Feliks Próchnicki Organizacja wykonawstwa robót konserwatorskich. Ochrona Zabytków 4/1-2 (12-13), 9-23

Transkrypt

1 Feliks Próchnicki Organizacja wykonawstwa robót konserwatorskich Ochrona Zabytków 4/1-2 (12-13), 9-23

2 ORGANIZACJA WYKONAWSTWA ROBÓT KONSERWATORSKICH FELIKS PRÓCHNICKI Ryc. 8. Roboty konserw atorskie ZBM 3 KAM w roku. Ochrona zabytków budow lanych w Polsce przed wojną nie m iała wśród wykonawców w yspecjalizowanych w tym zakresie przedsiębiorstw. Przy pracach restau racy jn y ch o w iększym zasięgu, jak W awel, zamek W arszawski architektoniczne kierownictw o spełniało tę rolę, dobierając ad hoc najlepszych wzgl. odpow iednich w ykonaw ców. Po przejściu naw ały w ojennej stanęliśm y wobec zupełnie nowych, zm ienionych w arunków. 9

3 Ryc. 9. W arszawa Zamek po odgruzowaniu. Fot. Siemiaszko Zniszczenia obiektów zabytkow ych w rozm iarach niebyw ałych spowodowały rozszerzenie zadania ich konserw acji a w wielu w ypadkach odbudowy do niespotykanej dotychczas wielkości. Nie tylko rem ont i odbudow a w ielu obiektów weszła w rachubę, lecz nasunęła się konieczność odtw arzania całych starożytnych zburzonych dzielnic, których u trz y m anie w dawnym charakterze budowlanym stało się ogólnym dążeniem społeczeństwa a przede wszystkim władz konserw atorskich. Dotyczy to nie tylko wielkich miast, jak W arszawa, Gdańsk, W rocław, lecz i wielu średniow iecznych m iast m niejszych, zwłaszcza w w ojew ództw ach zachodnich. Jednocześnie przeobrażająca się s tru k tu ra gospodarcza m iędzy innym i w postaci skoncentrow ania w ykonaw stw a robót budowlanych w rękach organizacji państw ow ych przedsiębiorstw w ym agała znalezienia odpowiedniej form y dla wykonania tych budów odbiegających od n orm ogólnych. W zw iązku z tym w r Naczelny D yrektor C en tralnego Zarządu P. P. B., inż. arch. W acław Piasecki uznał za właściwe utw orzenie w ram ach Zjednoczenia W arszawskiego specjalnego Oddziału Robót K onserw atorskich, któ ry otrzym ał nazw ę N r 10. Oddział ten, pod kierunkiem inż. arch. Józefa Vogtm ana wykonywał do końca r szereg robót konserw atorskich na teren ie W arszaw y i nie- 10

4 Hyc. 10. W arszawa Rymarska 5. W idok na dziedziniec pałacu b. Kom isji Przychodów i Skarbu. pot. Siemiaszko które w miejscowościach położonych poza W arszawą. Wyszczególnienie ich podajem y w aneksie. W r w ram ach Przedsiębiorstw a P. P. B.,,Beton-Stal utworzono specjalny Oddział do budowy Trasy W-Z, w W arszawie. Ponieważ Trasa przeszła obok Starego M iasta, zaistniała konieczność odbudowy w ielu kamienic zabytkowych. W yrobił się przy tym zespół specjalistów od robót konserw atorskich. W r zaczął dojrzewać problem odbudowy w W arszawie Starego M iasta jako całości, gdyż do tego czasu odbudowywane były tylko pojedyńcze obiekty. W obliczu tak dużego zadania powiększonego jeszcze przez uchwałę Sejmu o odbudowie Zam ku oraz przez podjęcie odbudowy T eatru Wielkiego, kom pleksu gmachów Corazziego na pl. Bankowym i w ielu innych budów zabytkow ych zapadła w M inisterstw ie Budownictwa decyzja utworzenia specjalnego przedsiębiorstwa dla tych robót. W tym celu z początkiem r zostały wydzielone: 1) ze Zjednoczenia W arszaw skiego P.P.B. Oddział 10 K onserw atorski, 2) ze Zjednoczenia W arszaw skiego P.P.B. Oddział 16 K am ieniarski i 3) z P.P.B. B eton-stal z Oddziału 1 ta część, która wykonała budowy zabytkow e na Trasie W-Z. 11

