Wp yw wybranych czynników spo ecznych i zdrowotnych, w tym tempa przyrostu masy cia a w cià y i masy przed cià à, na ma à mas urodzeniowà noworodka

Transkrypt

1 Wp yw wybranych czynników spo ecznych i zdrowotnych, w tym tempa przyrostu masy cia a w cià y i masy przed cià à, na ma à mas urodzeniowà noworodka The influence of social and health factors including pregnancy weight gain rate and pre-pregnancy body mass on low birth weight of the infant Borkowski W odzimierz, Mielniczuk Hanna Centrum Medyczne Kszta cenia Podyplomowego, ul Marymoncka 99, Warszawa Streszczenie Cel: zbadanie wp ywu czynników spo ecznych i zdrowotnych na ma à mas urodzeniowà (<2500g) w populacji polskich kobiet. Materia : danych oko oporodowych zebranych z 40 polskich szpitali bioràcych udzia w mi dzynarodowym projekcie OBSQID. Metody: statystyki opisowe, wieloczynnikowa regresja logistyczna. Zmienna zale na: ma a masa urodzeniowa. Zmienne niezale ne: masa cia a przed cià à, tygodniowy przyrost masy cia a w cià y, wiek matki, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykszta cenie, kolejnoêç porodu, palenie papierosów przed cià à, choroby przed cià à, choroby w cià y, wywiad po o niczy. Wyniki: Ma a masa urodzeniowa stanowi a 6,4% wszystkich porodów i 2,0% porodów o czasie. Dla porodów drogà naturalnà szans na ma à mas urodzeniowà zwi ksza niedowaga (OR=2,2), ma y tygodniowy przyrost masy (OR=2,2), stan cywilny wolny (OR=1,9), kolejny poród ( OR=1,5), wykszta cenie podstawowe (OR= 2,7) i zasadnicze (OR=2,3) oraz palenie papierosów (OR=1,7). Szans na ma à mas urodzeniowà zmniejsza wiek matki poni ej 20 lat (OR=0,5). Natomiast w grupie ci ç cesarskich szans na ma à mas urodzeniowà zwi ksza ma y tygodniowy przyrost masy (OR=2,9), zamieszkanie w mieêcie (OR=2,0), wykszta cenie podstawowe (OR= 4,4) i zasadnicze (OR=2,8). Dla uj tych àcznie niedowagi przed cià à i ma ego tygodniowego przyrostu masy szansa na ma à mas urodzeniowà znacznie wzrasta (OR=7,1). Wnioski: 1. Wspó wyst powanie ma ej masy kobiet przed cià à z ma ym tygodniowym przyrostem masy w cià y jest ewidentnym czynnikiem ryzyka ma ej masy urodzeniowej. 2. Dla porodów drogà naturalnà m ody wiek matki zmniejsza ryzyko ma ej masy urodzeniowej. S owa kluczowe: ma a masa urodzeniowa / BMI cià a / / czynniki spo eczno-ekonomiczne / czynniki zdrowotne / Adres do korespondencji: W odzimierz Borkowski Zak ad Informatyki Medycznej i Biomatematyki CMKP, Marymoncka 99, Warszawa tel wlodzimierz.borkowski@gmail.com Otrzymano: Zaakceptowano do druku:

