55 SDSG]LH 55!SDSG]LH

Transkrypt

1 Nr PRZEGL 4 EPIDEMIOL 2004; Palenie 58: papierosów przez kobiety ciê arne 683 Kinga Polañska, Wojciech Hanke PALENIE PAPIEROSÓW PRZEZ KOBIETY CIÊ ARNE A PRZEBIEG I WYNIK CI Y PRZEGL D BADAÑ EPIDEMIOLOGICZNYCH Zak³ad Epidemiologii Œrodowiskowej Instytut Medycyny Pracy w odzi Kierownik: Neonila Szeszenia-D¹browska Palenie tytoniu w czasie ci¹ y zwiêksza ryzyko nie tylko, co powszechnie wiadomo, ma³ej masy urodzeniowej, ale tak e takich powik³añ jak: przedwczesne pêkniêcie pêcherza p³odowego, przedwczesne oddzielenie ³o yska, ³o ysko przoduj¹ce i mo e prowadziæ do wyst¹pienia poronieñ samoistnych, hipotrofii p³odu, porodu przedwczesnego, urodzeñ martwych oraz wad rozwojowych wrodzonych. Dla wiêkszoœci z wymienionych patologii wystêpuje zale noœæ dawka-efekt. Jednoczeœnie zaprzestanie palenia w czasie ci¹ y prowadzi do zmniejszenia ryzyka wyst¹pienia omawianych patologii. Mimo szerokiej wiedzy na przedstawiany temat, tylko co trzecia kobieta ciê arna pal¹ca tytoñ zrywa z na³ogiem. S³owa kluczowe: palenie papierosów, przebieg ci¹ y, wynik ci¹ y Key words: smoking, pregnancy, birth outcome, maternal condition WP YW PALENIA PAPIEROSÓW NA PRZEBIEG CI Y C i ¹ a p o z a m a c i c z n a. W wielu badaniach ryzyko wzglêdne wyst¹pienia ci¹ y pozamacicznej dla kobiet pal¹cych papierosy wynosi³o pomiêdzy 1,4 a 2,5 (1,2). Metaanaliza Castles i wsp. obejmuj¹ca 8 badañ opublikowanych w latach wykaza³a 1,7 razy wiêksze ryzyko ci¹ y pozamacicznej wœród palaczek w porównaniu z kobietami niepal¹cymi (95% CI 1,2-2,3) (3). W kilku badaniach stwierdzono ponadto istnienie zale - noœci dawka-efekt (1,4). W innych nie odnotowano tego typu zale noœci (5). Mechanizm szkodliwego wp³ywu palenia papierosów na ryzyko wyst¹pienia ci¹ y pozamacicznej nie jest do koñca jasny. Przyjmuje siê, i palenie mo e zaburzaæ transport oraz opóÿniaæ zagnie d enie jaja p³odowego w jamie macicy. P o r o n i e n i a s a m o i s t n e (tab. I). W kilku badaniach odnotowano zwiêkszone ryzyko poronieñ samoistnych (6,7), w innych natomiast nie zaobserwowano omawianej zale noœci lub wzrost ryzyka wzglêdnego by³ tylko nieznaczny (8-12). W dwóch badaniach odnotowano istnienie zale noœci dawka-efekt (6,7). Mechanizm szkodliwego wp³ywu palenia na ryzyko poronieñ samoistnych nie jest do koñca poznany, jednak przypuszcza

2 K Polañska, W Hanke 684 Nr 4 Tabela I. Table I. Palenie w ci¹ y a ryzyko poronieñ samoistnych Smoking during pregnancy and risk for spontaneous abortion 3RSXODFMDEDGDQD $XWRUURN $UPVWURQJ :LQGKDP 'RPLQJXH]5RMDV NRELHW\SRURQLHQLDVDPRLVWQH NRELHW\]JUXS\NRQWUROQHM &KDWHQRXG 1HVV NRELHW\]JUXS\NRQWUROQHM :LQGKDP Ã RR ryzyko wzglêdne 5DVFK siê, e mo e on byæ podobny od wystêpuj¹cego w ci¹ y pozamacicznej oraz mo e wi¹zaæ siê z toksycznym dzia³aniem sk³adników dymu papierosowego (nikotyny, CO) na p³ód. o y s k o p r z o d u j ¹ c e. Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia ³o yska przoduj¹cego w zwi¹zku z paleniem papierosów wynosi³o od 1,5 do 3,0 (13-16). W metaanalizie Castles i wsp., iloraz szans dla ³o yska przoduj¹cego w zwi¹zku z paleniem papierosów na podstawie 6 badañ wynosi³ 1,6 (1,04-2,12) (3). W kilku badaniach odnotowano wzrost ryzyka wyst¹pienia omawianej patologii wraz ze wzrostem liczby wypalanych papierosów, w innych natomiast brak by³o podobnej zale noœci (13-15). Wzrost ryzyka wyst¹pienia ³o yska przoduj¹cego w zwi¹zku z paleniem papierosów mo e wynikaæ z przewlek³ego niedotlenienia miêœnia macicy. P r z e d w c z e s n e o d d z i e l e n i e ³ o y s k a. Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia przedwczesnego oddzielenia ³o yska w zwi¹zku z paleniem papierosów wynosi³o od 1,4 do 2,4 (14,16-18). W metaanalizie Castles i wsp., z uwzglêdnieniem danych z 8 badañ, odnotowano 1,6 razy wiêksze ryzyko przedwczesnego oddzielenia ³o yska wœród palaczek w porównaniu z niepal¹cymi (95% CI 1,5-1,8) (3). W badaniach epidemiologicznych stwierdzono ponadto istnienie zale noœci dawka-efekt (17). W badaniu Naeye i wsp. kobiety, które zerwa³y z na³ogiem w czasie ci¹ y mia³y mniejsze ryzyko wyst¹pienia przedwczesnego oddzielenia ³o yska w porównaniu z kobietami pal¹cymi przez ca³¹ ci¹ ê (18). Palenie mo e zwiêkszaæ ryzyko przedwczesnego oddzielenia ³o yska zwi¹zku z tym, i zwiêksza ryzyko przedwczesnego pêkniêcia b³on p³odowych. Ponadto karboksyhemoglobinemia i zwê enie naczyñ w zwi¹zku z paleniem papierosów mo e prowadziæ do lokalnego niedotlenienia, co z kolei mo e powodowaæ oddzielenie ³o yska przed terminem.

3 Palenie papierosów przez kobiety ciê arne Nr P r z e d w c z e s n e p ê k n i e c i e b ³ o n p ³ o d o w y c h (ang. PPROM). Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia PPROM wœród kobiet pal¹cych w porównaniu z niepal¹cymi wynosi³o od 2 do 5 (19-21). Na podstawie metaanalizy wyników z szeœciu badañ iloraz szans dla pêkniêcia b³on p³odowych przed terminem wynosi³ 1,7 (1,18-2,25) (3). Zaprzestanie palenia papierosów przed zajœciem w ci¹ ê powodowa³o, i ryzyko PPROM by³o takie samo jak u kobiet niepal¹cych (20). Natomiast wœród kobiet, które rzuci³y palenie w czasie ci¹ y ryzyko wyst¹pienia omawianej patologii by³o ni sze ni u kobiet, które pali³y przez ca³¹ ci¹ ê (19,20). Williams i wsp. nie wykazali zwi¹zku PPROM z liczb¹ wypalanych papierosów, podczas gdy w badaniu Spinillo i wsp. omawiana zale noœæ wystêpowa³a (20,21). Biologiczny mechanizm szkodliwego wp³ywu palenia papierosów na PPROM nie jest do koñca wyjaœniony. Poprzez efekt zwê enia naczyñ palenie mo e prowadziæ do przerwania ci¹g³oœci b³on p³odowych, jednoczeœnie palenie przyczynia siê do gorszego stanu od ywienia kobiet ciê arnych poprzez