5 Rye. 11. Gdańsk Zielona Brama przed odbudową. Widok z ul. D ługi Targ. Fot. Lelewicz Z tych trzech organizacji utworzone zostało W yodrębnione Państw ow e Przedsiębiorstwo Budowlane Konserw atorskie i A rchitektury M onumentalnej, w skrócie zwane,,k A M. KAM objęło roboty w ykonyw ane uprzednio przez wyżej wspom niane organizacje i otrzym ało zadanie odbudowy całego Starego Miasta wraz z otaczającym i go m uram i obronnym i, któ re do tego czasu były odbudow yw ane tylko fragm entarycznie. Już samo oczyszczenie terenu, obejm ujące ok. 400 tys. m etrów sześciennych odgruzowania oraz częściową rozbiórkę i zabezpieczenie walących się pozostałych po domach ścian, stanowiło poważny problem (ryc. 18). W ywiezienie gruzu, dokonane częściowo trakcją parową, lecz w większoci z powodu niedostępności terenu przy pomocy furm anek, było akcją dużych rozmiarów. Do tego doszło odgruzowywanie Zamku (ryc. 9), T eatru Wielkiego, dużej przestrzeni przy ul. Rym arskiej (ryc. 10) aż da O rlej, przeznaczonej pod M inisterstw o Spraw Z agranicznych w raz z mocno uszkodzonym i gm acham i Corazziego przy pl. Bankow ym. Restauracja siedziby Prezydium Rady M inistrów (dawny pałace Radziwiłłowski), dalsza odbudow a gm achu A kadem ii Sztuk Plastycznych (daw niej pałac Raczyńskich), oraz w ielu gm achów przy ul. M iodowej, S e n a to r- 12

6 Ryc. 12. Gdańsk Zielona Brama. Widok z ul. Długi Targ. Stan z 23. VII. 50 r. Fot. Lelewicz skiej i Długiej z pałacami Prymasowskim, Blanka, Sołtyka i innym i oraz kilku obiektów pomniejszych w Łazienkach stanow iły główne zadania KAM w r w samej W arszawie. Do tego doszło jeszcze wiele robót poza W arszaw ą w Łowiczu, N ieborowie, Arkadii, Łęczycy, Tumie pod Łęczycą (ryc. 15), Sulejowskim Opactwie, n a Pom orzu zamki w Pasłęku i M orągu, rem ont pałacu w W i lanow ie (ryc. 16), dalsza odbudow a pałacu w Otwocku S tarym i inne. W szystko to stanow iło duże zadanie dla nowoorganizow anego przedsiębiorstwa zwłaszcza, że dekret o jego utw orzeniu wszedł w życie dopiero od 1 kw ietnia. Objęcie w skutek tego większej ilości robót na te renie całego k ra ju m usiało być odłożone do następnego r. Z początkiem r. w ynikła ogólna reorganizacja w ykonaw stw a b u dowlanego, po której KAM zostało przem ianow ane na Zjednoczenie B u dowy M iast W arszaw a 3 KAM a z robót przybyły: odbudow a Nowego M iasta dotychczas znajdująca się w ręku przedsiębiorstwa B.O.R. i roboty kam ieniarskie w ykonyw ane przez S.P.B. Przeznaczony dla KAM rejon 3-ci W arszaw y obejm uje dzielnice zabytkowe od ul. Konwiktorskiej i B onifraterskiej przez plac Bankowy, ulicę K rólew ską, K rakow skie Przedm ieście i Nowy Ś w iat do O rdynackiej. 13

7 Ryc. 13. W arszawa Ogród Saski. Rzeźba. Fot. Siemiaszko W ten sposób w obszar robót KAM włączona została odbudowa starych dzielnic oraz otaczających ją m onum entalnych zabytkow ych gmachów. Lecz poza tym, specjalnie w ydzielonym terenem, KAM w ykonyw a roboty ze swej specjalności i w innych dzielnicach W arszawy oraz na terenie całego kraju. Ze względu na strukturalne zm iany w resorcie budownictw a ustalanie form organizacyjnych KAM-u na tere n ie W arszaw y i poza W arszaw ą następow ało stopniowo. Obecnie KAM obejm uje pięć jednostek organizacyjnych o charakterze daw nych Oddziałów, obecnie zwanych Zarządam i Budów. Trzy z nich w ykonują roboty m ające c h a ra k te r konserw atorski i budów m onum entalnych, przyczym dw a w yłącznie w W arszaw ie: jeden obejm uje odbudowę Starego i Nowego M iasta a drugi gm achy m onum entalne 3-go re jonu W arszawy; trzeci Zarząd prow adzi roboty konserw atorskie w innych dzielnicach W arszawy i poza W arszawą. Osobny Zarząd obejm uje Z akłady A rtystyczno-w ytw órcze i wreszcie piąty Z arząd zajm uje się ro- 14

