KWESTIONARIUSZ STRATEGII RADZENIA SOBIE MŁODZIEŻY W SYTUACJI KONFLIKTU SPOŁECZNEGO

Transkrypt

1 ISSN DANUTA BORECKA-BIERNAT Uniwersytet Wrocławski, Instytut Psychologii KWESTIONARIUSZ STRATEGII RADZENIA SOBIE MŁODZIEŻY W SYTUACJI KONFLIKTU SPOŁECZNEGO Streszczenie: Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego (KSMK) przeznaczony jest do badania strategii radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznego, podejmowanej przez młodzież w wieku dorastania. Składa się z opisu 33 sytuacji konfliktu społecznego. Do każdej sytuacji podano cztery zachowania wyrażające radzenie sobie z sytuacją konfliktu społecznego pierwsze odnosi się do agresywnego radzenia, drugie do unikowego, trzecie do uległego, a czwarte do zadaniowego. Wyniki uzyskuje się dla każdej skali oddzielnie, przez sumowanie zaznaczonych zachowań w 33 sytuacjach, należących do danej skali. Ponieważ skale składają się z 33 pozycji, osoby badane mogą w każdej z nich uzyskać od 0 do 33 punktów. Kwestionariusz KSMK charakteryzuje się korzystnymi parametrami psychometrycznymi. Współczynniki rzetelności skal wyznaczone metodą wewnętrznej zgodności (alfa Cronbacha) wynoszą od alfa = 0,73 (dla skal Agresja, Uległość i Zadanie ) do alfa = 0,694 (skala Unik ). Trafność skal sprawdzono na wiele sposobów, między innymi potwierdzono trafność zbieżną w odniesieniu do rezultatów kwestionariusza A-R Ostrowskiej, Skali Zachowań Asertywnych dla Dzieci CABS Michelsona i Wooda w adaptacji Oleś i kwestionariusza stylu rozwiązywania konfliktów przez adolescentów Honessa i wsp. w adaptacji Lachowskiej. Normy w skali stenowej opracowano na podstawie badania próby 1877 uczniów, w tym 975 dziewcząt i 902 chłopców w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych ze wszystkich szesnastu województw w Polsce. Słowa kluczowe: młodzież szkolna, sytuacja konfliktu społecznego, strategie radzenia sobie. WPROWADZENIE Sytuacji konfliktu społecznego nie da się wykluczyć z życia człowieka. Stwarza on zagrożenie dla cenionych przez niego wartości zaspokojenia potrzeb i realizacji dążeń natury społecznej (Guszkowska 2003). Może przyczynić się do powstania różnych fizycznych i psychicznych dolegliwości. Alarmujące są doniesienia na temat somatycznych i emocjonalnych kosztów życia młodego człowieka w sytuacjach stanowiących źródło stresu (Witkin 2000). Coraz więcej młodzieży doświadcza sytuacji konfliktu społecznego, przerastających ich możliwości adaptacyjne (Sikora, Pisula 2002). Do takich sytuacji dochodzi dosyć często w życiu codziennym. Konflikty z rodzicami, nauczycielami oraz Adres do korespondencjii: d.borecka-biernat@psychologia.uni.wroc.pl

2 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 87 rówieśnikami stanowią dla młodzieży ważne źródło napięć emocjonalnych i osobistego zagrożenia (Jaworski 2000; Guszkowska et al. 2001; Cywińska 2005; Ribner 2005; Polak 2010). Te licznie występujące problemy w relacjach międzyludzkich dla niektórych młodych ludzi bywają uciążliwe. Sytuacje konfliktu społecznego, które zalicza się do kategorii sytuacji trudnych, są powszechne i nie można ich uniknąć. W sytuacji trudnej w człowieku pojawia się stan zakłócenia równowagi stosunków z otoczeniem oraz podwyższenie poziomu aktywacji, która ma wartość ujemną. Sytuacje trudne zazwyczaj narażają jednostkę na doświadczenie przykrych emocji i rzeczą naturalną jest w tych warunkach obrona przed niedomaganiem psychicznym i fizycznym. Zatem zetknięcie się danej jednostki z sytuacją trudną wywołuje, oprócz wzrostu napięcia emocjonalnego, pojawienie się pewnego rodzaju czynności, zależnych od sposobu spostrzegania jej. W sytuacjach konfliktu społecznego, stanowiących dla człowieka zagrożenie, utrudniających zaspokojenie potrzeb czy też osiągnięcie zamierzonego celu, z reguły podejmuje on aktywność umożliwiającą opanowanie, zlikwidowanie lub zredukowanie stresujących warunków. Wszelkie poznawcze i behawioralne akty działania jednostki, zmierzające do rozwiązania sytuacji problemowej i złagodzenia przykrych stanów emocjonalnych, towarzyszących sytuacji trudnej, zwykło się nazywać radzeniem sobie w sytuacji trudnej (Kosińska-Dec, Jelonkiewicz 1995). Ludzie różnie reagują na sytuacje trudne, ale w zasadzie w sposób przewidywalny. Stosowane przez nich w konkretnej konfrontacji stresowej środki zaradcze noszą nazwę strategii radzenia sobie z aktualną sytuacją trudną, czy sposobów reagowania w sytuacji trudnej (Wrześniewski 1996). Psychologowie dokonują wielu prób opisania i usystematyzowania charakterystycznych strategii działania ludzi w sytuacjach trudnych. Próby systematyzacji sposobów radzenia sobie nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć, z powodu niewypracowania wspólnych zasad klasyfikacji, a co więcej, autorzy nie określają zasad, którymi się sami kierowali. Jednakże, posługując się właściwą sobie terminologią, autorzy o różnych orientacjach wprowadzają podobne rozróżnienie w odniesieniu do aktywności podmiotu w sytuacji trudnej. I tak przedstawiciele psychoanalizy wyróżniają mechanizmy kontroli ego i mechanizmy obronne (Freud 2004). Badania nad zachowaniem w sytuacji frustracji doprowadziły Newcomba (1962) do wyróżnienia dwóch zasadniczych typów reakcji na sytuacje trudnei: (1) koncentrowanie się na celu, co wyraża się w reakcji usunięcia przeszkody, w reakcji znalezienia innej drogi do celu i reakcji wytknięcia celu zastępczego; (2) koncentrowanie się na własnym bezpieczeństwie, co wyraża się postawą obronną w formie wycofania się i agresji. Ossowski (1979) wyznacza czynności ukierunkowane na zaspokojenie potrzeby i czynności ukierunkowane na rezygnację z zaspokojenia potrzeby, wśród których wyróżnia odejście, milczenie, chęć skierowania rozmowy na inny temat, ironiczny uśmiech i zbywanie półsłówkami. Reykowski (1966) wyróżnił reakcje zwalczania stresu i reakcje obrony przed stresem. W pierwszym przypadku jednostka dąży do usunięcia przeszkody przez aktywne, wielokrotne powtarzane czy modyfikowane próby, w drugim zaś przyjmuje strategię zabezpieczenia się przed szkodliwym działaniem stresu poprzez agresję, wycofanie, ucieczkę czy poszukiwanie pomocy. Maruszewski (1976) mówi o mechanizmach realistycznych i mechanizmach nierealistycznych. Te pierwsze polegają na tym, że jednostka stara się osiągnąć stojący przed nią cel, pomimo występującego u niej napięcia emocjonalnego, natomiast w przypadku mechanizmów nierealistycznych jednostka stara się zredukować występujące w niej napięcie emocjonalne, zamiast dążyć do celu. Lazarus i Folkman (1984) twierdzą, że w radzeniu sobie z trudnymi sytuacjami dużą rolę odgrywają strate-