zaburzenie metabolizmu bia³ek oraz obni enie poziomu aminokwasów, witaminy B 12 i witaminy C. Palenie mo e równie obni aæ matczyn¹ odpornoœæ i przez to zwiêkszaæ podatnoœæ na infekcje dróg rodnych bêd¹ce czynnikiem ryzyka PPROM. WP YW PALENIA PAPIEROSÓW NA WYNIK CI Y N o w o r o d k i m a ³ e w s t o s u n k u d o w i e k u c i ¹ o w e g o (ang. SGA) N i e d o r o z w ó j w e w n ¹ t r z m a c i c z n y p ³ o d u (ang. IUGR) (tab. II). Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia SGA w zwi¹zku z paleniem papierosów w czasie ci¹ y w opublikowanych badaniach wynosi³o od 1,5 do 10,0 (22-30). W badaniach odnotowano wystêpowanie zale noœci dawka-efekt. Dla przyk³adu, w badaniu przeprowadzonym w regionie ³ódzkim przez Hanke, iloraz szans dla niedorozwoju wewnatrzmacicznego p³odu wynosi³ dla kobiet pal¹cych w czasie ci¹ y 1-5 papierosów dziennie 1,5 (95% CI 0,9-2,6), natomiast dla pal¹cych powy ej 5 papierosów dziennie 3,7 (95% CI 2,2-6,3) (31). Palenie papierosów w czasie ci¹ y mo e wp³ywaæ na rozwój wewn¹trzmaciczny p³odu na trzy sposoby. Po pierwsze tlenek wêgla zawarty w dymie tytoniowym poprzez wi¹zanie siê z hemoglobin¹ powoduje ograniczenie dostêpnoœci tlenu dla p³odu. Po drugie nikotyna podwy szaj¹c poziom katecholamin matczynych doprowadza do wzrostu oporu naczyniowego, skurczu naczyñ krwionoœnych, co powoduje ograniczenie przep³ywu krwi przez ³o ysko. Po trzecie zwi¹zki cyjanku upoœledzaj¹ metabolizm oksydacyjny p³odu. P o r ó d p r z e d w c z e s n y (tab. III). Ryzyko wzglêdne dla porodów przedwczesnych w zwi¹zku z paleniem papierosów wynosi³o od 1,2 do ponad 2,0, (22,32-38). Spoœród 7 badañ dotycz¹cych zwi¹zku palenia tytoniu przez matkê z czasem trwania ci¹ y uwzglêdnionych w metaanalizie przeprowadzonej przez Kramera, w dwóch odnotowano wystêpowanie omawianej zale noœci (39). Palenie papierosów w czasie ci¹ y prowadzi³o do skrócenia czasu jej trwania przeciêtnie o 0,05 tygodnia na papieros na dzieñ, co daje 3,5 dnia u kobiet pal¹cych 10 papierosów dziennie. W badaniu prowadzonym w województwie ³ódzkim iloraz szans dla porodu przedwczesnego wœród kobiet pal¹cych 1-5 papierosów dziennie wynosi³ 1,4 (95% CI 0,8-2,4), natomiast wœród pal¹cych powy ej 5 papierosów dziennie 2,2 (1,2-4,1) (31). Zerwanie z na³ogiem palenia papierosów w czasie ci¹ y zmniejsza³o ryzyko porodu przewczesnego do obserwowanego dla kobiet niepal¹cych. Wp³yw palenia papierosów w czasie ci¹ y na skrócenie czasu jej trwania mo e

