zmian środowiska przyrodniczego. 3

4 Następne środkowoeuropejskie stanowiska mikrolityczne pochodzą z Dolnego Śląska. Kilkanaście lat temu w cegielni na Winnej Górze w Trzebnicy oraz w odkrywkowej kopalni kaolinitu w Rusku koło Strzegomia znaleziono cztery zespoły mikrolityczne, datowane geologicznie na OIS 13 i 11. Dalszych niezwykle interesujących odkryć dokonano w Schöningen w Dolnej Saksonii, gdzie H. Thieme rozpoznał siedem zespołów, z których zaledwie trzy zostały nieco bliżej scharakteryzowane. Jednak bardzo doniosłym faktem jest odkrycie w kontekście kamiennych artefaktów mikrolitycznych wyrobów drewnianych w postaci oszczepów, kija do rzucania oraz małych rękojeści opraw do mikrolitycznych narzędzi kamiennych. W świetle odkryć w Schöningen dużego znaczenia nabrały również gorzej zachowane wyroby drewniane z Bilzingsleben. Dzięki najnowszym badaniom zespoły mikrolityczne w środkowej Europie jawią się jako odrębny kompleks taksonomiczny o pewnych wspólnych cechach, analizowanych w dalszej części pracy, który najprawdopodobniej stanowi rodzaj adaptacji do warunków strefy leśnej klimatu umiarkowanego z pewnymi elementami klimatu śródziemnomorskiego w części południowej. W północnej części obserwuje się pewne elementy borealne, o czym świadczą wyroby z drewna świerku i jodły, odkryte w Schöningen. Nowe zespoły mikrolityczne stanowią istotne uzupełnienie dotychczasowych koncepcji rozwoju kultur paleolitycznych. Mianowicie obok kompleksu otoczakowego (mode I) i pięściakowego (mode II) należy wyodrębnić odmienny nurt technologiczny, oparty na produkcji małych wyrobów kamiennych, które były najprawdopodobniej wkładkami do narzędzi złożonych. Tym samym należałoby je zaliczyć do uproszczonej wersji mode V. Rozwój paleolitu dolnego był bardziej skomplikowany niż do niedawna przypuszczano. Warunki środowiskowe i chronologia stanowisk z zespołami mikrolitycznymi Zespoły mikrolityczne pojawiły się w Mauer w południowych Niemczech i Vértesszőlős na Węgrzech w OIS Dolny poziom z Trzebnicy 2, datowany litostratygraficznie na okres poprzedzający zlodowacenie Sanu, czyli OIS 12, zawierał faunę klimatu umiarkowanego o charakterze stepowo-leśnym. Korelowane z nim osady z interglacjału małopolskiego OIS 13. Kolejna faza osadnictwa, z której pochodzi najwięcej stanowisk, przypada na OIS Z tego okresu pochodzą stanowiska Schöningen, Bilzingsleben, Trzebnica 2g, Rusko 33 i Rusko 42. Z interglacjału holsztyńskiego sensu stricto pochodzi stanowisko Schöningen 13 I datowane na wczesną fazę tego ocieplenia, gdy panował klimat borealny. Schöningen 12 pochodzi z serii kolejnej, określanej przez B. Urban jako interglacjał Reinsdorf. Materiałom archeologicznym towarzyszyła malakofauna o charakterze śródziemnomorskim, podobnym do interglacjału Bilzingsleben II, gdzie również mamy wiele elementów śródziemnomorskich, oraz krajobraz lasów mieszanych, zarośli krzewiastych oraz stepowych łąk. Zespół stratygraficzny Schöningen 13 4 pochodzi ze schyłkowej fazy interglacjału Reinsdorf, gdy znowu panował klimat borealny z roślinnością łąkową i stepowo-leśną. Ogólnie rzecz biorąc, zespoły kompleksu mikrolitycznego występowały w środkowej Europie w okresie od OIS 15 do 9, czyli około la BP. Wyroby kamienne Projekt badań morfometrycznych został zaproponowany przez autora i D. Manię pod koniec lat siedemdziesiątych XX w. Doświadczenia uzyskane w badaniach nad innymi zespołami paleolitycznymi pozwoliły sformułować zasady dynamicznej analizy technologicznej (DTA). Ustalona została lista kategorii wyrobów i ich atrybutów, ułożonych w postaci hierarchicznej sekwencji produkcji wszystkich artefaktów (włączając w to odpady i okazy uszkodzone) zgodnie z sekwencjami technologicznymi i zasadami statystyki: Sekwencja I. Pozyskiwanie surowca Sekwencja II. Przygotowanie i wczesne rdzeniowanie Sekwencja III. Rdzeniowanie zaawansowane Sekwencja IV. Rdzeniowanie finalne Sekwencja V. Produkcja narzędzi. 4