3 88 Danuta Borecka-Biernat gie zorientowane problemowo i strategie zorientowane emocjonalnie. Pierwsza polega na podejmowaniu działań w celu rozwiązania problemu lub zmiany sytuacji, druga zaś przez angażowanie się w bezstresowe formy aktywności, zmierza do redukowania napięcia i przykrych emocji będących reakcją na sytuacje trudne. Oniszczenko (1998) zauważa, że osoba może wypracować zarówno negatywne, jak i pozytywne strategie radzenia sobie ze stresem. Do niekonstruktywnych sposobów radzenia sobie w sytuacjach trudnych należy wycofanie (unikanie) i odwracanie uwagi (wprowadzanie nastroju zabawy, deprecjonowanie niebezpieczeństwa, lekceważenie celu lub ewentualnie porażki), identyfikacja z destruktywną grupą dająca poczucie bezpieczeństwa. Oprócz wymienionych sposobów radzenia sobie w sytuacji trudnej istnieją według autora strategie konstruktywne, do których należy korzystanie z pomocy innych, rozładowanie napięcia przez intensywny wysiłek fizyczny czy silną koncentrację na wykonywanej czynności, nabywanie doświadczenia poprzez poszerzenie własnych kompetencji oraz poszukiwanie informacji o zdarzeniu i sytuacji. Zbliżone stanowisko do Oniszczenki reprezentuje Maurer (1993). Jej zdaniem sposób zachowania się w sytuacji stresowej może być ujmowany jako wyraz udanych, względnie nieudanych prób radzenia sobie ze stresem. Przy czym objawy nieudanych prób ujawniają się w postaci wycofania i agresji. Z dokonanego zestawienia wynika, że podobieństwo w ujmowaniu przez poszczególnych autorów dwóch nurtów aktywności w konfrontacji stresowej świadczy o trafności i ważności tego rozróżnienia, które wynikało z samej istoty radzenia sobie w sytuacji stresowej (Heszen-Niejodek 1991). Zatem umiejętność radzenia sobie w sytuacji trudnej przybiera dwie formy działańi: działania o charakterze zadaniowym i działania o charakterze obronnym (Borecka-Biernat 2006). Działania o charakterze zadaniowym w sytuacji trudnej obejmują te zachowania, które nastawione są na aktywne oddziaływanie na trudności, zmierzają do rozwiązania i przezwyciężenia sytuacji trudnej. Mieszczą się tu próby dokonywania zmian w obrębie sytuacji spostrzeganej jako zagrażająca bądź to przez zmianę działania, bądź przez zmianę zagrażającego otoczenia (Heszen-Niejodek 2000). Uwzględniają zarówno potrzeby przyszłości (nastawione na realizację zamierzonego celu), jak i potrzeby teraźniejszości (obniżenie przykrego napięcia emocjonalnego towarzyszącego sytuacji trudnej). Podstawową cechą tych działań jest ich duża skuteczność, dzięki osiąganiu zamierzonych bądź równoważnych celów, mimo sytuacji zagrożenia. Zatem sytuacja trudna jest traktowana jako problem do rozwiązania, wymagający od jednostki wzmożenia wysiłku, zmiany szczegółów taktyki postępowania, wykorzystywania swoich możliwości fizycznych i intelektualnych, dojścia do nowego pomysłu, który ma zapewnić osiągnięcie celu, jakim jest poradzenie sobie z sytuacją trudną. Cechą wspólną działań obronnych w sytuacjach trudnych jest ich mała skuteczność, gdyż prowadzą do zaniechania celów pod wpływem trudności. Pozwalają człowiekowi jedynie na obniżenie napięcia emocjonalnego. Cel osiągnąć to a to zostaje zastąpiony przez cel obniżyć nieprzyjemne napięcie emocjonalne (Harwas-Napierała 1995), poprzez działania obronne uwzględniające tylko potrzeby teraźniejszości. Są one sztywne, ponieważ pod wpływem dużego napięcia emocjonalnego obniża się zdolność prawidłowej percepcji i jednostka przestaje dostrzegać inne alternatywy i możliwości działania. Chęć uwolnienia się od napięcia emocjonalnego powoduje, że traci ona możliwość realizacji stojącego przed nią celu, jakim jest zmiana lub usunięcie zagrażających i uznanych za szkodliwe okoliczności. Formy reakcji obronnych są różnorodne, począwszy od wycofania się z sytuacji trudnych, podporządkowania się trudnościom, przez czynności agresywne (atak na źródło zagrożenia) aż do wielorakich czynności symbolicznych, polegających na nadawaniu rzeczywistości nowego, niezagrażającego znaczenia (Terelak 2001).

4 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 89 Nie ulega wątpliwości, że zachowania zaradcze podejmowane w sytuacji konfliktu społecznego są jednym z ważniejszych predykatorów zabezpieczających dorastającego przed negatywnymi skutkami codziennych kłopotów życiowych. Niewątpliwie sytuacja młodzieży w zmaganiu się z sytuacjami konfliktowymi jest trudniejsza niż dorosłych, dlatego że ma ona znacznie mniejszą kontrolę nad okolicznościami powodującymi negatywne emocje, a w związku z tym mniejsze możliwości wywierania na nie wpływu. Ponadto jej szanse poznawczej oceny tej sytuacji i jej logicznego wyjaśnienia są inne niż dorosłych (Ryan-Wenger 1992). Liczne badania i potoczna nawet obserwacja wskazują, że niektórzy młodzi ludzie dobrze radzą sobie z sytuacją konfliktu społecznego, nie poddają się losowi, traktują tę sytuację jako wyzwanie dla siebie, co skłania ich do mobilizacji swych zasobów w celu pokonania przeszkód uniemożliwiających realizację potrzeb. Są jednak i tacy, którzy w obliczu sytuacji konfliktu społecznego nie są w stanie podjąć aktywności sprawczej, nie umieją wytworzyć realistycznych programów własnej aktywności, natomiast stosują zachowania typowo obronne, które pozwalają jedynie obniżać przykre napięcie emocjonalne. Dobre samopoczucie osiągają przez agresję, przybierającą formę inicjowanego ataku werbalnego lub fizycznego skierowanego przeciw określonym osobom, wyrządzającą szkody w dobrostanie innych osób; przez unikanie konfrontacji z sytuacją konfliktu, polegającą na podjęciu dodatkowych czynności angażujących uwagę i odwracających od konfliktu; przez uleganie, polegające na rezygnowaniu z obrony własnych interesów czy zaniechaniu realizacji własnych celów. Łatwo zauważyć, że w sytuacji utrzymywania się przez dłuży okres trudności, czy ich narastania, zwiększa się u młodego człowieka napięcie emocjonalne o charakterze agresywnym, pojawia się intencja wyrządzenia krzywdy i szkody w fizycznym, psychicznym i somatycznym dobrostanie innych osób oraz obniża się poziom organizacji czynności do stopniowej rezygnacji z własnych dążeń, z wyrażania swoich pragnień i ich zaspakajania (Pisula, Baum 1992; Kossewska 1995; Honess et al. 1997; Jaworski 2000; Frączek 2003; Trylińska-Tekielska 2005; Filip 2010). Ogólnie rzecz ujmując, zaangażowanie dorastającego w konfrontację z sytuacją konfliktu społecznego wzbudza w nim dążenie do podjęcia działań mających na celu dokonanie zmian w obrębie sytuacji spostrzeganej jako zagrażająca i/lub tendencję do uwolnienia się od sprawiających cierpienie przeżyć emocjonalnych. Stąd też wynikła próba uchwycenia i opisania charakterystycznych strategii działania osób dorastających w sytuacjach społecznych uznawanych za konfliktowe. Ponieważ nie znaleziono odpowiedniego narzędzia badawczego opracowanego w warunkach polskich do pomiaru strategii, które dorastający podejmuje w takiej sytuacji, podjęto pracę nad przygotowaniem odpowiedniego narzędzia, które mogłoby służyć temu celowi. W dalszej części zamieszczono procedurę konstrukcji kwestionariusza oraz jego ocenę. PRACE NAD KONSTRUOWANIEM KWESTIONARIUSZA (KSMK) W fazie wstępnej konstruowania Kwestionariusza strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego (KSMK) zastosowano empiryczny sposób zbierania danych, który polegał na przeprowadzeniu badań ankietowych. Przeprowadzono je w szkołach gimnazjalnych we Wrocławiu, w dwóch etapach. Badaniami objęto 150-osobową grupę uczniów obu płci, w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych. W pierwszym z etapów, badani mieli opisać sytuację konfliktu społecznego, jaką przeżyli. Przed przystąpieniem do badania ankietowego podano na-