4 K Polañska, W Hanke 686 Nr 4 Tabela II. Palenie w ci¹ y a ryzyko urodzenia noworodka ma³ego w stosunku do wieku ci¹ owego Table II. Smoking during pregnancy and risk for small for gestational age infants (SGA) 3RSXODFMDEDGDQD 25 $XWRUURN ±6*$ ±JUXSDNRQWUROQD )HUUD] XURG]H ±EDGDQLH SU]HNURMRZH 0F'RQDOG XURG]H ±EDGDQLHNRKRUWRZH XURG]HQLD±EDGDQLHNRKRUWRZH XURG]H ±EDGDQLHNRKRUWRZH XURG]H ±EDGDQLHNRKRUWRZH 6*$ ±JUXSDNRQWUROQD XURG]HQLD±EDGDQLHNRKRUWRZH XURG]H ±EDGDQLH NRKRUWRZH RR ryzyko wzglêdne ZLHNODW ZLHNODWD ZLHN!ODW %DFNH %DNNHWHLJ &DVWUR /LEHUPDQ 6SLQLOOR 1RUGHQWRIW &QDWWLQJLXV wynikaæ z krwawieñ z dróg rodnych w okresie ci¹ y, odklejenia lub przodowania ³o yska, czy przedwczesnego pêkniêcia b³on p³odowych. Mechanizm szkodliwego wp³ywu palenia papierosów na czas trwania ci¹ y wi¹ e siê z indukowanym przez nikotynê zwê eniem naczyñ oraz podwy szonym poziomem katecholamin, co mo e zapocz¹tkowaæ poród. M a ³ a m a s a u r o d z e n i o w a (ang. LBW) (tab. IV). Po raz pierwszy zale noœæ miêdzy paleniem przez kobiety ciê arne a ryzykiem urodzenia noworodka z ma³¹ urodzeniow¹ mas¹ cia³a wykaza³ Simpson w 1957 roku (40). Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia LBW w zwi¹zku z paleniem papierosów w czasie ci¹ y w opublikowanych badaniach wynosi³o od 1,2 do 3,3 (23,41,42). Œrednia ró nica w masie urodzeniowej miêdzy noworodkami urodzonymi przez matki pal¹ce papierosy w czasie ci¹ y w porównaniu z noworodkami matek niepal¹cych wynosi³a 250 gramów i wzrasta³a wraz ze wzrostem liczby wypalanych w czasie ci¹ y papierosów (41). Liczne badania epidemiologiczne wskazuj¹ na istnienie zale noœci dawka-efekt (27,28). Na podstawie metaanalizy Kramera wykazano, i obni enie masy urodzeniowej noworodka wynosi³o 11,1 gramów na 1 wypalany papieros (39). Wiêkszoœæ badañ sugeruje, i kobiety, które zerwa³y z na³ogiem palenia papierosów

5 Palenie papierosów przez kobiety ciê arne Nr Tabela III. Palenie w ci¹ y a ryzyko porodu przedwczesnego (<37 tygodnia ci¹ y) Table III. Smoking during pregnancy and risk for preterm delivery 3RSXODFMDEDGDQD 25 $XWRUURN NRELHWSRUyGW\JFL \ NRELHWSRUyGW\JFL NRELHWSRUyGW\JFL \ \ NRELHWSRUyGSRMHG\QF]\G]LHFNR \ZRXURG]RQHRSLHNDSUHQDWDOQD W\JFL \±FOLQLFDOWULDO NRELHWSRUyGW\JFL \ NRELHWSRUyGW\JFL \ NRELHWSRUyGW\JFL \ NRELHW\FL DSRMHG\QF]D NRELHW±EDGDQLHNRKRUWRZH NRELHW±EDGDQLHSURVSHNW\ZQH RR ryzyko wzglêdne; OR iloraz szans 25 SRUyGW\J SDO FHSDSG]LH 25 SRUyGW\J SDO FH!SDSG]LH 25 SRUyGW\J SDO FHSDSG]LH 25 SRUyGW\J SDO FH!SDSG]LH 25 )HUUD] 0F'RQDOG +HIIQHU /L 0DLQRXV 0HLV 2OVpQ &QDWWLQJLXV.RODV w pierwszym trymestrze ci¹ y, rodz¹ dzieci o œredniej masie urodzeniowej zbli onej do masy urodzeniowej dzieci kobiet niepal¹cych (27). Zmniejszenie masy urodzeniowej mo e byæ spowodowane wewn¹trzmacicznym zahamowaniem wzrostu p³odu, jak równie skróceniem czasu trwania ci¹ y. U r o d z e n i a m a r t w e. W badaniach epidemiologicznych prowadzonych na przestrzeni ostatnich lat stwierdzono istnienie zale noœci miêdzy paleniem papierosów a zwiêkszonym ryzykiem urodzeñ martwych (zgon p³odu >28 tygodnia ci¹ y) (43,44). Ryzyko wzglêdne wyst¹pienia omawianej patologii w zwi¹zku z paleniem papierosów wynosi³o 1,4. W badaniu Raymond i wsp. odnotowano, i wp³yw palenia na ryzyko urodzeñ martwych zmniejsza³ siê wraz z wyd³u eniem czasu trwania ci¹ y, ale nigdy nie osi¹gn¹³ poziomu obserwowanego dla kobiet niepal¹cych (43). Ryzyko wzglêdne dla urodzenia martwego wœród kobiet pal¹cych wynosi³o 1,6 (95%CI 1,3-2,0) w porównaniu z niepal¹cymi dla tygodnia ci¹ y oraz 1,1 (95%CI 0,7-1,8) dla 42 tygodnia ci¹ y. Umiarko-