8 Ryc. 14. W arszawa Pałac Potockich, K rakow skie Przedm ieście 15. Zw ieńczenie filaru bramy w jazdow ej. fot. Kupiecki botami kam ieniarskim i. Ten ostatni, posiadając bazę poza W arszawą we W rocław iu, m a w sw ym zasięgu rów nież roboty konserw atorskie w zachodnich w ojew ództw ach. Zjednoczenie KAM, którego organizacja ogólna odpowiada norm alnym tego rodzaju organizacjom M inisterstw a Budownictwa Miast i Osiedli, w odróżnieniu od innych posiada specjalny In sp ek to rat robót K onserw a torskich z sekcjam i: fotograficzną i opisowej dokum entacji w ykonaw stwa. Pierw sza z nich m a na celu uchw ycenie w zdjęciach przebiegu robót konserw atorskich zwłaszcza zanikających, druga ujm ow anie w form ie odpowiednich opracowań opisowych zakresu prac i czynności związanych z pracam i konserw atorskim i poszczególnych zabytków. W ydział szkoleniowy w KAM-ie posiada również obok norm alnego jeszcze i specjalny ch arakter. S trona artystyczna i zabytkow a w ykonaw stw a jest uw zględniona w kursach dla rzem ieślników oraz dla kierow ników. 15

9 Przeprowadzono m.i. od grudnia 1950 roku do lutego -go 60-cio godzinny kurs architektoniczno-zabytkow y o w yższym poziomie. Na kursie tym były wygłaszane w ykłady przez profesorów i znawców, dotyczące ważnych dla prac konserw atorskich zagadnień, a mianowicie: Prof. D r J. Zachwatowicz Zarys historii architektury polskiej. Prof. Inż. arch. B. Zborowski M etody konserw acji artystycznej przy zabytkach arch itek tu ry. Prof. B. M arconi K onserw acja m alarstw a ściennego. Dziekan Prof. Inż. arch. Z. Mączeński Fundam enty, ściany, sklepienia, więźba i krycie. Prof. Inż. J. Balicki Zabezpieczenie budynków zabytkow ych od działania wody, grzyba, owadów oraz konstrukcji drew nianych od ognia. Prof. Inż. arch. J. Koszczyc-W itkiew icz Z astrzyki cem entow e. D r Inż. W. Koziński K am ień i rzeźba w kam ieniu. M gr Inż. san. S. Dobrowolski Udział techniki sanitarnej (bud.) przy odbudow ie gm achów zabytkow ych. Inż. arch. Al. K ról O w ykonaniu tynków. Inż. arch. J. Bieńkow ski Sporządzanie projektów odbudow y i konserw acji gm achów zabytkow ych. Inż. arch. B. T rylińska M ateriały do robót konserw atorskich. A. Jabłoński Żelazo i blacha k u te artystycznie. R. Płachciński M alarstw o budowlane. Na kurs ten uczęszczało i złożyło egzamin z dodatnim rezultatem 50 słuchaczy. Z innych kursów ważnych dla prac konserw atorskich odbyły się: M urarskie o trzech poziom ach dla 140 uczestników, K am ieniarskie dla 61 słuchaczy, S ztu k ato rsk ie dla 46 słuchaczy, B lacharskie dla 18 oraz inne dla 77 osób. Ogółem w zim owym sezonie 1950/51 przeszkolono 392 osoby. P ro je k tu je się w r. /52 podwoić ilość słuchaczy. W program ie szkolenia poza tym znajdują się wycieczki do renom owanych zabytków dla naocznego zetknięcia się z ciekaw ym i problem am i prac konserw atorskich. Z pośród licznych robót w ykonyw anych przez kolejne organizacje robót konserw atorskich w ram ach P.P.B. wym ienić należy na pierwszym m iejscu odbudowę pałacu w Łazienkach. Selekcja pracow ników, jak a była zastosow ana przy tej robocie, dała dobór na tyle w artościow y, że odbudow a została dokonana z poczuciem w ielkiej w artości tego dzieła. Również odbudowa kam ienicy pod M urzynkiem, pałacu Potockich p rzy K rakow skim Przedm ieściu N r 15 (ryc. 14) i Prezydium R ady M inis tró w w ykonano z w ielkim pietyzm em ; zwłaszcza na tym ostatnim obiekcie spatynow any dach m iedziany zdjęto i przełożono w sposób, który nie uszkodził pięknej jego zieleni. 16