5 90 Danuta Borecka-Biernat stępującą instrukcjęi: Każdemu codziennie zdarzają się sytuacje trudne, stresowe, np. konflikty z nauczycielami, spory z koleżankami, nieporozumienia z kolegami, kłótnie z sympatią, sprzeczki z rodzicami itp. Proszę przypomnij sobie konkretną sytuację, w której się nie zgadzałaś/eś z kimś w jakiejś sprawie, która się zdarzyła Tobie ostatnio i spróbuj ją opisać. Uzyskane w ten sposób opisy sytuacji konfliktu społecznego zredukowano do siedemdziesięciu, eliminując opisy powtarzające się, niejasne, ogólne, niedokończone, niezwiązane tematycznie z zagadnieniem. Każdy z tych opisów był oceniany przez trzech sędziów kompetentnych (psychologów) pod kątem stopnia trafności ich przyporządkowania do sytuacji konfliktu społecznego. Za kryterium oceny przyjęto definicję sytuacji konfliktu społecznego podaną przez Tyszkową (1979). O sytuacji konfliktu społecznego jak pisze autorka (1979, s. 211) można mówić wtedy, gdy dążenia i cele jednostki są niezgodne lub sprzeczne z dążeniami innych ludzi i zagrożona jest realizacja jej dążeń. Ostatecznie wybrano czterdzieści opisów sytuacji konfliktu społecznego, które były sugerowane przez co najmniej dwóch sędziów. W drugim etapie badania uczniowie otrzymywali arkusz testowy z następującą instrukcjąi: Poniżej zamieszczono opisy 40 różnych sytuacji konfliktu. Niektóre z tych opisanych sytuacji mogą Ci być znane z własnego doświadczenia. Wspólne dla nich jest to, że są one sytuacjami życia codziennego. Znaczy to, że każdy człowiek miał możliwość znalezienia się w podobnej sytuacji bądź jest w stanie wyobrazić sobie, jak by się w niej zachował. Oczywiście w tej samej sytuacji różne osoby mogą zachowywać się inaczej. Zatem interesuje nas, jak człowiek reaguje na spotykające go sytuacje życiowe. Dlatego też pod każdą z opisanych sytuacji napisz, jak się zachowałaś/eś lub jak byś się zachował(a), będąc w podobnej sytuacji. Z przeprowadzonych badań uzyskano pod każdą z opisanych sytuacji konfliktu społecznego listę różnych zachowań, wyrażających strategię radzenia sobie z konkretną sytuacją. Na podstawie analiz teoretycznych oraz istniejących danych empirycznych wyodrębniono cztery strategie radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznegoi: agresywną A, unikową U, uległą Ul oraz zadaniową Z. Listę tych behawioralnych odpowiedzi (reakcji) na sytuacje konfliktu społecznego oraz opis czterech strategii radzenia sobie w sytuacjach konfliktu społecznegoi: Agresja, Unik, Uległość i Zadanie, przedstawiono trzem sędziom kompetentnym (psychologom). Po zapoznaniu się z charakterystyką treściową skal kwestionariusza KSMK (określającą strategie), eksperci każde stwierdzenie, dotyczące zachowań, jakie osoba podejmuje w sytuacji konfliktu społecznego, mieli zaklasyfikować do 5 kategoriii: agresywne radzenie sobie, unikowe radzenie sobie, uległe radzenie sobie, zadaniowe radzenie sobie oraz inne. Za wskaźnik zgodności sędziów kompetentnych przyjęto co najmniej 66% zbieżnych przyporządkowań danej pozycji do przypisywanej jej skali. Do pilotażowej wersji kwestionariusza włączono czterdzieści stwierdzeń dotyczących agresywnego radzenia sobie, czterdzieści unikowego radzenia sobie, czterdzieści uległego radzenia sobie i czterdzieści- zadaniowego radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznego. Przystąpiono do konstrukcji wstępnej wersji kwestionariusza. Pierwotna wersja kwestionariusza strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego (KSMK) opatrzona została w instrukcję, składała się z opisu czterdziestu sytuacji konfliktu społecznego. Do każdej sytuacji podano cztery stwierdzenia, dotyczące zachowań podejmowanych w sytuacji takiego konfliktu (odnoszące się do agresywnego, unikowego, uległego i zadaniowego radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznego). Badania wstępne, które miały na celu wyselekcjonowanie pozycji do ustalenia wersji ostatecznej,

6 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 91 przeprowadzono wśród 1877 uczniów, w tym 975 dziewcząt i 902 chłopców, w wieku lat, z pierwszych, drugich oraz trzecich klas szkół gimnazjalnych ze wszystkich szesnastu województw w Polsce. ANALIZA MOCY DYSKRYMINACYJNEJ I TRAFNOŚCI POZYCJI KWESTIONARIUSZA KSMK Wyniki uzyskane w badaniach wstępnych pozwoliły obliczyć moc dyskryminacyjną poszczególnych pozycji kwestionariusza na podstawie skorygowanej korelacji pozycji z odpowiadającą jej skalą (item-total). Dane stwierdzenie włączono do ostatecznej wersji kwestionariusza wtedy, gdy wartość współczynnika korelacji pozycja-skala była nie mniejsza niż 0,20. To ograniczenie spowodowało, że do ostatecznej wersji kwestionariusza przyjęto łącznie sto trzydzieści dwa stwierdzenia, które przyporządkowano do czterech skal określających cztery strategie radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznego. W tabeli 1 przedstawiono podstawowe charakterystyki pozycji czterech skal kwestionariusza KSMK. W przypadku każdej pozycji są podane wskaźniki mocy dyskryminacyjnej. Z przytoczonych danych wynika, że w odniesieniu do mocy dyskryminacyjnej żadna pozycja ze skali Agresja, Unik, Uległość i Zadanie kwestionariusza KSMK nie uzyskała wartości poniżej 0,20. Można powiedzieć, że wszystkie pozycje z czterech skal KSMK spełniają wymagane kryterium i wykazują satysfakcjonującą korelację z własną skalą. TABELA 1. Charakterystyka pozycji skali agresywnego A, unikowego U, uległego Ul i zadaniowego Z radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznegoi: skorygowane współczynniki korelacji pozycja-skala Numer pozycji- skali A Korelacja pozycja -skala A Ogółem N = 1877 Numer pozycji- skali U Korelacja pozycja- skala U Ogółem N = 1877 Numer pozycji- skali Ul Korelacja pozycja- skala Ul Ogółem N = 1877 Numer pozycji- skali Z Korelacja pozycja- skala Z Ogółem N = a 0,37 1b 0,27 1c 0,31 1d 0,31 2a 0,41 2b 0,30 2c 0,28 2d 0,33 3a 0,45 3b 0,27 3c 0,31 3d 0,45 4a 0,40 4b 0,31 4c 0,27 4d 0,25 5a 0,39 5b 0,25 5c 0,28 5d 0,32 6a 0,38 6b 0,32 6c 0,29 6d 0,21 7a 0,48 7b 0,28 7c 0,27 7d 0,46 8a 0,47 8b 0,20 8c 0,26 8d 0,31 9a 0,47 9b 0,20 9c 0,24 9d 0,33 10a 0,28 10b 0,24 10c 0,20 10d 0,42 11a 0,50 11b 0,32 11c 0,27 11d 0,48 12a 0,45 12b 0,23 12c 0,24 12d 0,40