6 K Polañska, W Hanke 688 Nr 4 Tabela IV. Table IV. Palenie w ci¹ y a ryzyko urodzenia noworodka z ma³¹ urodzeniow¹ mas¹ cia³a (<2500 g) Smoking during pregnancy and risk for infants with low birthweight (LBW) 3RSXODFMDEDGDQD 25 $XWRUURN XURG]H 0F'RQDOG XURG]H ±EDGDQLHNRKRUWRZH &RUQHOLXV XURG]H ±EDGDQLHNRKRUWRZH QJPO QJPO!QJPO (VNHQD]L RR ryzyko wzglêdne wany wzrost ryzyka urodzeñ martwych odnotowano wraz ze wzrostem liczby wypalanych papierosów (35). Zwiêkszone ryzyko urodzeñ martwych w zwi¹zku z paleniem papierosów mo e wi¹zaæ siê ze zwiêkszonym ryzykiem niedorozwoju wewn¹trzmacicznego lub nieprawid³owoœciami ³o yskowymi. W a d y r o z w o j o w e w r o d z o n e. Wyniki badañ epidemiologicznych dotycz¹cych szkodliwego wp³ywu palenia papierosów w czasie ci¹ y na ryzyko wyst¹pienia wad wrodzonych ogó³em u dzieci nie s¹ jednoznaczne. W wiêkszoœci badañ nie odnotowano zwiêkszonego ryzyka wyst¹pienia wad wrodzonych ogó³em w zwi¹zku z paleniem papierosów, co mo e wynikaæ ze zwiêkszonego ryzyka poronieñ samoistnych i urodzeñ martwych wœród palaczek (46,47). Liczne badania epidemiologiczne poœwiêcone by³y analizie zale noœci miêdzy paleniem papierosów a ryzykiem wyst¹pienia rozszczepu wargi, podniebienia lub obu wad jednoczeœnie. W badaniu prowadzony przez Van den Eden i wsp. ryzyko wzglêdne wyst¹pienia rozszczepu wargi z lub bez rozszczepu podniebienia w zwi¹zku z paleniem papierosów w czasie ci¹ y wynosi³o 1,5 (95% CI 1,0-2,1) (46). W badaniach odnotowano wzrost ryzyka wyst¹pienia omawianej patologii wraz ze wzrostem liczby wypalanych papierosów (48,49). W jednym z badañ ryzyko rozszczepu podniebienia by³o podwy szone wœród wszystkich palaczek i wynosi³o 1,4 (95%CI 1,1-1,6), natomiast w innym zwiêkszone ryzyko odnotowano tylko dla kobiet pal¹cych powy- ej 20 papierosów dziennie (48,50). Inni autorzy nie odnotowali zwiêkszonego ryzyka wyst¹pienia rozszczepu podniebienia w zwi¹zku z paleniem papierosów w czasie ci¹ y (46). W badaniu prowadzonym w USA odnotowano istnienie zale noœci miêdzy paleniem papierosów a zwiêkszonym ryzykiem wyst¹pienia wad oœrodkowego uk³adu nerwowego jak mikrocefalia (46). Nie odnotowano zale noœci miêdzy paleniem papierosów w czasie ci¹ y a zwiêkszonym ryzykiem wyst¹pienia u dzieci: bezmózgowia, rozszczepu krêgos³upa i przepukliny mózgowej, wrodzonych wad rozwojowych uk³adu moczowo-p³ciowego, zespo³u Downa oraz wrodzonych wad rozwojowych uk³adu kr¹ enia (46).

