PRZESTĘPSTWA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. PRZYKŁAD ŁODZI

Transkrypt

1 CZŁOWIEK W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ MIASTA Stanisław Mordwa Uniwersytet Łódzki Człowiek w przestrzeni publicznej miasta pod redakcją Iwony Jażdżewskiej Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego Łódź 2011, s PRZESTĘPSTWA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. PRZYKŁAD ŁODZI 1. WSTĘP Współczesne miasto nie zapewnia już bezpieczeństwa i spokoju, pomimo nieustannego i zwiększającego się monitoringu. Jak pisze JASIŃSKI (2009, s. 320), obecnie w miastach mamy do czynienia ze swojego rodzaju paradoksem i odwróceniem ról. Otóż miasta, które od zarania wieków budowano dla zapewnienia bezpieczeństwa swoim mieszkańcom, stają się współcześnie miejscami koncentracji wszelkich zjawisk patologicznych, otoczonych przestrzeniami względnego spokoju i ładu społecznego. Nawet przestrzeń publiczna samych miast coraz częściej ulega podziałom i narastającym konfliktom, między obszarami lepszymi i gorszymi, bogatymi i biednymi itd. Ewentualne zagrożenia nie pojawiają się już spoza miasta, ale wyrastają i działają wewnątrz niego. Ówczesna wspólnota miejska przeszła ewolucję i nie czuje się już pewnie w przestrzeni miejskiej (GYURKOVICH 2007, s. 107, NAWRATEK 2008, s. 112). JAŁOWIECKI, SZCZEPAŃSKI (2006, s. 425) tradycyjnie przestrzenią publiczną nazywają [...] centrum miasta, jego obszar kulturowy, a więc ulice ze sklepami, place, liczne wydarzenia; grajkowie, żebracy i ludzie manifestujący różnorodne poglądy. Przestrzeń publiczna jest strefą wolności, gdzie każdy mieszkaniec może czuć się swobodnie, generując obrazy i dźwięki; dostarcza bogatej różnorodnej informacji oraz wielu zmysłowych wrażeń. Ulice, place, a także miejskie parki powinny być własnością wszystkich obywateli miasta, a zachowania w tej przestrzeni muszą być swobodne, ograniczone jedynie ogólnymi zasadami współżycia społecznego. Na potrzeby niniejszego opracowania przyjęto jednak bardziej utylitarną definicję przestrzeni publicznej: jako takiego obszaru lub miejsca, które jest otwarte i dostępne dla wszystkich osób, bez względu na ich cechy demograficzne i społeczno-ekonomiczne. Konsekwencją przyjęcia takiej definicji jest np. zaklasyfikowanie centrów handlowych do przestrzeni publicznych, mimo że mają one prywatnego właściciela. Tak więc kwestia