7 92 Danuta Borecka-Biernat Numer pozycji- skali A Korelacja pozycja- skala A Ogółem N = 1877 Numer pozycji- skali U Korelacja pozycja- skala U Ogółem N = 1877 Numer pozycji- -skali Ul Korelacja pozycja- skala Ul Ogółem N = 1877 Numer pozycji- skali Z Korelacja pozycja- skala Z Ogółem N = a 0,38 13b 0,24 13c 0,37 13d 0,30 14a 0,32 14b 0,22 14c 0,31 14d 0,35 15a 0,39 15b 0,27 15c 0,21 15d 0,36 16a 0,37 16b 0,32 16c 0,23 16d 0,32 17a 0,47 17b 0,31 17c 0,40 17d 0,41 18a 0,41 18b 0,28 18c 0,44 18d 0,50 19a 0,35 19b 0,35 19c 0,51 19d 0,43 20a 0,34 20b 0,29 20c 0,28 20d 0,39 21a 0,44 21b 0,36 21c 0,44 21d 0,52 22a 0,36 22b 0,29 22c 0,42 22d 0,45 23a 0,35 23b 0,26 23c 0,31 23d 0,22 24a 0,28 24b 0,24 24c 0,41 24d 0,36 25a 0,38 25b 0,26 25c 0,42 25d 0,34 26a 0,30 26b 0,27 26c 0,48 26d 0,43 27a 0,38 27b 0,25 27c 0,45 27d 0,38 28a 0,36 28b 0,23 28c 0,44 28d 0,33 29a 0,40 29b 0,30 29c 0,47 29d 0,45 30a 0,34 30b 0,27 30c 0,41 30d 0,46 31a 0,32 31b 0,29 31c 0,39 31d 0,34 32a 0,38 32b c 0,34 32d 0,43 33a 0,43 33b 0,31 33c 0,43 33d 0,45 Ten zestaw 132 pozycji kwestionariusza KSMK przedstawiono tym razem jedenastu sędziom kompetentnym (psychologom i pedagogom), których poproszono, aby ocenili stopień trafności zakwalifikowania trudnych sytuacji społecznych, opisanych w kwestionariuszu KSMK, do sytuacji konfliktu społecznego oraz by oszacowali stwierdzenia opisujące wymienione cztery strategie radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznego pod względem trafności przyporządkowania do przypisywanej im skali. Każda z pozycji była oceniana przez sędziego na 5-stopniowej skali Likerta, gdzie 1 oznaczało stwierdzenie zdecydowanie nie, 2 raczej nie, 3 nie mam zdania, 4 raczej tak, 5 zdecydowanie tak. Kryterium oceny była definicja sytuacji konfliktu społecznego podana przez Tyszkową (1979) oraz opis czterech strategii radzenia sobie w sytuacji

8 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 93 konfliktu społecznegoi: agresywnej, unikowej, uległej i zadaniowej (zob. opis skal kwestionariusza KSMK). Wskaźniki trafności poszczególnych pozycji zakwalifikowanych do kwestionariusza KSMK przedstawia tabela 2. Za wielkość kryterialną przyjęto wartość 3,0. Do ostatecznej wersji kwestionariusza KSMK zakwalifikowano pozycje o wskaźniku trafności przekraczającym tę wartość. Zdaniem sędziów charakteryzowały się one zadawalającą trafnością. Średnie wskaźniki trafności dla poszczególnych skal wahają się od 4,18 do 4,62. Otrzymane współczynniki zgodności sędziów W-Kendalla wynoszą od 0,18 do 0,30 i są istotne na poziomie 0,001 < p < 0,00001, co wydaje się dowodem na rzetelność narzędzia pomiarowego trafności treściowej, jakim byli sędziowie kompetentni. Warto jeszcze dodać, iż optymalnym wynikiem dla współczynnika W-Kendalla jest wartość 1, czyli sytuacja, w której sędziowie są całkowicie zgodni co do kryterium, którym posługiwali się przy ocenianiu pozycji kwestionariusza. Trzeba podkreślić, iż wysoka wartość współczynnika W-Kendalla nie zawsze oznacza, że ocena określonych pozycji kwestionariusza jest poprawna. Może być tak, że sędziowie posługując się fałszywym kryterium (z punktu widzenia kryterium zewnętrznego) mogą dojść do zgodnych ocen pozycji kwestionariusza (Brzeziński 2007). TABELA 2. Dane o trafności treściowej pozycji kwestionariusza KSMK Wskaźniki trafności treściowej Nr pozycji Sytuacja konfliktu Strategia Agresji Strategia Uniku Strategia Ulegania Strategia Zadaniowa 1(a,b,c,d) 4,4 4,4 4,5 3,5 4,6 2(a,b,c,d) 3,4 4,6 4,2 3,1 5,0 3(a,b,c,d) 4,0 4,9 3,5 3,9 4,6 4(a,b,c,d) 3,6 4,7 3,2 4,0 4,2 5(a,b,c,d) 4,4 4,0 4,6 4,5 4,5 6(a,b,c,d) 3,5 4,2 3,8 4,2 4,6 7(a,b,c,d) 4,4 4,9 4,5 4,5 4,6 8(a,b,c,d) 4,1 5,0 4,6 4,6 4,5 9(a,b,c,d) 4,7 5,0 4,4 4,6 4,7 10(a,b,c,d) 4,2 4,1 4,0 4,6 4,7 11(a,b,c,d) 4,7 5,0 4,4 4,3 5,0 12(a,b,c,d) 4,1 4,6 4,3 3,7 4,9 13(a,b,c,d) 4,6 4,5 4,1 3,8 5,0 14(a,b,c,d) 3,5 3,7 3,8 3,9 4,9 15(a,b,c,d) 4,4 4,7 4,6 3,7 4,8 16(a,b,c,d) 3,4 4,8 4,8 3,6 4,6 17(a,b,c,d) 4,2 4,9 4,6 3,8 4,7