7 Palenie papierosów przez kobiety ciê arne Nr PODSUMOWANIE Obecnie powszechne jest ³¹czenie ekspozycji na dym tytoniowy z ma³¹ urodzeniow¹ mas¹ cia³a, jednak nie nale y zapominaæ, i palenie papierosów przez kobiety ciê arne zwiêksza tak e ryzyko takich powik³añ jak: przedwczesne pêkniêcie pêcherza p³odowego, przedwczesne oddzielenie ³o yska, ³o ysko przoduj¹ce i mo e prowadziæ do wyst¹pienia poronieñ samoistnych, porodu przedwczesnego, hipotrofii p³odu, urodzeñ martwych oraz niektórych wrodzonych wad rozwojowych. Dla wiêkszoœci tych nieprawid³owoœci obserwuje siê zale noœæ dawka-efekt. Zaprzestanie palenia w czasie ci¹ y prowadzi do zmniejszenia ryzyka wyst¹pienia wiêkszoœci z omawianych patologii. Mimo, szerokiej wiedzy na przedstawiany temat oraz tego, i ci¹ a wydaje siê byæ najlepszym bodÿcem do zerwania z na³ogiem tylko nieznaczna czêœæ kobiet rzuca palenie w czasie jej trwania. Bior¹c pod uwagê powy sze rozwa ania, w interwencjach antytytoniowych dla kobiet ciê arnych, wskazane jest eksponowanie pe³nych dowodów szkodliwego dzia³ania sk³adników dymu tytoniowego na przebieg i wynik ci¹ y. K Polañska, W Hanke INFLUENCE OF SMOKING DURING PREGNANCY ON MATERNAL CONDITION AND BIRTH OUTCOME OVERVIEW OF EPIDEMIOLOGICAL STUDIES SUMMARY The association between maternal smoking and retarded fetal grow was first time described in 1957, and now is well know. In addition smoking during pregnancy increases risk of spontaneous abortion, placenta previa, abruptio placenta, preterm premature ruprure of membranes, stilbirth, preterm delivery and congenital malformations. The risk for most of these conditions has been found to increase with the number of cigarettes smoked and on the other hand women who stopped smoking during pregnancy are at the lower risk for most of those pathologies. PIŒMIENNICTWO 1. Coste J, Job-Spira N, Fernandez H, i in. Risk factors for ectopic pregnancy: a case-control study in France, with special focus on infectious factors. Am J Epidemiol 1991;133(9): Phillips RS, Tuomala RE, Feldblum PJ, i in. The effect of cigarette smoking. Chlamydia trachomatis infection, and vaginal douching on ectopic pregnancy. Obstet Gynecol 1992;79(1): Castles A, Adams E, Melvin C, i in. Effects of smoking during pregnancy. Five meta-analyses. Am J Prev Med 1999;16(3): Saraiya M, Berg CJ, Kendrick JS, i in. Cigarette smoking as a risk factor for ectopic pregnancy. Am J Obstet Gynecol 1998;178(3): Parazzini F, Tozzi L, Ferraroni M, i in. Risk factors for ectopic pregnancy: an Italian casecontrol study. Obstet Gynecol 1992;80(5): Armstrong BG, McDonald AD, Sloan M. Cigarette, alcohol, and coffee consumption and spontaneous abortion. Am J Public Health 1992;82(1): Dominguez-Rojas V, de Juanes-Pardo JR, Astasio-Arbiza P, i in. Spontaneous abortion in a hospital population: are tobacco and coffee intake risk factors? Eur J Epidemiol 1994;10(6): Windham GC, Swan SH, Fenster L. Parental cigarette smoking and the risk of spontaneous abortion. Am J Epidemiol 1992;135(12):