5 Intencjonalny dobór surowca kamiennego jest pierwszym istotnym czynnikiem informującym o wiedzy użytkowników o właściwościach skał. Najbardziej reprezentatywne jest stanowisko w Bilzingsleben, gdzie oprócz kamiennych wyrobów dobrze zachowały się materiały kościane i rogowe. Według D. Mani materiał organogeniczny był użyty do produkcji zaledwie 10% narzędzi. Duże narzędzia kamienne w Bilzingsleben były wykonane z różnych skał występujących w osadach morenowych w pobliżu stanowiska. Narzędzia krzemienne były wykonane głównie z buł i okruchów. Znacznie rzadziej używany był czert i rogowiec. Jedynie na terenach ubogich w krzemień, jak Vértesszőlős, dominował kwarc i kwarcyt. Ponad 90% inwentarzy stanowił krzemień. Wczesną fazę rdzeniowania reprezentują rdzenie zaczątkowe oraz odłupki korowe lub korowo-naturalne. Porównanie średnich długości odłupków z dolnopaleolitycznych inwentarzy mikrolitycznych wykazuje ich zdumiewającą zbieżność w zakresie mm. Do zaawansowanego etapu obróbki zaliczono rdzenie, które mają więcej niż 3 odbicia, odłupki zupełnie bezkorowe i o obróbce ponad 50% powierzchni strony górnej. Łącznie stanowią one od 7 do 25% wszystkich wyrobów. Pewne trudności w klasyfikacji sprawiają fragmenty odłupków, które należą do najliczniejszych klas wyrobów we wszystkich zespołach. W kolekcji rdzeni analizowanych metodą dynamicznej analizy technologicznej można zauważyć interesujące tendencje. Nieco ponad połowę zbioru stanowią rdzenie z fazy rdzeniowania. Zaprawa pięt rdzeni odgrywała znaczną rolę w zespołach mikrolitycznych paleolitu dolnego. Inne zabiegi, do których należy zaprawa wierzchołków i krawędzi bocznych są rzadsze. W technikach rdzeniowania zaznacza się wyraźna i powtarzalna tendencja. Rdzenie w zespołach mikrolitycznych paleolitu dolnego miały początkowo charakter form jedno- i dwupiętowych. Zmiana orientacji stanowiła podstawową technikę naprawy kąta rdzeniowania i była bardzo często stosowana, czego miarą jest blisko 65% udział rdzeni ze zmianą orientacji wśród rdzeni zaawansowanych i równie wysoki wśród rdzeni szczątkowych. Innym wskaźnikiem przygotowania pięt rdzeni bądź zmiany orientacji rdzeniowania są piętki odłupków. Nie są widoczne zasadnicze różnice w udziale procentowym piętek z sekwencji II i III we wszystkich analizowanych inwentarzach. W sekwencji III zmniejsza się nieco udział piętek korowych w stosunku do naturalnych oraz maleje procentowy udział piętek punktowych. Natomiast, paradoksalnie, w sekwencji II większy był udział piętek facetowanych i dwukątowych niż w sekwencji III. Zespoły mikrolityczne paleolitu dolnego są znacznie bardziej podobne do siebie pod względem udziału procentowego piętek. Piętki obok stożków odbicia, skaz i fal uchodzą za cechy diagnostyczne technik rdzeniowania. Do kolejnych cech, określających formy odłupków, należą przekroje poprzeczne i podłużne oraz układ boków, co łącznie określa formę odłupków, a następnie pozwoli ocenić stopień modyfikacji odłupków podczas produkcji narzędzi. Najważniejszą cechą określającą kształt odłupków jest układ boków, który obok proporcji służy między innymi do wyodrębnienia wiórów wśród odłupków. Podstawowe kategorie stanowią odłupki nieregularne, uważane za najbardziej charakterystyczne dla wczesnych przemysłów kamiennych, równoległe, rozbieżne, zbieżne owalne i segmenty. Wbrew wielokrotnie wyrażanym opiniom technika produkcji półsurowca w paleolicie dolnym nie miała charakteru przypadkowego. Rdzeniowanie finalne obejmuje grupę silnie wykorzystanych rdzeni, fragmenty rdzeni oraz fragmenty porzuconych odłupków częściowo korowych i bezkorowych. Rdzenie zaliczone do tej sekwencji wyróżniają się małymi rozmiarami oraz znacznym stopniem wykorzystania. Duży udział fragmentów rdzeni i form