9 94 Danuta Borecka-Biernat Wskaźniki trafności treściowej Nr pozycji Sytuacja konfliktu Strategia Agresji Strategia Uniku Strategia Ulegania Strategia Zadaniowa 18(a,b,c,d) 4,7 5,0 4,6 4,2 5,0 19(a,b,c,d) 4,7 5,0 4,2 4,5 4,0 20(a,b,c,d) 4,0 4,2 4,6 4,3 4,9 21(a,b,c,d) 4,3 4,9 4,2 4,4 5,0 22(a,b,c,d) 4,4 4,8 3,8 4,5 4,6 23(a,b,c,d) 3,7 4,8 4,6 4,2 4,0 24(a,b,c,d) 4,1 4,1 3,9 3,9 4,4 25(a,b,c,d) 4,4 4,8 4,2 4,9 4,2 26(a,b,c,d) 4,2 4,8 4,5 3,8 4,6 27(a,b,c,d) 3,6 4,1 3,8 4,0 4,3 28(a,b,c,d) 4,6 4,6 4,6 4,9 4,3 29(a,b,c,d) 4,5 4,6 4,7 3,6 4,6 30(a,b,c,d) 4,6 4,5 4,3 4,4 4,8 31(a,b,c,d) 3,9 4,7 4,2 4,7 4,9 32(a,b,c,d) 4,6 4,8 4,9 4,7 4,6 33(a.b,c,d) 4,8 4,9 4,6 4,7 3,7 Średnia wartości trafności pozycji 4,20 4,62 4,29 4,18 4,60 Współczynnik W-Kendalla 0,30 0,28 0,18 0,23 0,22 X 2 ANOVA N = 11, df = ,33 p < 0, ,76 p < 0, ,69 81,75 p < 0, ,65 p < 0,00001 Łączne zastosowanie kryteriów mocy dyskryminacyjnej i trafności treściowej pozwoliło zakwalifikować do ostatecznej wersji kwestionariusza KSMK trzydzieści trzy opisy sytuacji konfliktów społecznych z 4-kategorialnym systemem odpowiedzi. Ogólnie stwierdzenia w kwestionariuszu KSMK charakteryzują się zadawalającymi parametrami. RZETELNOŚĆ KWESTIONARIUSZA KSMK Podstawą oceny wartości testu są dane o jego trafności. Rzetelność określa jednak precyzję pomiaru. Rzetelność kwestionariusza KSMK oceniono trzema metodami, obliczając współczynnikii: (1) zgodności wewnętrznej według wzoru alfa Cronbacha; (2) rów-

10 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 95 noważności międzypołówkowej według wzoru Spearmana-Browna na podstawie korelacji między parzystą i nieparzystą połową testu; (3) stabilności bezwzględnej (test- -retest) (Brzeziński 2007). Estymacji zgodności wewnętrznej skal kwestionariusza dokonano obliczając współczynniki zgodności wewnętrznej alfa Cronbacha. Uzyskane współczynniki zgodności wewnętrznej są zadawalająco wysokie dla skali zadaniowego radzenie sobie z sytuacją konfliktu społecznego Z (0,73), dla skali agresywnego radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznego A (0,73) i dla skali uległego radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznego Ul (0,73). Rzetelność skali unikowego radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznego U (0,694) okazała się poniżej wartości 0,70. Niemniej jednak można uznać rzetelność kwestionariusza określoną przez obliczenie współczynników alfa Cronbacha za zadowalającą. Do ustalenia estymacji równoważności międzypołówkowej cztery skale KSMK podzielono na dwie częścii: pozycje parzyste i nieparzyste, a następnie obliczono wartości współczynnika rzetelności połówkowej rsb Spermana-Browna. Uzyskane współczynniki rzetelności połówkowej kwestionariusza są zupełnie zadowalające. Ocena rzetelności skali Unik (0,70) jest niższa w zestawieniu z pozostałymi skalami KSMK. Skala Zadanie (0,85), skala Agresja (0,85) i skala Uległość (0,81) okazują się wysoce rzetelne w badaniach młodzieży dorastającej. Stabilność bezwzględną KSMK sprawdzono poprzez obliczenie współczynnika korelacji według momentu iloczynowego r-pearsona dla całej grupy 95 uczniów (47 dziewcząt, 48 chłopców) z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych z Wrocławia i okolicznych miejscowości, badanych dwukrotnie, w odstępie 4 tygodni. Wszystkie współczynniki korelacji dotyczące rzetelności testowo-retestowej są istotne statystycznie na poziomie p < 0,05. Wskaźniki stałości po okresie 4 tygodni są najwyższe dla skali: Zadanie (0,70), Agresja (0,67) i Uleganie (0,67). Dla skali Unik uzyskano istotnie niższy wynik (0,50). Uzyskane współczynniki świadczą o dobrej stabilności pomiaru. Pozwalają mieć zaufanie do wyników kwestionariusza KSMK, które nie podlegają losowym zmianom w czasie. Ogólnie możemy uznać, że kwestionariusz KSMK posiada rzetelność zadawalającą do celów badawczych. TRAFNOŚĆ KWESTIONARIUSZA KSMK Trafność kwestionariusza KSMK sprawdzona została metodą trafności diagnostycznej, czynnikowej, teoretycznej i treściowej (zaprezentowana wcześniej) Do sprawdzenia trafności diagnostycznej KSMK wykorzystano jako kryteria zewnętrzne inne miary agresywnych, unikowych uległych i zadaniowych zachowań wyrażających radzenie sobie z sytuacją konfliktu społecznego. Były to następujące metodyi: 1. Skala Zachowań Asertywnych dla Dzieci CABS Michelsona i Wooda w adaptacji Oleś (1998), która składa się z 27 itemów. Każdy item przedstawiony jest w postaci krótkiego opisu społecznej sytuacji trudnej oraz pięciu możliwych odpowiedzi, odzwierciedlających obok zachowania asertywnego (obrona własnego stanu posiadania bez naruszania praw innych) również zachowania nieasertywne, jak submisyjne (ignorowanie lub brak obrony własnych praw przy jednoczesnym respektowaniu praw innych) i agresywne (respektowanie własnych praw przy jednoczesnym ograniczaniu lub odbieraniu praw innym), o różnym stopniu nasilenia. CABS pozwala ocenić poziom zachowania asertywnego oraz nasilenie i rodzaj zachowań nieasertywnych (agresywnych lub submisyjnych) u dziecka w wieku szkolnym.