8 K Polañska, W Hanke 690 Nr 4 9. Windham GC, Von Behren J, Walker K, Fenster L. Exposure to environmental and mainstream tobacco smoke and risk of spontaneous abortion. Am J Epidemiol 1999;149(3): Chatenoud L, Parazzini F, di Cintio E, i in. Paternal and maternal smoking habits before conception and during the first trimester: relation to spontaneous abortion. Ann Epidemiol 1998; 8(8): Ness RB, Grisso JA, Hirschinger N, i in. Cocaine and tobacco use and the risk of spontaneous abortion. Engl J Med 1999;340(5): Rasch V. Cigarette, alcohol, and caffeine consumption: risk factors for spontaneous abortion. Acta Obstet Gynecol Scand 2003;82(2): Williams M, Mittendorf R, Lieberman E, i in. Cigarette smoking during pregnancy in relation to placenta previa. Am J Obstet Gynecol 1991;165: Ananth CV, Savitz DA, Luther ER. Maternal cigarette smoking as a risk factor for placental abruption, placenta previa, and uterine bleeding in pregnancy. Am J Epidemiol 1996;144(9): McMahon MJ, Li R, Schenck AP, i in. Previous cesarean birth. A risk factor for placenta previa? J Reprod Med. 1997;42(7): Mortensen JT, Thulstrup AM, Larsen H, i in. Smoking, sex of the offspring, and risk of placental abruption, placenta previa, and preeclampsia: a population-based cohort study. Acta Obstet Gynecol Scand 2001;80(10): Cnattingius S, Mills JL, Yuen J, i in. The paradoxical effect of smoking in preeclamptic pregnancies: smoking reduces the incidence but increases the rates of perinatal mortality, abruptio placentae, and intrauterine growth restriction. Am J Obstet Gynecol 1997;177(1): Naeye RL. Abruptio placentae and placenta previa: frequency, perinatal mortality, and cigarette smoking. Obstet Gynecol 1980;(6): Harger JH, Hsing AW, Tuomala RE, i in. Risk factorsfor preterm premature rupture of fetal membranes: a multicenter case-control study. Am J Obstet Gynecol 1990;163: Williams MA, Mittendorf R, Stubblefield PG, i in. Cigarettes, coffee, and preterm premature rupture of the membranes. Am J Epidemiol 1992;135(8): Spinillo A, Nicola S, Piazzi G, i in. Epidemiological correlates of preterm premature rupture of membranes. Int J Gynaecol Obstet 1994;47(1): Ferraz EM, Gray RH, Cunha TM. Determinants of preterm delivery and intrauterine growth retardation in north-east Brazil. Int J Epidemiol 1990;19(1): McDonald AD, Armstrong BG, Sloan M. Cigarette, alcohol, and coffee consumption and prematurity. Am J Public Health 1992;82(1): Backe B. Maternal smoking and age: effect on birthweight and risk for small-for-gestational age births. Acta Obstet Gynecol Scand 1993;72(3): Bakketeig LS, Jacobsen G, Hoffman HJ, i in. Prepregnancy risk factors of small-for-gestational age births among parous women in Scandinavia. Acta Obstet Gynecol Scand 1993;72(4): Castro LC, Azen C, Hobel CJ, Platt LD. Maternal tobacco use and substance abuse: reported prevalence rates and associations with the delivery of small for gestational age neonates. Obstet Gynecol 1993;81(3): Lieberman E, Gremy I, Lang JM, Cohen AP. Low birthweight at term and the timing of fetal exposure to maternal smoking. Am J Public Health 1994;84(7): Spinillo A, Capuzzo E, Nicola SE, i in. Factors potentiating the smoking related risk of fetal growth retardation. Br J Obstet Gynaecol 1994; 101(11): Nordentoft M, Lou HC, Hansen D, i in. Intrauterine growth retardation and premature delivery: the influence of maternal smoking and psychosocial factors. Am J Public Health 1996;86(3): Cnattingius S. Maternal age modifies the effect of maternal smoking on intrauterine growth retardation but not on late fetal death and placental abruption. Am J Epidemiol 1997;145(4): Hanke W. Spo³eczne, zawodowe i œrodowiskowe czynniki ryzyka wczeœniactwa i hipotrofii p³odu regionie ³ódzkim. ódÿ Instytut medycyny Pracy, 1999.