2 Stanisław Mordwa własności przestrzeni (przy podziale na publiczną i prywatną) nie będzie tutaj istotna wobec powszechnych zjawisk prywatyzacji przestrzeni publicznych i komercjalizacji przestrzeni prywatnych, co celnie ujął NAWRATEK (2008, s. 149). Do miejsc publicznych w miastach zdaniem autora można zaliczyć ulice i place, miejsca rozrywki (kawiarnia, pub, restauracja, klub nocny, obiekt sportowy, teatr, kino itp.) oraz takie miejsca, jak parkingi, szkoły, szpitale, środki transportu publicznego itd. Przestrzenie prywatne natomiast stanowią mieszkania i domy (razem z garażami, wiatami, zabudowaniami gospodarczymi, ogródkami, a także wszelkie obszary zagrodzone), miejsca pracy, cudze mieszkania itp. Które przestępstwa dokonywane są częściej w przestrzeni publicznej, a które w prywatnej? Niewątpliwie można zauważyć specyfikę niektórych czynów. Włamania czy kradzieże mieszkaniowe z definicji dotyczą przestrzeni prywatnych. Do 2009 r. stwierdzano w Łodzi niecałe 30 tys. przestępstw rocznie (dane z Komendy Miejskiej Policji w Łodzi). Jednak trudno jest określić, jaka część tych czynów miała miejsce w przestrzeni publicznej. Niestety na poziomie takiej jednostki jak miasto nie dysponujemy klasyfikacją miejsc, w których doszło do zdarzenia przestępczego. Dlatego trzeba się posiłkować zestawieniem ogólnopolskim. Na podstawie informacji zawartych na stronie Komendy Głównej Policji ( st/941/miejsca_popelniania_przestepstw.html) ustalono, że do przestępstw, które w większości dokonywane są w przestrzeni publicznej, można zaliczyć: bójki i pobicia (tylko na samych ulicach dokonywane jest 67% tego typu czynów), kradzieże rzeczy cudzych (tylko na ulicach 44% tych deliktów, ponadto znaczna część tych czynów dokonywana jest w obiektach handlowych i na terenach kolejowych) oraz rozboje (69% tylko na ulicach) 1. To jedyne rodzaje czynów, które razem w ponad 70% popełniane są w miejscach publicznych i zostaną dokładniej omówione w dalszej części opracowania. Warto jeszcze w tym miejscu podkreślić, że są także przestępstwa, które skupiają się głównie w przestrzeniach prywatnych. I tak, np. w przypadku zabójstw (67% w 2003 r.) czy zgwałceń (54%) najbardziej niebezpiecznym miejscem jest własne mieszkanie lub dom (co zapewne wynika z faktu, że do zdarzeń tych dochodzi głównie na tle nieporozumień rodzinnych lub w warunkach przemocy w rodzinie). 1 Na przytoczonej stronie KGP umieszczono statystyki dotyczące różnych kategorii miejsc popełnianych przestępstw w Polsce w latach Niestety w ciągu tych lat zmieniały się kategorie uwzględnianych miejsc. Z punktu widzenia tego opracowania najlepsza (bo zawierała np. kategorię ulica, droga, szosa") klasyfikacja prowadzona była w latach W późniejszych zestawieniach mniej jest,/miejsc, '/ które można zaliczyć do przestrzeni publicznych. Dlatego przestępstwa, które szczególnie często dokonywane są w przestrzeni publicznej zidentyfikowano na podstawie danych z 2003 r. 232

3 Przestępstwa w przestrzeni publicznej. Przykład Łodzi 2. WYBRANE PRZESTĘPSTWA W PRZESTRZENI PUBLICZNEJ ŁODZI Łódź, zapewne z powodu swojej znacznej liczby ludności, jest najbardziej niebezpiecznym miastem w województwie łódzkim. W roku 2009 dokonano tutaj 27,1 tys. przestępstw, co stanowiło 38,1% wszystkich czynów z terenu województwa (Sytuacja , s. 23). Kradzieże, a w tym kradzieże rzeczy cudzych, są tymi czynami, które dokonywane są w Łodzi zdecydowanie najczęściej. Stanowią one przeważnie około 25% wszystkich przestępstw. Rozbojów (w tym kradzieży rozbójniczych i wymuszeń) było w Łodzi zdecydowanie mniej, chociaż zagrożenie tym czynem i tak należy do wysokich. Bójki i pobicia są przestępstwem rzadko popełnianym w Łodzi (przynajmniej w porównaniu z pozostałymi dwoma czynami). Liczba trzech wybranych do badania przestępstw, które dokonywane są głównie w przestrzeni publicznej, w latach znacząco spadała (tab. 1). Tabela 1. Liczba przestępstw stwierdzonych w Łodzi w latach Wyszczególnienie 2006 r r r r. Bójki i pobicia Kradzieże rzeczy cudzych Rozboje Źródło: dane Komendy Miejskiej Policji w Łodzi. Prezentacja natężenia trzech analizowanych przestępstw pozwala na zidentyfikowanie obszarów, na których występuje szczególne zagrożenie poszczególnymi deliktami (rys. 1). Opracowanie samych map (a trudność w tym zakresie stanowiło udostępnianie danych o przestępstwach i ludności przez różne instytucje w odniesieniu do niepokrywających się układów przestrzennych) możliwe było dzięki mechanizmom wbudowanym w GIS-owski program ArcMap 9.3. Na mapach tych uwzględniono średnią liczbę poszczególnych przestępstw, których dokonano w latach w poszczególnych sektorach policyjnych 2 w przeliczeniu na mieszkańców. Szczególnie duże natężenie przestępstw, charakterystyczne jest dla dwóch sektorów (o numerach 3 i 4) położonych na obszarze Centrum 3, a zawierających się między ulicami Wólczańską, 2 Do końca 2009 r. funkcjonował w Łodzi podział na 81 sektorów policyjnych, który uwzględniono na prezentowanych mapach. 3 W opracowaniu użyto niektórych z 56 nazw obszarów zgodnie z nomenklaturą obszarów Systemu Informacji Miejskiej. 233