11 96 Danuta Borecka-Biernat 2. Kwestionariusz stylu rozwiązywania konfliktów przez adolescentów (KSRKpA) Honessa i wsp. w polskiej adaptacji Lachowskiej (2010). Metoda służy do badania stylu rozwiązywania sytuacji konfliktu z rodzicem (oddzielnie z matką i ojcem) przez adolescenta. Składa się z 15 stwierdzeń identycznych w wersji dla relacji z matką i ojcem. Style rozwiązywania konfliktu uwzględnione w kwestionariuszu toi: kompromis, obejmujący takie zachowania jaki: wysłuchiwanie partnera, argumentowanie swoich racji i przekonanie do nich partnera, dążenie do ugody; agresja, to styl obejmujący takie zachowania jaki: gniew, złość, sarkazm, uszczypliwość, podnoszenie głosu; unikanie, obejmuje takie zachowania jaki: nie mówienie o konflikcie, wzajemny chłód czy dystansowanie się stron wobec siebie. Badany udziela odpowiedzi posługując się czterostopniową skalą, na której cyfra 1 oznacza, że opis zdecydowanie nie pasuje, cyfra 2, że opis pasuje w niewielkim stopniu, 3 że opis pasuje dość dobrze, a 4 oznacza, że opis pasuje bardzo dobrze. 3. Kwestionariusz A-R Ostrowskiej (2002). Metoda bada strategie działania uruchamiane w sytuacjach zagrożenia cenionych i zinternalizowanych wartości. Składa się z 47 twierdzeń, które tworzą trzy skalei: Atak (przeciwdziałanie wszelkim przeciwnościom na drodze do realizacji celu, przełamywanie ograniczeń, dążenie do osiągnięcia celu wszystkimi znanymi sobie sposobami), Bezwzględność (brak wrażliwości na innych, nie respektowanie zasad i norm postępowania w sytuacjach problemowych czy w sytuacjach wymagających podjęcia decyzji lub rozwiązania konfliktu, kierowanie się zasadą cel uświęca środki ), Rezygnacja (nie podejmowanie prób przezwyciężania przeszkód na drodze do realizacji celu, czekanie na sprzyjające okoliczności, nie realizowanie wybranego celu za wszelką cenę, odraczanie osiągnięcia celu, unikanie wysiłku i sytuacji niepewnych). Zadaniem osoby badanej jest ocena na pięciostopniowej skali, w jakim stopniu dane stwierdzenie odnosi się do niej. Poszczególne cyfry oznaczają następujące odpowiedzii: 1 zdecydowanie nie zgadzam się ; 2 raczej nie zgadzam się, 3 nie mam zdania ; 4 raczej zgadzam się ; 5 zdecydowanie zgadzam się. Jak już wspomniano, trafność diagnostyczną stwierdzono przez porównanie wyników uzyskanych w kwestionariuszu KSMK oraz w innych kwestionariuszach oceniających zbliżone zmienne. W tym celu kwestionariuszem KSMK oraz kwestionariuszem CABS Michelsona i Wooda w adaptacji Oleś (1998) zbadano 124 uczniów (72 dziewcząt, 52 chłopców) w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych z Wrocławia i okolicznych miejscowości. Uzyskane współczynniki korelacji liniowej r-pearsona zostały podane w tabeli 3. Uzyskane wyniki można scharakteryzować następującoi: 1. Skala Agresja kwestionariusza KSMK dodatnio koreluje ze skalą Agresywność i Asertywność kwestionariusza CABS. Przypomnijmy, że uzyskany w skali Asertywność wynik liczbowo wyższy oznacza mniejszą asertywność, a wynik liczbowo niższy- większą asertywność; tak jest skonstruowana skala Asertywność CABS. Tak więc tendencja jest tego typui: im wyższy poziom strategii agresji w sytuacji konfliktu społecznego, tym niższy poziom asertywności, i odwrotnie im niższy poziom strategii agresji w sytuacji konfliktu społecznego, tym wyższy poziom asertywności. Warto jeszcze dodać, iż uzyskano umiarkowany współczynnik korelacji między skalą Agresja kwestionariusza KSMK a skalą Agresywność kwestionariusza CABS. Wartość otrzymanych współczynników korelacji wynosi odpowiednioi: 0,49 oraz 0,38 i jest statystycznie istotna na poziomie.

12 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 97 TABELA 3. Współczynniki korelacji r-pearsona między skalami kwestionariuszy KSMK i CABS Osoby badane Skale KSMK Skale CABS Agresywność Submisyjność Asertywność Ogółem N = 124 Agresja 0,49 0,11 n.i. 0,38 Unik 0,38 0,10 n.i. 0,42 Uległość 0,43 0,29 0,20 p < 0,02 Zadanie 0,33 0,15 n.i. 0,42 n.i. korelacje nieistotne na poziomie 0,05 2. Skala Unik koreluje dodatnio, istotnie statystycznie () ze skalą Asertywność i Agresywność. Wartość otrzymanych współczynników korelacji wynosi odpowiednioi: 0,42 i 0,38. Zauważyć należy, że uzyskano umiarkowany współczynnik korelacji między skalą Unik kwestionariusza KSMK a skalą Asertywność kwestionariusza CABS. Korelacja dodatnia między skalą Unik a skalą Asertywność oznacza w tym wypadku odwrotną zależność, ponieważ wysoki liczbowo wynik w skali Asertywność oznacza niską asertywność. A zatem interpretacja uzyskanej zależności jest następującai: im wyższy poziom strategii uniku w sytuacji konfliktu społecznego, tym niższy poziom asertywności i odwrotnie im niższy poziom strategii uniku w sytuacji konfliktu społecznego, tym wyższy poziom asertywności. Korelacja ta jest zgodna z przewidywaniami teoretycznymi. 3. Zgodnie z oczekiwaniami skala Uległość koreluje dodatnio choć nisko ze skalą Submisyjność oraz ujemnie ze skalą Agresywność i ze skalą Asertywność kwestionariusza CABS. Wartość otrzymanych współczynników korelacji wynosi odpowiednioi: 0,29; 0,43; 0,20 i jest statystycznie istotna na poziomie. 4. Skala Zadanie koreluje nisko ujemnie ze skalą Agresywność i umiarkowanie ujemnie ze skalą Asertywność. Wartość otrzymanych współczynników korelacji wynosi odpowiednioi: 0,33; 0,42. Wszystkie współczynniki korelacji między skalami są istotne statystycznie na poziomie. Na uwagę zasługuje fakt, że wyższy poziom strategii zadaniowej w sytuacji konfliktu społecznego łączy się z wyższym poziomem asertywności. Przedstawione dane korelacyjne są ogólnie zgodne z charakterystyką treściową wymiarów Skali Zachowań Asertywnych dla Dzieci. Otrzymany wzorzec korelacji skal kwestionariusza KSMK i CABS można traktować jako potwierdzenie trafności kryterialnej skal Agresja i Uległość. Korelację między skalami kwestionariuszy KSMK i KSRKpA Honessa i wsp. w polskiej adaptacji Lachowskiej (2010) obliczono na próbie 234 uczniów (93 dziewcząt, 141 chłopców), w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych z Wrocławia i okolicznych miejscowości. Uzyskane współczynniki zostały podane w tabeli 4.

13 98 Danuta Borecka-Biernat TABELA 4. Współczynniki korelacji r-pearsona między skalami kwestionariuszy KSMK i KSRK pa (wersja dla relacji z matką i wersja dla relacji z ojcem) Skale KSMK Skale KSRKpA wersja dla relacji z matką wersja dla relacji z ojcem Agresja Unikanie Kompromis Agresja Unikanie Kompromis Agresja 0,30 0,16 p < 0,02 0,28 0,29 0,13 p < 0,05 0,23 Unik 0,31 0,21 0,31 0,13 p < 0,05 0,14 p < 0,04 0,13 p < 0,04 Uległość 0,19 p < 0,004 0,02 n.i. 0,10 n.i. 0,15 p < 0,02 0,03 n.i. 0,12 n.i. Zadanie 0,21 0,21 0,26 0,14 p < 0,04 0,13 n.i. 0,13 p < 0,05 n.i. korelacje nieistotne na poziomie 0,05. Uzyskane wyniki można scharakteryzować następującoi: 1. Skala Agresja kwestionariusza KSMK dodatnio koreluje ze skalą Agresja i skalą Unikanie oraz ujemnie ze skalą Kompromis kwestionariusza KSRKpA w wersji dla relacji z matką i w wersji dla relacji z ojcem. Wartość otrzymanych współczynników korelacji jest niska; waha się od 0,28 do 0,30 w wersji dla relacji z matką, a w wersji dla relacji (choć istotna statystycznie 0,05 < ) z ojcem od 0,23 do 0, Skala Unik koreluje dodatnio, w sposób istotny statystycznie (0,04 < ), ze skalą Unikanie i skalą Agresja oraz ujemnie ze skalą Kompromis kwestionariusza KSRKpA dla obu wersji. W wersji dla relacji z matką wartość otrzymanych współczynników korelacji jest niska i waha się od 0,31 do 0,31. Z kolei w wersji dla relacji z ojcem wartość otrzymanych współczynników korelacji jest słaba i waha się od 0,13 do 0, Skala Uległość koreluje ujemnie ze skalą Agresja kwestionariusza KSRKpA w wersji dla relacji z matką i w wersji dla relacji z ojcem, co wydaje się teoretycznie uzasadnione. Uzyskane współczynniki korelacji są słabe i wynoszą odpowiednioi: 0,19 oraz 0,15, choć są istotne statystycznie (0,02 < p < 0,004). 4. Zgodnie z oczekiwaniami skala Zadanie koreluje dodatnio, wysoce statystycznie istotnie (), ze skalą Kompromis oraz ujemnie ze skalą Agresja i Unikanie w wersji dla relacji z matką. Wartość otrzymanych współczynników korelacji jest niska i waha się od 0,21 do 0,26. Z kolei w odniesieniu do wersji dla relacji z ojcem, skala Zadanie kwestionariusza KSMK koreluje dodatnio ze skalą Kompromis oraz ujemnie ze skalą Agresja. Jednakże wartość otrzymanych współczynników korelacji jest słaba, choć istotna statystycznie (0,04 < p < 0,05) i wynosi odpowiednioi: 0,13 oraz 0,14. Ogólnie rzecz ujmując, wszystkie korelacje są zgodne z charakterystyką treściową skal kwestionariusza do badania stylów rozwiązywania konfliktów między rodzicami a adolescentami. Otrzymany wzorzec korelacji skal kwestionariuszy KSMK i KSRKpA