9 Palenie papierosów przez kobiety ciê arne Nr Heffner LJ, Sherman CB, Speizer FE, Weiss ST. Clinical and environmental predictors of preterm labor. Obstet Gynecol 1993;81: Li CQ, Windsor RA, Perkins L, i in. The impact on infant birth weight and gestational age of cotinine-validated smoking reduction during pregnancy. JAMA 1993;269(12): Mainous AG III, Hueston WJ. The effect of smoking cessation during pregnancy on preterm delivery and low birthweight. J Fam Pract 1994;38(3): Meis PJ, Michielutte R, Peters TJ, i in. Factors associated with preterm birth in Cardiff, Wales. I. Univariable and multivariable analysis. Am J Obstet Gynecol 1995;173(2): Olsén P, Läärä E, Rantakallio P, i in. Epidemiology of preterm delivery in two birth cohorts with an interval of 20 years. Am J Epidemiol 1995;142(11): Cnattingius S, Granath F, Petersson G, Harlow BL. The influence of gestational age and smoking habits on the risk of subsequent preterm deliveries. N Engl J Med.1999;341(13): Kolå s T, Nakling J, Salvesen KA. Smoking during pregnancy increases the risk of preterm births among parous women. Acta Obstet Gynecol Scand 2000;79(8): Kramer MS. Determinants of low birth weight: methodological assessment and meta-analysis. Billetin of World Health Organization. 1987;5: Simpson WJ. A preliminary raport on cigarette smoking and the incidence of prematurity. Am J Obstet Gyneacol 1957;73: Eskenazi B, Prehn AW, Christianson RE. Passive and active maternal smoking as measured by serum cotinine: the effect on birthweight. Am J Public Health 1995;85(3): Cornelius MD, Taylor PM, Geva D, Day NL. Prenatal tobacco and marijuana use among adolescents: effects on offspring gestational age, growth, and morphology. Pediatrics 1995;95(5): Raymond E, Cnattingius S, Kiely J. Effects of maternal age, parity, and smoking on the risk of stillbirth. Br J Obstet Gynaecol 1994;101(4): Schramm WF. Smoking during pregnancy: Missouri longitudinal study. Paediatr Perinat Epidemiol 1997;11(Suppl1): Cnattingius S, Nordstrom ML. Maternal smoking and feto-infant mortality: biological pathways and public health significance. Acta Paediatr 1996;85(12): Van den Eeden SK, Karagas MR, Daling JR, Vaughan TL. A case-control study of maternal smoking and congenital malformations. Paediatr Perinat Epidemiol 1990;4(2): Werler MM. Teratogen update: smoking and reproductive outcomes. Teratology 1997;(5): Shaw GM, Wasserman CR, Lammer EJ, i in. Orofacial clefts, parental cigarette smoking, and transforming growth factor-alpha gene variants. Am J Hum Genet 1996;58(3): Lorente C, Cordier S, Goujard J, i in. and the Occupational Exposure and Congenital Malformation Working Group. Am J Public Health 2000;90(3): Källén K. Maternal smoking and orofacial clefts. Cleft Palate-Craniofacial Journal 1997;34(1): Otrzymano: r. Adres autora: Kinga Polañska Zak³ad Epidemiologii Œrodowiskowej Instytut Medycyny Pracy ul. Œw. Teresy 8, ódÿ tel. (42) kinga@imp.lodz.pl