szczątkowych różnych typów jest prawdopodobnie efektem stosowania bezpośredniej techniki odbijania twardym tłuczkiem i techniki dwubiegunowej, które nie pozwalają na właściwą kontrolę rdzeniowania i prowadzą do powstania dużej liczby odpadów różnego rodzaju. Wszystkie narzędzia oraz odpady z ich produkcji są zaliczone do tej sekwencji. Za narzędzia uznane są tu wszystkie okazy, które zostały ukształtowane za pomocą retuszu z odłupków, rdzeni i brył naturalnych. Wiele narzędzi było obrobionych częściowo, naprawianych i uszkodzonych. Zgodnie z zasadami dynamicznej analizy technologicznej oszacowano stopień modyfikacji półsurowca oraz statystyczny zakres tej modyfikacji. Artefakty z sekwencji V są dość nieliczne w porównaniu z poprzednimi sekwencjami. W opracowaniach zespołów paleolitycznych często analizuje się proporcje występowania narzędzi w stosunku do rdzeni i odłupków. W analizowanych inwentarzach mikrolitycznych paleolitu dolnego na- 5

6 rzędzia, czyli artefakty retuszowane, stanowią aż 15% wszystkich wyrobów w Bilzingsleben, blisko 13% w Trzebnicy, 10% w Rusku 33, 8% w Trzebnicy 2g i Cinfonare oraz zaledwie 4% w Rusku 42. Kryteria selekcji odłupków do wyrobu narzędzi są trudne do rozpoznania. Analizowano zależności między rozmiarami rdzeni, odłupków i narzędzi oraz zmiany frekwencji odłupków i narzędzi pod względem kształtu boków oraz przekroju poprzecznego i podłużnego. Analiza statystyczna wykazuje istotne różnice w wielkości rdzeni, odłupków i narzędzi. Wielkości mediany długości, szerokości i grubości narzędzi we wszystkich analizowanych inwentarzach mikrolitycznych są wyraźnie większe niż dla odłupków. Szczególnie dużą różnicę między narzędziami i odłupkami można stwierdzić w przypadku mediany grubości. Oprócz doboru do produkcji narzędzi odłupków o określonych rozmiarach, można wykazać wybór okazów o preferowanej formie. Pewne różnice obserwuje się w częstości formy okazów. Właśnie zmiana formy odłupków za pomocą retuszu lub nawet sam dobór odłupków o preferowanych kształtach świadczy również o celowej selekcji półsurowca. Pod względem procentowego udziału form narzędzi rysuje się podział inwentarzy na dwie grupy. Do jednej należy Bilzingsleben i Rusko 33, gdzie dominują narzędzia o bokach zbieżnych. Natomiast w Rusku 42, Trzebnicy 2d i 2g zdecydowanie dominują narzędzia o bokach rozbieżnych. Zupełnie inaczej niż w przypadku odłupków, kształtuje się udział narzędzi o bokach równoległych lub owalnych. Jak wynika z powyższego, różnice w udziale form odłupków i form narzędzi w każdym zespole są wyraźnie widoczne. Zabieg retuszowania w takim razie prowadził do modyfikacji kształtów, i co za tym idzie, rozkład udziału form odłupków i form narzędzi jest zupełnie różny. Jak z tego widać, koncepcja C. Peretto i współpracowników, którzy twierdzą, że narzędzia retuszowane są tylko odpadami, nie wytrzymuje krytyki. Intencjonalność doboru surowca i metod retuszowania jest wyraźnie sprzeczna z rzekomo oportunistycznym podejściem wczesnych hominidów do obróbki kamienia. Dynamiczna analiza technologiczna zespołów mikrolitycznych metodami statystycznymi pozwoliła uchwycić zarysy standaryzacji obróbki kamienia w paleolicie dolnym. Oczywiście, standaryzacja ta jest mniejsza niż w technice lewaluaskiej czy wiórowej, ale uchwytna w większych próbach statystycznych. Wyraźnie zauważalne jest znaczne podobieństwo sekwencji technologicznych z Bilzingsleben oraz obu poziomów z Trzebnicy. Inwentarze z Ruska 33 i Ruska 42 są nieco odmienne, ale tu najprawdopodobniej widoczny jest wpływ procesów postdepozycyjnych, które spowodowały redepozycję artefaktów i w związku z tym brak cięższych form z sekwencji I oraz małą reprezentację sekwencji II. W związku z powyższym, omawiane zespoły mikrolityczne z paleolitu dolnego najlepiej można określić jako technokompleks w sensie proponowanym przez