14 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 99 (wersja dla relacji z matką oraz wersja dla relacji z ojcem) można traktować jako potwierdzenie trafności kryterialnej skal Agresja, Unik i Zadanie. Kolejnym sposobem estymacji trafności kwestionariusza KSMK było ustalenie korelacji między skalami KSMK a skalami kwestionariusza A-R Ostrowskiej (2002). W badaniach uczestniczyło 57 uczniów, w tym 27 dziewcząt i 30 chłopców, w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych z Wrocławia i okolicznych miejscowości. W tabeli 5 przedstawiono współczynniki korelacji r-pearsona skal kwestionariusza KSMK ze skalami kwestionariusza A-R. TABELA 5. Współczynniki korelacji r-pearsona między skalami kwestionariuszy KSMK i A-R Osoby badane Skale KSMK Skale A-R Atak Bezwzględność Rezygnacja Ogółem N = 57 Agresja 0,41 p < 0,002 0,55 0,23 n.i. Unik 0,05 n.i. 0,37 p < 0,004 0,38 p < 0,004 Uległość 0,49 0,31 p < 0,02 0,03 n.i. Zadanie 0,008 n.i. 0,38 p < 0,003 0,34 p < 0,01 n.i. korelacje nieistotne na poziomie 0,05. Uzyskane wyniki można scharakteryzować następującoi: 1. Zgodnie z oczekiwaniami skala Agresja kwestionariusza KSMK dodatnio koreluje, istotnie statystycznie (0,001 < p < 0,002), ze skalą Atak i Bezwzględność kwestionariusza A-R. Wartość otrzymanych współczynników korelacji jest umiarkowana i wynosi odpowiednioi: 0,41 oraz 0,55. Warto dodać, że wysokie wyniki w skali Atak i Bezwzględność kwestionariusza A-R wskazują na ujawnianie zachowań agresywnych w sytuacjach trudnych (Ostrowska 2002). 2. Skala Unik koreluje dodatnio ze skalą Bezwzględność i Rezygnacja kwestionariusza A-R. Wartość otrzymanych współczynników jest niska i wynosi odpowiednioi: 0,37 i 0,38 i jest statystycznie istotna na poziomie p < 0,004. Należy przypomnieć, że wysokie wyniki w skali Bezwzględność i Rezygnacja kwestionariusza A-R wskazują na zachowania autoagresywne czy autodestrukcyjne w sytuacjach trudnych (por. Ostrowska, 2002). Kumulacja agresji i przemieszczenie jej na samego siebie jak zauważa Harwas-Napierała (1995) występuje w sytuacjach, w których jednostka nie ma możliwości wyładowania się na otoczeniu, stanowiące źródło lęku. 3. Skala Uległość umiarkowanie ujemnie koreluje ze skalą Atak i nisko ujemnie koreluje ze skalą Bezwzględność kwestionariusza A-R. Wartość otrzymanych współczynników wynosi odpowiednioi: 0,49 i 0,31 i jest statystycznie istotna (0,02 < ). Warto podkreślić, iż niskie wyniki w skali Atak wskazują na podporządkowanie się czynnikom sytuacyjnym oraz ich dominowanie w działaniu na rzecz osiągnięcia celu. Niski zaś wynik w skali Bezwzględność oznacza respektowanie zasad i norm postępowania oraz urzeczywistnienie wartości dobra, piękna, prawdy, miłości i szacunku do drugiego człowieka (Ostrowska 2002).

15 100 Danuta Borecka-Biernat 4. Skala Zadanie koreluje nisko ujemnie ze skalą Bezwzględność i Rezygnacja kwestionariusza A-R. Uzyskane współczynniki korelacji, statystycznie istotne 0,01 < p < 0,003, wynoszą odpowiednioi: 0,38 i 0,34. Trzeba dodać, że niskie wyniki w skali Bezwzględność wskazują na respektowanie norm i urzeczywistnianie wartości, które dane normy chronią, m.in. wartość prawdy, miłości i godności drugiego człowieka. Natomiast niskie wyniki w skali Rezygnacja wskazują na podejmowane próby przezwyciężania przeszkód na drodze do urzeczywistniania wartości (Ostrowska 2002). Ogólnie można powiedzieć, że dokonane badanie korelacyjne jest zgodne z charakterystyką treściową wymiarów Kwestionariusza A-R. Tak więc otrzymany wzorzec korelacji skal kwestionariuszy KSMK i A-R można traktować jako potwierdzenie trafności kryterialnej skal Agresja, Unik, Uległość i Zadanie. Z przytoczonych danych wynika, że kwestionariusz KSMK możemy uznać za metodę odznaczającą się zadawalającym poziomem trafności diagnostycznej w aspekcie korelacji z innymi testami. Stwierdzono bowiem, zgodnie z przypuszczeniami, że skale kwestionariusza KSMK, CABS, KSRKpA i A-R, które opisują podobne pod względem charakteru sposoby radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego, korelują ze sobą dodatnio, podczas gdy współzależności skal opisujących przeciwstawne sposoby radzenia sobie są ujemne. Trafność kwestionariusza określono za pomocą analizy czynnikowej (trafność czynnikowa), stosując metodę głównych składowych z rotacją varimax. Analiza czynnikowa 132 pozycji (wzory zachowań w sytuacjach konfliktu społecznego) KSMK przeprowadzona na wynikach uzyskanych przez 1877 uczniów (975 dziewcząt i 902 chłopców) w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych ze wszystkich szesnastu województw w Polsce, ujawniła aż 50 czynników wyjaśniających 69,64% wariancji wyniku. Druga analiza, w której ograniczono liczbę czynników do czterech, dała łatwe do zinterpretowania czynniki odpowiadające czterem skalom kwestionariusza KSMKi: I strategia Uleganie (8,49% wariancji wyjaśnionej), II strategia Zadanie (5,89%), III strategia Unik (2,29%) i IV strategia Agresja (2,88%). Te czynniki wyjaśniają zaledwie 19,05% wariancji wyniku. Mimo wszystko analiza potwierdziła, że cztery czynniki w KSMK są zgodne z czterema skalami kwestionariusza. Wykorzystując do analizy ładunków czynnikowych obiektywne kryteria zaproponowane przez Helmesa (1989), obliczono wskaźnik trafności zbieżnej oraz trafności różnicowej. Wskaźnik trafności zbieżnej to proporcja liczby pozycji, które mają największe ładunki we własnym czynniku, do ogólnej liczby twierdzeń w skali. W czynniku I (strategia ulegania) 12 na 33 twierdzenia wchodzące w skład skali Uległość miały w tym czynniku najwyższe ładunki. Wskaźnik trafności zbieżnej wyniósł zatem 0,36. W czynniku II (strategia zadaniowa) wskaźnik trafności zbieżnej wyniósł 0,61, w czynniku III (strategia uniku) wyniósł 0,94, zaś w czynniku IV (strategia agresji) 0,58. Optymalnym wynikiem jest tu wartość wskaźnika 1, czyli sytuacja, w której wszystkie twierdzenia tworzące daną skalę mają najwyższe ładunki w danym czynniku. Wskaźnik trafności różnicowej to proporcja liczby pozycji z obcych skal, które w danym czynniku mają swoje najwyższe ładunki, do ogólnej liczby twierdzeń w skali. W czynniku pierwszym (strategia ulegania) znaleziono 11 twierdzeń z obcych skal o najwyższych ładunkach w tym czynniku, liczba stwierdzeń w skali Uległość jest równa 33, zaś wskaźnik trafności różnicowej wynosi 0,33. W czynniku drugim (strategia zadaniowa) wskaźnik trafności różnicowej jest równy 0,00, w czynniku trzecim (strategia