4 Stanisław Mordwa 234

5 Przestępstwa w przestrzeni publicznej. Przykład Łodzi 6 Sierpnia, Traugutta, Kilińskiego oraz alejami Piłsudskiego i Mickiewicza. Jest to obszar śródmiejski miasta, o gęstej zabudowie (o bardzo zróżnicowanej pod względem standardu), pełniący wiele różnorodnych funkcji, przez który przewija się codziennie wiele osób. Generalnie prezentowany na rys. 1 układ przestrzenny wybranych przestępstw w Łodzi nie odbiega od tego, co zauważyli już MARCIŃCZAK i SIEJKOWSKA (2009) na mapach pokazujących natężenie przestępstw w Łodzi w 2002 r. Podobnie jak wówczas, w analizowanym okresie także zauważalne jest znaczne natężenie deliktów w centralnej części miasta (o gęstej zabudowie) i ich spadek w kierunku zewnętrznych obszarów Łodzi. Od reguły tej odbiegają peryferyjnie położone obszary: Kochanówka, Zdrowie, Brus i część Złotna, gdzie widoczne jest większe natężenie poszczególnych przestępstw. Ukazanie rozmieszczenia przestrzennego deliktów na mapach nie powinno kończyć roli geografa w badaniu przestępczości. Według The dictionary of human geography geografia przestępczości (geography of crime) koncentruje się na rozumieniu wzajemnych związków między przestępczością, przestrzenią i społeczeństwem poprzez analizę samej przestępczości, przestępców i skutków jakie przestępczość ze sobą niesie (JOHNSTON i in. 2000, s. 120). HERBERT (1989, s. 11) uważa, że geografia przestępczości przeszła ewolucję od XIX-wiecznego skupiania się na prezentacji przestępczości w różnych skalach przestrzennych do nowoczesnej subdyscypliny naukowej. Zajmuje się ona obecnie nie tylko przedstawianiem, ale także interpretacją i rozumieniem związków między przestępczością i przestrzenią na gruncie geografii społecznej. Oprócz identyfikacji miejsc charakteryzujących się większym nasileniem deliktów, bada także właściwości tych miejsc, które umożliwiają lub sprzyjają rozwojowi tego typu patologii. D. Herbert stawia tezę, że różne przestrzenie charakteryzują się różną przestępczością. Ich mieszkańcy mogą doświadczać nie tylko samych przestępstw (Łódź z tego punktu widzenia była już opisana przez WOLANIUK 1997, MORDWĘ 2003, 2006 oraz MARCIŃCZAKA i SIEJKOWSKĄ 2009), ale także ich skutków, w postaci braku poczucia bezpieczeństwa lub uczucia zagrożenia wiktymizacją (MARCIŃCZAK, SIEJKOWSKA 2004, MORDWA 2010). Jeżeli tylko uznamy, że możliwe jest określenie cech przestrzeni, które sprzyjają rozwojowi przestępczości, to według D. Herberta geografia przestępczości ma przed sobą do spełnienia bardzo poważny cel praktyczny. Wykorzystując techniki i analizy przestrzenne zawarte w programach GIS-owskich można wskazać na co najmniej cztery rodzaje praktycznych zastosowań geografii w badaniach przestępczości. Są to mapy tematyczne, autokorelacja przestrzenna (w połączeniu z analizą hot spotów), regresja przestrzenna i profilowanie geograficzne. W tym opracowaniu dla przykładu przedstawiona zostanie autokorelacja przestrzenna analizowanych trzech rodzajów przestępstw, charakterystycznych dla przestrzeni publicznych. 235