10 4-» Ryc. 15. Tum pod Łęczycą. Kolegiata. Fot. Kozłowska Odbiegającą od szablonu była odbudowa pałacu w Otwocku Starym. M ury wież, założone na zniekształconej elipsie, posiadały w swych górnych partiach m etr grubości przy jednoczesnym zniszczeniu w postaci pęknięć i zm urszałej cegły. Z aprojektow ano w zm ocnienie ich przez w prowadzenie wewnętrznego cylindra żelbetowego o grubości 10 cm, który, poza zadaniem zakotwienia m urów wieży, służy jako opora dla schodów żelbetowych zamocowanych wspornikowo. W ykonanie tego projektu, z uw agi na nieforem ność poziomego przekroju, w ym agało dopasow yw a nia szalow ania w każdej płaszczyźnie w natu rze bez możności stosow a nia teoretycznie obrysow anych szablonów. Zadanie zostało przeprow adzone pom yślnie, dając pełny spraw dzian um iejętności zam iłow anego w swoim zawodzie c ie ślii). W innym znowu obiekcie w kaplicy pom isjonarskiej w Łowiczu przy rozw iązyw aniu problem u stropu założonego na częściowo popękanych m urach, m ających tendencję rozchodzenia się, jako elem ent ankrujący zastosowano strop skrzynkow y żelbetow y. Jednocześnie dla u trz y m ania charakteru w nętrza trzeba było wprowadzić pod żelbetem strop drew niany o widocznych belkach. B elki te, m ające każda 8,5 m długości, 1 Por. Jan Witkiewicz, P ałac m arszałka B ielińskiego w Starym Otwocku. Ochr. Zab. R. II. 1949, Nr 2, str

11 Ryc. 16. W ilanów pałac. R usztow anie do w ielkiej sali. Fot. Siennicki dla uzyskania właściwego zew nętrznego w yrazu po przetarciu m echanicznym zostały obrobione ręcznie toporem do w ym aganego przekroju 18 X 28 cm z odpow iednim stażow aniem kantów. Specjalnie ciekaw ym przykładem skom plikow anego problem u w ykonaw stw a konserw atorskiego jest w ym iana stropu drew nianego nad w ielką sienią w W ilanowie na strop z belek żelaznych z odpow iednim w ypełnieniem (ryc. 16). W arunkiem zasadniczym było zachowanie autentycznych sztukaterii podwieszonych do belek drew nianych. Szczegółowo teoretycznie opracowany projekt po odkryciu stropu musiał być przystosowany do ujaw nionej sytuacji. W ykonanie tego zadania było w ysiłkiem szeregu kom isji fachow ych, które po staran n y m zbadaniu i przedyskutow aniu mogły dopiero wydać wiążące praktycznie wytyczne dla przeprowadzenia tej roboty. Na szczególną uw agę zasługują prace konserw atorskie i zabezpieczające zabytki przy budow ie T rasy W Z. Przede wszystkim dzwonnica kościoła Św. Anny, znajdująca się o 9 m od wykopu tunelowego głębokości 16 m m usiała być opasana ściągami i obserwowana przez cały czas budowy tunelu. Aby do m inim um zmniej szyć niebezpieczeństw o usunięcia się, tunel budow ano sekcjam i sukcesyw nie w m iarę zw iązania się ustro ju żelbetowego. W rezultacie odchylenie się w ieży wyniosło zaledw ie parę m ilim etrów. Następnie fasada domu Prażm owskich (Krak. Przedm ieście N r 87), która z jednej strony była podkopana przez roboty tunelow e, a z d ru giej przez wykop pod schody ruchome, m usiała być w sparta na ruszcie żelaznym. Mimo to pochylanie się jej następow ało na skutek zjaw isk usu- 18