D. Clarke. Wyroby organiczne Wyroby organiczne należą do rzadkich znalezisk z okresu paleolitu dolnego na świecie, co wynika przede wszystkim z podatności materiałów organicznych na zniszczenie tuż po porzuceniu przez użytkowników lub później, w wyniku destrukcyjnego działania procesów postdepozycyjnych. W Vértesszőlős prawie wszystkie wyroby kościane znaleziono w poziomie 1 stanowiska Vértesszőlős I. Zostały one wykonane głównie z kości długich dużych zwierząt, które należą do Bovidae, Cervidae, Equidae i Proboscidae. Mianowicie łowcy z Vértesszőlős zdecydowanie preferowali zwierzęta trawożerne, które stanowiły aż 92,5% fauny, podczas gdy w naturalnym spektrum fauny blisko 1/3 stanowiły drapieżniki. W Bilzingsleben zdecydowanie dominowały kości Palaeoloxodon antiquus jako surowiec do wyrobu narzędzi (tab. 4.1). W ogólnym zestawie fauny Bilzingsleben udział słoni leśnych wynosi tylko 12%, a więc zdecydowanie mniej. Warto dodać, że osobniki młode, z zębami mlecznymi stanowią 60%, a osobniki stare i bardzo stare 40%. Duża zmienność form, liczne okazy niedokończone bądź uszkodzone oraz brak pełnej publikacji znalezisk z danego stanowiska nie pozwalają na przeprowadzenie bardziej szczegółowej klasyfikacji. D. Mania używa określeń funkcjonalnych, stosowanych do wyrobów kamiennych, zgrzebła, ostrza, rozłupce, dłuta, tłuczki, itp. Inną grupą przedmiotów organicznych, licznie reprezentowanych w inwentarzu z Bilzingsleben, jest poroże jeleniowatych. D. Mania na podstawie szczegółowej analizy rozpoznał procesy obróbki poroża i wyróżnił wiele narzędzi rogowych. Kolejną analizę poroża z Bilzingsleben przeprowadził J. Vollbrecht, który zanegował poglądy D. Mani. 6

7 Dzięki niezwykle korzystnym warunkom postdepozycyjnym w Schöningen i Bilzingsleben zachowało się wiele przedmiotów drewnianych, które nosiły ślady obróbki. Najstarsze wyroby drewniane znaleziono na stanowisku Schöningen 12, W strefie brzegowej jeziora odkryto liczne artefakty krzemienne oraz 4 przedmioty drewniane. Były one wykonane z drewna jodły srebrzystej, a ich długość sięga: 12, 17, 19,1 i 32,2 cm. Najkrótszy z nich miał wycięcia na dwóch końcach, a pozostałe trzy miały tylko po jednym wcięciu. Wcięcia tego rodzaju najprawdopodobniej służyły do wkładania zbrojników krzemiennych, dzięki czemu powstawały narzędzia złożone z dwóch rodzajów surowca. W 1995 r. podczas badań wykopaliskowych poziomu 4 na stanowisku Schöningen 13 II 4 odkryto wyjątkowo dobrze zachowane oszczepy drewniane. Znajdowały się one w poziomie organicznego iłu, przykryte warstwą torfu. Była to wyschnięta strefa przybrzeżna płaskiego jeziora rynnowego. Z tego obszaru zebrano 30 tys. szczątków fauny, w tym 17 dobrze zachowanych czaszek młodych koni (Equus mosbachenis). Część z nich nosiła ślady nacięć. Liczne zebrane szczątki roślin oraz malakofauny wskazują na klimat borealny, o charakterze kontynentalnym z lasami iglastymi. Oszczepy znajdowały się głównie w strefie zagęszczenia znalezisk o długości około 25 m i szerokości 10 m. H. Thieme znalazł najpierw trzy oszczepy, a w 2003 r. ich liczba wzrosła do ośmiu (2003). Ich masa wynosiła zapewne około g. Średnia długość około 230 cm i masa około 600 g czyni je podobnymi do współczesnych oszczepów olimpijskich kobiet. Eksperymenty wykazały, że można tymi oszczepami uzyskać odległość rzutu nawet 75 m, ale w miarę celne rzuty doświadczony oszczepnik uzyskiwał na odległość do 35 m. Podczas wykopalisk na stanowisku Schöningen 13 II 4 znaleziono wiele innych przedmiotów drewnianych ze śladami obróbki, jednak nie zostały one jeszcze opracowane. Bardziej zróżnicowane narzędzia drewniane zachowały się w Bilzingsleben. Niestety, ich funkcję niełatwo ustalić, ponieważ uległy one znacznym zniszczeniom w wyniku procesów postdepozycyjnych. Analiza przestrzenna i paleoekonomiczna Dolnopaleolityczny technokompleks