6 Stanisław Mordwa 3. AUTOKORELACJA PRZESTRZENNA WYBRANYCH PRZESTĘPSTW W ŁODZI Autokorelacja przestrzenna są to różnego rodzaju testy statystyczne, które pozwalają wykrywać tendencje zdarzeń kryminalnych do koncentrowania się w przestrzeni. Testy te porównują rozmieszczenie czynów przestępczych z rozkładem losowym. Pozytywna autokorelacja przestrzenna świadczy o istnieniu skupień, podczas gdy negatywna oznacza, że zdarzenia są rozproszone. Jednym z częściej stosowanych testów ogólnej autokorelacji przestrzennej jest I Morana (BIVAND 1980, s. 27, JANC 2006, s. 77). Wartość testu I Morana przyjmuje wartości z przedziału od -1 (brak skupień, obszary z wysokimi i niskimi wartościami zjawiska są przemieszane przestrzennie) do 1 (mamy do czynienia ze skupieniami, wartości wysokie występują koło siebie, a niskie także sąsiadują ze sobą). Wartość 0 oznacza brak autokorelacji przestrzennej. Ponadto w celu identyfikacji układów przestrzennych wykorzystano lokalne wskaźniki zależności przestrzennych LISA (Local Identicators of Spatial Association), które umożliwiają określenie stopnia podobieństwa (i jego istotności) między sąsiadami pod względem rozkładu wybranego zjawiska (ANSELIN 1995). Zastosowanie LISA pozwala przedstawić na mapach zasięg tzw. hot spotów (obszary koncentracji jednostek charakteryzujących się wysokim natężeniem przestępstw; jednostka z wysoką wartością ma sąsiadów z podobnymi wartościami) oraz cold spotów (obszarów, które są prawie pozbawione przestępczości) 4. Analiza hot spotów ma duże znaczenie dla policji, która uzyskuje wiedzę, gdzie należy skierować odpowiednie siły i środki mające na celu redukcję wysokiej przestępczości (ECK i in. 2005, s. 70). Identyfikację hot spotów można prowadzić na różnych poziomach przestrzennych, w poszukiwaniu dzielnic o wysokiej przestępczości, ale także aby odnaleźć konkretne miejsca doświadczone wysoką przestępczością (bary, odcinki ulic, skwery) (ECK i in. 2005, s. 2). Do obliczenia testu I Morana oraz określenia LISA wykorzystano program GeoDa i. Ze względu na charakter zjawiska, jakim jest przestępczość (duże znaczenie kontaktów na poziomie mikrospołecznym), w obliczeniach zastosowano wagi na podstawie relację sąsiedztwa królowej" (BIVAND 1980, s. 24). Zgodnie z pierwszym prawem geografii TOBLERA (1970) [...] wszystko jest związane ze wszystkim innym, ale obiekty bliskie są bardziej związane, niż obiekty odległe". Prawo to względnie potwierdza się w przypadku nasilenia wybranych przestępstw w Łodzi. Mimo że dla ogółu przestępstw dokonanych 4 Możliwe są jeszcze dwa typy zależności przestrzennych: a) jednostka o wysokich wartościach natężenia przestępczości sąsiadująca z jednostkami o niskich wartościach (outlier hot-cold), b) jednostka o niskich wartościach natężenia przestępczości sąsiadująca z jednostkami o niskich wartościach (outlier cold-hot). Ponadto mogą wystąpić jednostki bez istotnej statystycznie lokalnej autokorelacji. W tych badaniach istotność ustalono na poziomie 0,