12 Ryc. 17. W ilanów. Partery ogrodowe. Fot. Ciołek wiskowych, tak że w krytycznym momencie wynosiło ono 4 mm na dobę. Nadzwyczajny pośpiech przy wykonaniu konstrukcji schodów ruchom ych zdążył powstrzym ać runięcie ściany frontow ej, która już się obsunęła o kilkanaście centym etrów. Największym wszakże wyczynem było powstrzym anie osuwania się skarpy, na której stoi kościół Sw. A nny. Aby ocalić ten zabytek, w k tórym rysy w krytycznym momencie powiększały się miejscami o 7 mm w ciągu doby, w ykonano przez m aj r następujące prace zabezpieczające: 1) 1. Podstem plow ano sklepienie kościoła. 2. Otoczono fun d am en ty kościoła żelbetow ym pasem silnie zbrojonym. 3. Stabilizowano posuw za pomocą 80 pali wierconych do głębokości do 12 m w ru ra c h żelaznych pozostaw ionych w gruncie. 4. W ykonano odpow iadającą sile parcia osuw iska betonow ą ścianę oporową. 1 Bliższe dane o tych pracach patrz: W. Żenczykowski, WTalka z żyw iołem zsuw u na wzgórzu kościoła św. Anny w W arszawie. Przegląd Budow lany 1949, Nr 7/8, str K. Guzik, U w agi o pow staniu zsuw u na Szkarpie W arszawskiej koło kościoła św. A nny (Trasa W Z) oraz w arunki jego ustalenia. Przegląd Budow lany 1949, Nr 7/8, str P. Biegański, Zabezpieczenia w kościele św. Anny ( 0 0. Bernardynów) w W -w ie. Ochr. Zab Nr 1, str B. T r y 1 i ń s k a,, K ościół św. Anny K rakow skie Przedm ieście 68 i Ostatnie prace konserw atorskie w kościele św. A nny. Dawna W arszawa w odnowionej form ie i now ej treści. W arszawa 1949, str

13 Ryc. 18. Warszawa. O dgruzow yw anie Rynku Starego Miasta. 5. Zastosowano elektrolityczne m etody odw adniania. 6. Za pomocą elektroosm ozy osiągnięto zeskalenie w arstw w odonośnych. Osobne m iejsce w pracach konserw atorskich zajęła restau racja uszkodzonego poważnie Tum u pod Łęczycą (ryc. 15). Stała się ona ośrodkiem p rac konserw atorskich w w ojew ództw ie Łódzkim i sąsiednich, w y tw a rz a jąc środowisko i poniekąd szkołę dla sił wykonaw czych. Na podkreślenie zasługuje stopniow e przystosow yw anie się w ykonaw ców do w ym agań odtw arzanej epoki. Rzeźby figuralne z Saskiego O grodu (ryc. 13) i kam ienne lwy dla Natolina wym agały specjalnych studiów, popraw ek i wczucia się rzeźbiarzy we właściwości baroku czy empiru. Poczucie stylu stopniowo się pogłębiało, dając w końcu w łaściw y rzeźbom wyraz zbliżony znacznie do oryginału. Obecnie restaurow ane rzeźby barokowe dla W ilanowa pięknej włoskiej roboty będą dalszym etapem p rac tego rodzaju. Osobnym zadaniem jest uzyskiw anie w łaściw ych m ateriałów. S ta ra nia o otrzym anie właściwego form atu, koloru i faktury wykonania cegły gotyckiej były bardzo mozolne i są raczej niezadawalające. Otrzym anie dachó,wki o form acie praw dziw ym rzym skim dla pokrycia T um u będzie 20