mikrolityczny reprezentowany jest przez niezbyt liczne stanowiska w środkowej Europie, które są oddalone od siebie o setki kilometrów. Odległość od Mauer koło Heidelbergu do Vértesszőlős koło Budapesztu w linii prostej wynosi około 730 km, a do Trzebnicy nieco ponad 600 km. Inne odległości są mniejsze i w przypadku Schöningen oraz Bilzingsleben jest to zaledwie 100 km. Stanowiska technokompleksu mikrolitycznego z omawianego obszaru pochodzą z bardzo długiego okresu około 300 tys. lat. Stanowiska z zespołami mikrolitycznymi były przeważnie kilkakrotnie zamieszkiwane. Rekordowym zespołem archeologicznym pod tym względem jest Vértesszőlős, gdzie wyróżniono 4 poziomy osadnicze w Vértesszőlős I oraz 5 poziomów w Vértesszőlős III. Ponadto wystąpiły 3 ubogie izolowane skupienia, Vértesszőlős II, Vértesszőlős IV oraz Vértesszőlős V, które liczyły od 13 do 33 artefaktów kamiennych. W Schöningen osłonięto 7 jednostek osadniczych, w tym w Schöningen 13 II zachowały się 4 poziomy osadnicze w superpozycji a w Schöningen 12 wyróżniono 2 poziomy. Niestety, materiały z Schöningen nie zostały jeszcze opracowane i opublikowane. Dwa poziomy osadnicze zachowały się także w Trzebnicy. Pozostałe stanowiska: Schöningen 13 I, Bilzingsleben, Rusko 33 i Rusko 42 dostarczyły materiałów kulturowych z jednego poziomu. Po rozdzieleniu wszystkich izolowanych skupień artefaktów z omawianych stanowisk, które występowały zarówno w sekwencjach stratygraficznych, jak i pojedynczo, wyróżniono 25 jednostek osadniczych. Są bardzo zróżnicowane pod względem wielkości. W niniejszym opracowaniu uwzględniono trzy podstawowe parametry: powierzchnię, liczbę artefaktów w skupieniach oraz gęstość w postaci średniej liczebności artefaktów na m 2. Inne skupienia, mniej lub bardziej kompletne, mają wymiary zbliżone do jednostek osadniczych z młodszych okresów, odpowiadając swoją wielkością typowym dla łowców i zbieraczy homogenicznym skupieniom jednoczasowego osadnictwa. Pomijając Bilzingsleben, średnia arytmetyczna rozmiarów powierzchni stanowisk mikrolitycznych wynosi 38 m 2, a mediana 27 m 2. Wyraźnie widoczna jest skośność rozkładu i większa częstość występowania mniejszych obozowisk. Jeśli chodzi o liczebność artefaktów w skupieniu, średnia wynosi 1603, a mediana 976, czyli znowu dominują skupienia mniejsze. 7

8 Do rzadko spotykanych stanowisk bez wątpienia należy Bilzingsleben. D. Mania przez ponad 30 lat odsłonił obszar około 1600 m 2 i zebrał 136 tys. artefaktów kamiennych. Analiza rozrzutu tych artefaktów pozwala wyróżnić dwa duże obszary zagęszczenia oraz miejsca rzadszego występowania wyrobów kamiennych. Ponieważ dla zespołów mikrolitycznych średnia arytmetyczna liczebności skupienia (bez Bilzingsleben) wynosi 1600 artefaktów, najbliższy tej wartości jest poziom dolny z Trzebnicy, który liczy blisko 1500 artefaktów. Skupienie to jest najbliższe wielkością pozostałości po pobycie prostej grupy społecznej (rodzina) w okresie do kilku tygodni. Zdaniem D. Mani Bilzingsleben jest to jednorazowe, ale długoczasowe obozowisko bazowe, które było zasiedlane przez grupę około 30 osób przez wiele lat. Z drugiej strony obecność spatynowanych artefaktów i brył surowca oraz ich reutylizacji (9%) wskazuje na możliwość kilkakrotnego powrotu do Bilzingsleben. Początki użytkowania ognia w paleolicie dolnym są wciąż kwestią sporną. Badania w Vértesszőlős wiązały się między innymi z odkryciem palenisk. Ślady użytkowania ognia dokumentował D. Mania również w Bilzingsleben. S.R. James (1989) zakwestionował tak wczesne użytkowanie ognia, ponieważ jego zdaniem nie ma stanowisk, na których by wykazano jego intencjonalne użytkowanie. Jednak najnowsze badania, zwłaszcza w Schöningen, przyniosły nowe znaleziska, które nawet przy zastosowaniu surowych kryteriów S.R. Jamesa muszą być uznane za paleniska intencjonalne. Palenisko z