7 Przestępstwa w przestrzeni publicznej. Przykład Łodzi 237

8 Stanisław Mordwa w Łodzi w latach wartość I Morana wyniosła tylko 0,1134 (czyli prawie brak autokorelacji), to wartości ogólnego testu I Morana dla wybranych trzech kategorii czynów kształtowały się na średnim poziomie dodatnim. Było to odpowiednio: 0,3494 dla bójek i pobić, 0,4019 dla kradzieży rzeczy cudzych i 0,4052 dla rozbojów. Oznacza to ogólnie przeciętną skłonność jednostek o podobnych wartościach do koncentrowania się. Mimo więc braku tendencji do występowania hot spotów w odniesieniu do ogółu przestępstw, czyny charakterystyczne dla przestrzeni publicznych taką skłonność już wykazują. Czyli można mówić o swoistym specjalizowaniu się poszczególnych obszarów w zakresie różnego rodzaju przestępstw. Obszary koncentracji wybranych do analizy przestępstw przedstawiono na rys. 2. Na zaprezentowanych mapach już na pierwszy rzut oka widać odmienne rozkładów przestrzenne hot i cold spotów. Hot spoty występują w centralnych obszarach Łodzi. Bójki i pobicia koncentrują się na najmniejszym z analizowanych deliktów obszarze północnego i środkowego Centrum, Politechnicznej oraz w południowych częściach Fabrycznej i Radiostacji. Rozboje właściwe koncentrują się na tych samych obszarach co bójki i pobicia, powiększonych jednak o pozostałe części Centrum i Fabrycznej, Stare Polesie i fragment Górniaka. W przypadku kradzieży zidentyfikowano natomiast wyspowy układ trzech hot spotów: a) północny - fragmenty Starych Bałut, Starego Miasta i Helenowa; b) środkowy obejmujący sąsiadujące z alejami Mickiewicza i Piłsudskiego obszary Centrum, Starego Polesia i Politechnicznej; c) południowy, dotykający głównie Górniaka. Cold spoty - w każdym z trzech przypadków przestępstw - występują natomiast na różnych (ale peryferyjnie położonych) obszarach Łodzi. Wspólne są tylko dwa położone na południu miasta obszary: Ruda Pabianicka i Stare Chojny. Tam przestępstw analizowanych trzech rodzajów jest najmniejsze natężenie. 4. PODSUMOWANIE Przestrzeń publiczna dotykana jest przez różnorodne zjawiska patologiczne, w tym przez przestępczość. W tym artykule poddano analizie rozmieszczenie trzech rodzajów deliktów, które są najbardziej charakterystyczne właśnie dla przestrzeni publicznych. W świetle funkcjonującego w ostatnich latach zainteresowania geografów procesami polaryzacji i segregacji w przestrzeni miast za szczególnie cenne autor uznaje wyniki uzyskane dzięki zastosowaniu wskaźników zależności (autokorelacji) przestrzennej. Okazało się, że w przypadku bójek i pobić, kradzieży rzeczy cudzych oraz rozbojów największe ich nasilenie i koncentracja (hot spot) występuje w przestrzeniach publicznych 238