14 specjalnym zadaniem. Drzewo suche do wyrobów stolarskich jest obecnie w ielką rzadkością. Poszukiwanie drzew a zwłaszcza odmian szlachetnych je st stałą troską KAM-u. Rów nież specjalnych prac w ym aga ustalenie m etod pracy i norm w y konaw czych. O dbiegają one od przeciętnych, stosow anych w budow nictw ie, i nie były opracow ane w stosunku do robót konserw atorskich. P ra ca w tym kierunku jest zapoczątkowana, pierwsza jej część jest już w prow adzona w życie, dalsze prace w tym względzie będą kontynuow ane. Również m etody organizacyjne w ym agają specjalnego ujęcia. Drobne i rozrzucone roboty będą wykonyw ane przez lotne grupy przeznaczone do tego, składające się z kilku wyspecjalizowanych rzem ieślników i będą przesuw ane z miejsca na miejsce, jak to się praktykuje przy robotach drogowych. K ierow nictw a robót w zględnie Z arządy Budów będą tw orzone stopniowo, w m iarę rozszerzania się zasięgu robót konserw atorskich. Obecnie, poza bazą utw orzoną przez KAM we W rocław iu dla w ojew ództw Zachodnich, kierow nictw a o zasięgu okręgow ym będą się zn ajdowały w Łęczycy (dla okręgu łódzkiego), w Białymstoku, w Lubelskim ' i w Rzeszowskim. SPIS ROBÓT KONSERWATORSKICH wykonywanych przez Państwowe Przedsiębiorstwa Budowlane w zasięgu Zjedn. Warsz. Oddz. Konserw. 10, Beton-Stal i Przeds. wzgl. Zjedn. K A M. Wykonawca Nazwa obiektu o. K. 10 Bet. Stal K A M w Warszawie Pałac Krasińskich v. Rzplitej Rymarska gmachy Corazzi ego Fontanna na pl. Bankowym 1947 Muzeum Ziemi Mazowieckiej Frascati 1947 Zamek Ujazdowski Pałac Blanka. Łazienki : Amfiteatr na wyspie 1948 Pałac na wodzie Palmiarnia 1948 Pomarańczarnia 1948 Teatr Stanisławowski w Pomarańczami Pałac Myślewicki 1949 Podchorążówka Konserw. Kamieniar. 21

15 Kordegarda Bram a od A grykoli P aw ilon Egipski Obserwatorium Astronom, w ogrodzie Botanicznym Hipoteka ul. Kapucyńska Ul. Senatorska: K am ieniczki Nr Pałac M ałachow skiego Nr U Pałac Prym asow ski Nr Pałac Sołtyka (Biskupów K rakow skich) Nr 6 Pałac Sołtyka (Biskupów K rakow skich) Nr 8 K am ienice Nr 10 i 12 N ow y-s w iat Nr K rakow skie Przedm ieście: K ościół św. Krzyża A udytorium U niw ersyt. Nr 3 Ak. Szt. Piast. (pał. Raczyńskich) Pałac U ruskich Nr 30 Pałac Potockich Nr 15 Domy Nr 24 i 32 Prezydium Rady M inistrów Nr 46 Dom Roeslera róg M iodowej K am ieniczki Nr Kam ienica Prażm ow skich Nr 87 Dom Johna Nr 89 K ościół Św. Anny D zwonnica Kościoła Św. A nny B iblioteka Załuskich ul. H ipoteczna Mury obronne Starego M iasta K ościół Św. M arcina ul. Piw na Stare M iasto kam ieniczki: przy ul. Piw nej Piekarskiej Zapiecek,, S -to Jańskiej Szeroki Dunaj K rzyw e Koło., W ąski Dunaj przy R ynku Strona D ekerta Strona Kołłątaja,, Barssa Zakrzewskiego N ow e M iasto kam ieniczki: przy ul. Freta Zakroczymskiej K ościelnej,, M ostowej Rybaki

16 K ościół SS. Sakram entek K ościół N. M. Panny 1950 K ościół Św. Benona ul. Piesza Ul. Tam ka zam. O strogskich Bednarska b. D yrekcja Wodna B ednarska dom S. P M ariensztat kam ieniczki: Nr 7 a, 9, 11, 11 a, 13, Rynek M ariensztacki Trasa W Z Gruba K aśka 1949 Pałac pod Blachą 1949 Zam ek Roboty poza Warszawą Otwock Stary pałac B ielińskich N ieborów pałac Lamus i bud. gospod Kanał, L M uzeum M anufaktur A rkadia B udow le K anał 1950 Łowicz M uzeum Łow ickie (gm. pomisjon.) Tum pod Ł ęczycą Łęczyca zam ek W ilanów pałac ogród obram ienie łachy 1948 paw ilony 1949 zabudow ania gospodarcze M ała W ieś pałac Lubom irskich N atolin rob. ogrodow e i bud. gosp Sulejów Opactwo Skotniki dwór I95 9 W olbórz dwór I9 5 I I.lorrg 1950 P asłęk Frombork