fragmentami palonego drewna w środku zachowało się w górnej warstwie stanowiska Schöningen 12. Następne ślady użytkowania ognia pochodzą ze stanowiska Schöningen 13 II 4, gdzie odsłonięto wiele palenisk oraz owalnych plam o średnicy około 1 m wypalonej na czerwono kredy jeziornej. Zaobserwowano je w strefie zagęszczonego występowania artefaktów kamiennych oraz serii oszczepów drewnianych, wyrobów bez wątpienia intencjonalnych. Na podstawie obserwacji z wieloletnich badań, D. Mania wyodrębnił sztuczny mikroświat (die kunstliche Mikroumwelt), który powstał na brzegu jeziora zasilanego przez strumień wypływający z podziemnego źródła z wysoką zawartością węglanu wapnia. Takie mikrośrodowisko z elementami celowej adaptacji do ludzkich potrzeb L.R. Binford proponował nazwać geografią kulturową w odróżnieniu od typowej dla zwierząt geografii niszowej (Binford 1997). Dzięki odkryciom z ostatnich dziesięcioleci wiemy, że po społecznościach kompleksu mikrolitycznego przetrwały niezwykle bogate ślady osadnictwa ze stanowisk trawertynowych i bagiennych, które dostarczyły oprócz zespołów kamiennych licznych wyrobów organogenicznych, wykonanych z kości, poroża i drewna. Zebrane obserwacje, w szczególności wydobycie serii drewnianych, dobrze wyważonych oszczepów z Schöningen, zweryfikowanych eksperymentalnie, ewidentnie dopuszczają umiejętność polowania na odległość. Wyspecjalizowane łowiectwo na konie w Schöningen oraz na tak wielkie zwierzęta, jak słonie leśne w Bilzingsleben, świadczą o dużych umiejętnościach wczesnych mieszkańców Europy. Innym spornym zagadnieniem jest wynalezienie narzędzi złożonych, wykonanych z kilku surowców, które zdaniem I. Tattersalla nigdy nie stanowiły stałego elementu neandertalskich arsenałów (Tattersall 2001). Jak wykazały odkrycia w Schöningen, narzędzia złożone z drewna i kamienia znane były również w paleolicie dolnym. Wprowadzenie technologii mikrolitycznej można sensownie wyjaśnić praktycznie tylko użytkowaniem narzędzi złożonych. Obecność palenisk, sztucznych konstrukcji w postaci bruku na części stanowisk, jest jednoznacznym argumentem za stosowaniem ludzkiej organizacji przestrzeni. Przejście od zwierzęcego do ludzkiego trybu życia musiało dokonać się wcześniej, przed pojawieniem się technokompleksu mikrolitycznego. Hominidy ze stanowisk mikrolitycznych w środkowej Europie i elementy ich kultury symbolicznej Dzięki szczęśliwym okolicznościom zachowały się ułamki kości hominidów w Mauer, Vértesszőlős i Bilzingsleben. W kolejności historycznej do najstarszych znalezisk należy słynna żuchwa z Mauer koło Heidelbergu, która została znaleziona późną jesienią w 1907 r. i określona przez O. Schoetensacka (1908) jako Homo heidelbergensis. Żuchwa ta wyróżnia się dużą masywnością, wyjątkową szerokością oraz śladami przyczepów silnych mięśni. Według oceny S. Condemi należała ona do mężczyzny w wieku lat. Na lewym stawie żuchwowym zachowały się ślady przebytej choroby. Najwięcej znalezisk szczątków ludzkich 8

9 odkryto w Bilzingsleben. Znaleziono tu 27 fragmentów czaszek oraz 8 zębów, które były rozrzucone, ale tworzyły w przybliżeniu dwa skupienia. W przybliżeniu odpowiadają one dwóm osobnikom, których czaszki odtworzono na podstawie składanek fragmentów kości. Zrekonstruował je E. Vlček, który ustalił, że fragmenty czaszek i zęby mogą należeć do dwóch lub trzech, chociaż nie można wykluczyć nawet czterech osobników. Fragment żuchwy wykazuje największe podobieństwo do Sinanthropusa H1 i BIV, a jego delikatna budowa pozwala stwierdzić, że należał on do kobiety lub dziecka w odróżnieniu od osobników 1 i 2, którzy najprawdopodobniej byli mężczyznami. Na podstawie analizy porównawczej E. Vlček postuluje zaliczenie znalezisk kostnych z Bilzingsleben do gatunku Homo erectus oraz określa je mianem Homo erectus bilzingslebenensis. Kość potyliczna w Vértesszőlős