9 Przestępstwa w przestrzeni publicznej. Przykład Łodzi centralnych części Łodzi. Natomiast obszary peryferyjne (w tym zarówno te słabo zaludnione, jak i duże osiedla mieszkaniowe) uznano za obszary względnie bezpieczne. Zwłaszcza identyfikacja obszarów szczególnie zagrożonych analizowanymi deliktami powinna sprzyjać celowym działaniom prewencyjnym podejmowanym przez policję, bowiem specyfiką przestępstw dokonywanych w przestrzeni publicznej jest łatwiejsze im przeciwdziałanie niż czynom popełnianym w przestrzeni prywatnej. SUTTON, CHERNEY i WHITE (2008, s. 121) sugerują, że działania te mające na celu przeciwdziałanie przestępczości w przestrzeni publicznej powinny koncentrować się głównie na poznaniu obszaru oraz lokalnych społeczności i ich potrzeb, problemów i priorytetów. BIBLIOGRAFIA ANSELIN L. 1995, Local indicators of Spatial Association - LISA, Geographical Analysis", vol. 27, s BIVAND R., 1980, Autokorelacja przestrzenna a metody analizy statystycznej w geografii, [w:] Z. Chojnicki (red.), Analiza regresji w geografii, PWN, Poznań, s ECK J., CHAINEY S., CAMERON J., LEITNER M., WILSON R. E., 2005, Mapping Crime: Understanding Hot Spots, National Institute of Justice, Washington. GYURKOVICH J., 2007, Miejskość miasta, Czasopismo Techniczne. Architektura", z. 2-A, s HERBERT D., T., 1989, Crime and place: an introduction, [w:] D. Evans, D. Herbert (red.), The geography of crime, Routledge, London, s JANC K., 2006, Zjawisko autokorelacji przestrzennej na przykładzie statystyki I Morana oraz lokalnych wskaźników zależności przestrzennej (LISA) - wybrane zagadnienia metodyczne, Dokumentacja Geograficzna", nr 33, s JASIŃSKI A., 2009, Wielkomiejski dylemat - przestrzeń publiczna czy przestrzeń bezpieczna, Przestrzeń i Forma", nr 12, s JAŁOWIECKI B., SZCZEPAŃSKI M. S., 2006, Miasto i przestrzeń w perspektywie socjologicznej, Wyd. Naukowe Scholar, Warszawa. JOHNSON R., J., GREGORY D., PRATT G., WATTS M., 2000, The Dictionary of Human Geography, Blackwell Publishing, Oxford. MARCIŃCZAK S., SIEJKOWSKA A., 2004, Zróżnicowanie przestrzenne przestępczości w Lodzi w latach a percepcja obszarów niebezpiecznych, [w:] J. Słodczyk (red.), Przemiany struktury przestrzennej miast w sferze funkcjonalnej i społecznej, UO, Opole. MARCIŃCZAK S., SIEJKOWSKA A., 2009, Przestępczość w Lodzi. Stan w roku 2002, [w:] Atlas miasta Łodzi. Suplement 1, S. Liszewski (red.), plansza LII, Urząd Miasta Łodzi, Łódź. MORDWA S., 2003, Przestępczość w dużych miastach w Polsce (na przykładzie Lodzi), [w:] I. Jażdżewska (red.), Funkcje metropolitalne i ich rola w organizacji przestrzeni, Łódź, s MORDWA S., 2006, Bezpieczeństwo publiczne, [w:] J. Dzieciuchowicz (red.) Usługi nierynkowe w przestrzeni miejskiej Lodzi, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, s

10 Stanisław Mordwa MORDWA S., 2010, Poczucie bezpieczeństwa mieszkańców wybranych osiedli w Łodzi, [w:] M. Madurowicz (red.), Wartościowanie współczesnej przestrzeni miejskiej, Uniwersytet Warszawski, Warszawa, s NAWRATEK K., 2008, Miasto jako idea polityczna, Korporacja Hal'art, Kraków. SUTTON A., CHERNEY A., WHITE R., 2008, Crime Prevention: Principles, Perspectives and Practices, Cambridge University Press, Melbourne. Sytuacja społeczno-gospodarcza Łodzi 2009 r., 2010, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź. TOBLER W., 1970, A computer movie simulating urban growth in the Detroit region, Economic Geography", vol. 46, s WOLANIUK A., 1997, Spatial Distribution of Crime in Łódź and its Urban Region, [w:] S. Liszewski, C. Young (red.), A Comparative Study of Łódź and Manchester. Geography of European Cities in Transition, Łódź. 240