16 Kwestionariusz strategii radzenia sobie młodzieży w sytuacji konfliktu społecznego 101 uniku) wynosi 0,24, zaś w czynniku czwartym (strategia agresji) 0,06. Optymalnym wynikiem jest tu zerowa wartość wskaźnika, czyli sytuacja, w której żadne pytanie z danej skali nie ma najwyższego ładunku w obcym sobie czynniku. Z przytoczonych danych skale Agresja, Unik i Zadanie kwestionariusza KSMK dobrze spełniają kryterium trafności zbieżnej i rozbieżnej; gorsze zaś są wskaźniki trafności zbieżnej i rozbieżnej skali Uległość. O trafności teoretycznej kwestionariusza świadczy układ wewnętrznych zależności między poszczególnymi skalami KSMK. Z uzyskanego na podstawie badań 1877 uczniów (975 dziewcząt i 902 chłopców) w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych ze wszystkich szesnastu województw w Polsce, wzoru interkorelacji między skalami KSMK, można zauważyć zależność prawie nic nie znaczącą skal Unik i Uleganie, o czym świadczy słaby ujemny współczynnik korelacji według momentu iloczynowego r-pearsona, między wynikami uzyskanymi w tych skalach. Otrzymana wartość -0,15 wskazuje na względną ortogonalność skal Unik i Uległość w kwestionariuszu KSMK. Ponadto skala Agresja koreluje nisko dodatnio ze skalą Unik (0,33) i nisko ujemnie ze skalą Uległość ( 0,40). Z kolei skala Zadanie koreluje umiarkowanie ujemnie ze skalamii: Agresja ( 0,56), Unik ( 0,60) i Uleganie ( 0,41). Wszystkie współczynniki korelacji między skalami są istotne statystycznie na poziomie p < 0,01. Świadczą one o przydatności kwestionariusza KSMK do badań psychologicznych. W odniesieniu do badań nad trafnością kwestionariusza KSMK należy również dodać, że sprawdzono stopień, w jakim skale kwestionariusza są odporne na wpływy aprobaty społecznej. W tym celu poproszono 82 uczniów (52 dziewcząt, 30 chłopców) w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych z Wrocławia i okolicznych miejscowości, o wypełnienie kwestionariusza KSMK i Kwestionariusza Aprobaty Społecznej (KAS), opracowanego przez Drwala i Wilczyńską (1980). Obliczono współczynniki korelacji r-pearsona pomiędzy wynikami otrzymanymi za pomocą tych narzędzi. Współczynniki korelacji r-pearsona między wynikami poszczególnych skal Agresja, Unik i Uleganie kwestionariusza KSMK a wynikami KAS wynoszą odpowiednioi: 0,40, 0,30 i 0,27 (p < 0,01) i świadczą o zależności wyraźnej, lecz małej. Z kolei skala Zadanie kwestionariusza KSMK nie koreluje istotnie statystycznie z wynikami kwestionariusza KAS. Ogólnie można powiedzieć, że sposób odpowiadania w kwestionariuszu KSMK nie jest obciążony aprobatą społeczną. NORMALIZACJA Normy opracowano na podstawie wyników 1877 uczniów, w tym 975 dziewcząt i 902 chłopców w wieku lat, z klas pierwszych, drugich i trzecich szkół gimnazjalnych ze wszystkich szesnastu województw w Polsce, zbadanych w latach Spośród szkół dostępnych badaczom, dobór szkół był losowy. Udział w badaniu był dobrowolny. Badania odbywały się grupowo, uczniowie podpisywali się pseudonimami lub inicjałami. Jako miarę tendencji centralnej obliczono średnie wyników KSMK dla dziewcząt, chłopców i całej grupy w trzech skalach testu, a jako miarę zmienności obliczono odchylenia standardowe. Dane te przedstawione są w tabeli 6. W skali agresywne radzenie sobie w sytuacji konfliktu społecznego ( A ), jak i w skali uległe radzenia sobie w sytuacji konfliktu społecznego ( Ul ) dziewczęta uzyskują niż-

17 102 Danuta Borecka-Biernat TABELA 6. Średnie (X) i odchylenia standardowe (SD) kwestionariusza KSMK Skala KSMK Osoba badana Średnia wartość X Odchylenie standandardowe SD Stat. t-studenta df = 1875, tk = 1,96 p < 0,05 Agresja Dziewczęta Chłopcy Ogółem 4,47 5,00 4,72 4,55 5,57 4,57 2,53 p < 0,01 Unik Dziewczęta Chłopcy Ogółem 3,33 3,52 3,42 2,99 3,25 3,12 1,32 n.i. Uległość Dziewczęta Chłopcy Ogółem 6,88 7,79 7,31 4,46 5,30 4,90 4,03 p < 0,00006 Zadanie Dziewczęta Chłopcy Ogółem 18,28 16,65 17,50 6,14 6,70 6,46 5,50 p < 0, sze od chłopców wyniki. Kierunek różnic jest odwrotny w skali Zadaniowego ( Z ) radzenia sobie z sytuacją konfliktu społecznegoi: dziewczęta uzyskują znacznie wyższe wyniki od chłopców. Dla grupy badanej (uwzględniając płeć) w skali Unik różnice w wynikach są mało wyraźne. Ze względu na to, że różnice między średnimi dla grup dziewcząt i chłopców w skali Agresja, Uległość i Zadanie kwestionariusza KSMK są istotne statystycznie normy zostały obliczone osobno dla dziewcząt i chłopców. Natomiast różnice między średnimi dla grup dziewcząt i chłopców w skali Unik kwestionariusza KSMK są nieistotne normy nie zostały opracowane oddzielnie dla każdej grupy. Grupę dziewcząt i chłopców ujęto łącznie, ponieważ nie zaobserwowano istotnego zróżnicowania wyników w skali Unik w zależności od płci osób badanych. Potwierdza to ogólnie znaną prawidłowość, że dziewczęta rzadziej stosują agresywne sposoby radze- Steny TABELA 7. Normy stenowe dla skal kwestionariusza KSMK skala Agresja skala Unik Wyniki surowe skala Uległość skala Zadanie Dziewczęta Chłopcy Ogółem Dziewczęta Chłopcy Dziewczęta Chłopcy