została odkryta w odległości 8 m od stan. I. W związku z tym trudno ustalić powiązanie tego znaleziska z poziomami kulturowymi stanowiska Vértesszőlős I. Kość ta wyróżnia się specyficzną mozaiką cech archaicznych i współczesnych i dlatego A. Thoma okreśł ją jako Homo erectus seu sapiens palaeohungaricus. Odrębne zdanie w tej dziedzinie prezentują S. Condemi i W. von Koenigswald, którzy ostatnio szczegółowo analizowali żuchwę z Mauer na tle innych znalezisk kostnych Europy. Według nich można używać sensownie nazwy Homo heidelbergensis jako określenie podgatunku, ponieważ żuchwa z Mauer różni się od typowych kości tego rodzaju u Homo erectus. Podkreślają jednak ograniczone zastosowanie tej nazwy w Europie, ponieważ z Mauer znana jest tylko żuchwa, a brakuje innych ważnych taksonomicznie części szkieletu. Do unikatowych znalezisk w Bilzingsleben należą przedmioty kościane, które badacze stanowiska zaliczyli do przejawów kultury duchowej (Mania, Mania 1988; 1999). Wyróżniają się one obecnością linii rytych, rozmieszczonych z zauważalną regularnością. L. Steguweit poddał je szczegółowej analizie za pomocą mikroskopu laserowego, aby ustalić, czy są wynikiem celowych zabiegów. Do najbardziej wyróżniających się znalezisk należy wydłużony fragment kości piszczelowej słonia leśnego o wymiarach 39,5 12 6,5 cm. Na niej wyryto 28 linii rozmieszczonych intencjonalnie w układzie , co stanowi niezwykłe znalezisko, uwzględniając jego datowanie określane na około 350 ka BP. Linie ryte równolegle lub radialnie odkryto oprócz tego na czterech dalszych przedmiotach kościanych. Odkryte w Bilzingsleben przedmioty kościane z regularnie rozmieszczonymi liniami rytymi wywołały wiele sporów, ponieważ znacznie wyprzedzają uznawane pojawienie się symboli, przypisywanych powszechniej dopiero Homo sapiens sapiens (Foley 1997). Warto dodać, że takie przejawy odnotowano również na innych stanowiskach mikrolitycznych. W Ruhamie na Bliskim Wschodzie znaleziono dwie bryłki żółtej ochry, którą obecnie datuje się na 1 Ma BP, a w Isernii La Pineta użytkowanie ochry datowane jest na około 700 ka BP. Zróżnicowanie zespołów mikrolitycznych w Eurazji Od czasu pionierskich badań L. Vértesa w Vértesszőlős (Vértes 1965) problemem archeologii paleolitu dolnego stały się zespoły mikrolityczne, których nie można było włączyć w tradycyjny podział kulturowy, wówczas obowiązujący. Z czasem okazało się, że w Eurazji takich zespołów jest więcej i obejmują one obszar od środkowej Europy do Chin w okresie od około 1 Ma do około 120 ka BP. Zgodnie z obecnym stanem badań stanowiska z artefaktami mikrolitycznymi pojawiały się w następującej kolejności chronologicznej w Eurazji: Bliski Wschód, Daleki Wschód, Środkowy Wschód, Półwysep Apeniński oraz środkowa Europa (por. Derevianko et al. 2000; Burdukiewicz, Ronen 2003). Ze względu na duże zróżnicowanie przestrzenne, czasowe i ekologiczne bardziej prawdopodobna wydaje się koncepcja adaptacyjna zespołów mikrolitycznych, które pojawiały się w określonych warunkach środowiskowych niezależnie od siebie. Głównym czynnikiem była obfitość materiałów organicznych, zwłaszcza drewna, które stawało się podstawowym surowcem do produkcji narzędzi. Obecnie mamy bardzo niewiele znalezisk drewnianych, jednak odkrycia w Schöningen i Bilzingsleben ukazują nam możliwości funkcjonowania zespołów mikrolitycznych w paleolicie dolnym środkowej Europy. Podobną koncepcję rozwinięto zupełnie niezależnie dla Dalekiego Wschodu, gdzie funkcjonowanie zespołów mikrolitycznych prawdopodobnie wiązało się z masowym używaniem bambusa (Keates 2003). W tej sytuacji, środkowoeuropejski technokompleks mikrolityczny mógł rozwijać się we względnej izolacji od innych, pozostając w nieokreślonych jeszcze związkach ze społeczno- 9

10 ściami z Półwyspu Apenińskiego. W każdym razie zespoły te są częściowo równoległe pod względem chronologicznym. Natomiast najciekawsza sytuacja rysuje się w Europie. Tutaj zanik zespołów mikrolitycznych miał charakter kilkufazowy. Pojawiały się one w okresach cieplejszych i wilgotnych, gdy panował krajobraz leśny. Natomiast zdają się zanikać w okresach chłodnych, gdy krajobraz przechodził w step lub tundrę. Pierwszy okres zaniku zespołów mikrolitycznych nastąpił pod koniec interglacjału mazowieckiego, około 300 ka BP, gdy w środkowej Europie rozpowszechniły się pięściaki aszelskie oraz narzędzia odłupkowe większych rozmiarów. Drugi okres rozwoju zespołów mikrolitycznych w środkowej Europie przypada na OIS 7 i 5 oraz 4, czyli cieplejsze okresy interglacjałów lubelskiego, eemskiego i być może początek zlodowacenia Wisły, czyli na wczesną fazę paleolitu środkowego. Ostatecznie mikrolityzacja rozwinęła się w pełni pod koniec plejstocenu i na początku holocenu. Zakończenie Badania nad paleolitem dolnym, najstarszym etapem dziejów ludzkości, poczyniły w drugiej połowie XX w. ogromny postęp. Odkryto wiele kopalnych szczątków hominidów, nowych stanowisk archeologicznych, znacznie lepiej rozpoznano warunki paleoekologiczne oraz zmiany klimatostratygraficzne. W oparciu o nowe materiały ze środkowej Europy została wyróżniona nowa jednostka taksonomiczna określona jako technokompleks mikrolityczny paleolitu dolnego. Charakteryzuje się ona dominacją technologii mikrolitycznej w produkcji artefaktów kamiennych oraz stosowaniem ich jako wkładek do narzędzi złożonych. Dużą rolę odgrywały również narzędzia z surowców organicznych, zwłaszcza drewna, kości i rogu. Ze względu na duże zróżnicowanie przestrzenne, czasowe i ekologiczne, bardziej prawdopodobna wydaje się geneza zespołów mikrolitycznych jako wynik adaptacji do lokalnych warunków środowiskowych. Procesy adaptacyjne przebiegały zapewne niezależnie od siebie. Konieczne jest rozwinięcie badań nad mobilnością grup hominidów, które musiały pokonywać bardzo duże odległości w stosunkowo krótkim czasie już około 1,8 Ma BP, na co wskazują nowe odkrycia w Dmanisi (Gruzja) oddalone o kilka tysięcy kilometrów od środkowo-wschodniej Afryki. Środkowoeuropejski technokompleks mikrolityczny mógł rozwijać się we względnej izolacji od innych, pozostając w nieokreślonych jeszcze związkach ze społecznościami z Półwyspu Apenińskiego. W każdym razie zespoły te są częściowo równoległe pod względem chronologicznym. W środkowej Europie zespoły mikrolityczne występowały w środowisku o klimacie od subśródziemnomorskiego do borealnego, ale zawsze w powiązaniu z roślinnością leśną lub lasostepową. Brakuje takich zespołów z okresów zimnych, gdy klimat ulegał znacznemu ochłodzeniu. Inny zestaw ciekawych zagadnień stanowią początki kulturowej organizacji mikrośrodowiska, udomowienia ognia oraz pojawienie się łowiectwa. Dzięki odkryciom oszczepów w Schöningen oraz zachowanych śladów selektywnego łowiectwa można obecnie odrzucić hipotezę długiego funkcjonowania padlinożerstwa. Wyjątkowo korzystne warunki bytowania, jakie istniały przy źródłach na stanowiskach trawertynowych (Bilzingsleben, Isernia), pozwoliły niektórym grupom hominidów na długotrwałe zamieszkiwanie jednego miejsca lub częste powroty (Vértesszőlős; Schöningen 13 4). Osady trawertynowe i bagienne dzięki niezwykłym właściwościom konserwującym przechowały ślady tego osadnictwa do naszych czasów. Jeszcze innym gorąco dyskutowanym zagadnieniem, wiążącym się z zespołami mikrolitycznymi paleolitu dolnego, są początki kultury symbolicznej i dowody abstrakcyjnego myślenia u wczesnych hominidów, co często bywa negowane. Znaleziska z Ruhamy, Isernii La Pineta, Bilzingsleben i Schöningen dowodzą, że hominidy około 1 0,7 Ma BP interesowały się barwnikami w postaci ochry, 450 ka BP umiały produkować dobrze wyważone oszczepy oraz pozostawiły po sobie ślady uporządkowanych rytów na kościach. 10