2 Ginekol Pol. 2008, 79, Borkowski W, et al. Abstract Objectives: to investigate the influence of social and health factors on low birth weight (LBW) among Polish women. LBW is defined as birth weight less than 2500g. Materials: perinatal data gathered from 40 Polish hospitals taking part in the OBSQID international project. Methods: Descriptive statistics and multifactorial logistic regression. Dependent variable: LBW. Independent variables: maternal age, place of residence, marital status, education, parity, smoking, diseases before and during pregnancy, obstetrical history, pregnancy weight gain rate, prepregnancy BMI. Results: 6,4% LBW in all neonates, 2,0% LBW in full term neonates were ascertained. Among vaginal deliveries, increased risk of LBW have: underweight (OR=2,2); small pregnancy weight gain rate (OR=2,2); unmarried (OR=1,9); multiparous (OR=1,5); elementary education (OR= 2,7); professional education (OR=2,3), mother age less than 20 years (OR=1,5); smoking before pregnancy (OR=1,7). Among cesarean section deliveries increased odds have: small pregnancy weight gain rate (OR=2,9), residence in town (OR=2,0), elementary education (OR= 4,4); professional education (OR=2,8). LBW odds ratio for small pregnancy weight gain rate jointly with prepregnancy low BMI due to other factors was considerably high (OR=7,1 for vaginal delivery, OR =2,6 for cesarean section). Conclusions: prepregnancy low BMI together with small pregnancy weight gain rate is an important risk factor for LBW. Mother age (under 20 years of age) decreases the risk of LBW. Key words: low birth weight / pregancy weight gain rate / Body Mass Index pregnancy / socioeconomic factors / health factors / Wst p Masa urodzeniowa jest bardzo wa nym wskaênikiem sytuacji oko oporodowej oraz stanu zdrowia noworodków. Ma a masa urodzeniowa mo e byç wynikiem przedwczesnego porodu lub niedostatecznego wewnàtrzmacicznego wzrostu p odu. Zwi ksza ona umieralnoêç i chorobowoêç oko oporodowà i niemowl cà, jest powodem problemów rozwojowych w okresie dzieci cym, a tak e czynnikiem ryzyka chorób w póêniejszym wieku, takich jak: cukrzyca typu II, nadciênienie, choroby uk adu krà enia. Ma a masa urodzeniowa àcznie z porodem przedwczesnym i hipotrofià wewnàtrzmacicznà jest negatywnym wskaênikiem zdrowia. Ma a masa urodzeniowa zale y od czynników spo eczno-bytowych. W krajach rozwini tych wyst puje w 7%, w krajach rozwijajàcych si w 16,5% ogó u urodzeƒ. Bioràc pod uwag porody o czasie wskaênik ma ej masy urodzeniowej w paƒstwach rozwini tych wynosi 2% [1, 2]. Zagadnienia opieki perinatalnej w Polsce zosta y podj te wroku 1997 poprzez ogólnokrajowy program rzàdowy [3]. Cel pracy Celem pracy jest zbadanie w grupie porodów o czasie zwiàzków pomi dzy ma à masà urodzeniowà a potencjalnymi czynnikami ryzyka zdrowotnymi i spo ecznymi ze szczególnym uwzgl dnieniem masy cia a matki przed cià à i tygodniowego przyrostu masy cia a w cià y. Materia i metody Do analiz wykorzystano dane o kobietach rodzàcych i noworodkach zgromadzone w Instytucie Matki i Dziecka w Warszawie w ramach mi dzynarodowego projektu OB- SQID koordynowanego przez Biuro Regionalne WHO w Europie [4]. W latach w rejestrze telematycznym gromadzono dane o porodach zakoƒczonych ywymi urodzeniami (po wykluczeniu cià wielop odowych) z reprezentatywnych dla województw 40 szpitali posiadajàcych oddzia y po o niczo-noworodkowe. Dane z poszczególnych szpitali by- y w àczane do materia u badawczego od momentu spe nienia kryteriów jakoêci i kompletnoêci. KompletnoÊç kontrolowano metodà capture-recapture w konfrontacji z nadzorowanym przez IMiD rejestrem fenyloketonurii i hipotyreozy. JakoÊç zapewniano poprzez stosowanie interaktywnej elektronicznej dokumentacji a ponadto przez analiz braków danych, rozk adów zmiennych. Przeci tnie z ka dego szpitala uzyskano dane z okresu 12 miesi cy. Po usuni ciu danych o z ej jakoêci uzyskano grup kobiet. Obliczono rozk ad masy urodzeniowej (w kategoriach <2500g; g; 4000g i wi cej) dla porodów drogà naturalnà i cesarskich ci ç. (Tabela I). Dalsze analizy przeprowadzono w grupie przypadków cià d u szych od 37 tygodni (tzn. z pomini ciem porodów przedwczesnych). Zmiennà zale nà by a ma a masa urodzeniowa (<2500g), zmiennymi niezale nymi by y: masa cia a przed cià à (niedowaga: BMI <18,5/norma: BMI 18,5-25/nadwaga: BMI 25-30/oty oêç: BMI>30), tygodniowy przyrost masy cia a w cià y, wiek matki (<20/20-35/>35 lat), miejsce zamieszkania (miasto/wieê), stan cywilny (wolny/zam na), wykszta cenie (wy sze/êrednie/zasadnicze zawodowe/podstawowe), kolejnoêç porodu (kolejny/pierwszy), palenie papierosów przed cià à (tak/nie), choroby przed cià à (tak/nie), choroby w cià y (tak/nie), wywiad po o niczy (obcià ajàcy/nieobcià ajàcy). Tygodniowy przyrost masy cia a w cià y uzyskano dzielàc dla cià krótszych od 38 tygodni ca kowity przyrost masy przez d ugoêç cià y, zaê dla cià d u szych lub równych 38 tygodni dzielàc przyrost masy cia a w cià y przez 38. Wynika o to z dynamiki przyrostu masy cia a [5]. Dla zbadania zale noêci mi dzy ma à masà urodzeniowà a àcznym efektem masy kobiet przed cià à i tygodniowego przyrostu masy cia a w cià y utworzono zmiennà pochodnà b dàcà kombinacjà tych dwóch zmiennych. W grupach porodów drogà naturalnà oraz cesarskich ci ç zestawiono wed ug czynników, cz stoêci ma ej masy urodzeniowej z cz stoêciami masy w normie lub wy szej. 416 Nr 6 /2008

3 Wp yw wybranych czynników spo ecznych i zdrowotnych... Tabela I. Zale noêç pomi dzy masà urodzeniowà i d ugoêcià cià y. Dla zbadania uwarunkowania ma ej masy urodzeniowej pos u ono si metodà regresji logistycznej oddzielnie dla kobiet rodzàcych drogà naturalnà i cesarskim ci ciem. Model obejmowa kierunki g ówne (wszystkie czynniki objaêniajàce) oraz interakcje pierwszego rz du. Zastosowano metod eliminacji hierarchicznej. Wyniki W ca ym materiale cz stoêç ma ej masy urodzeniowej wynosi 6,4%, natomiast w grupie porodów o czasie (dla cià równych lub d u szych ni 37 tyg.) wynosi 2,0%. (Tabela I). Pozosta e wyniki dotyczà grupy bez porodów przedwczesnych. Dla porodów drogà naturalnà cz stoêç ma ej masy urodzeniowej w porównaniu do masy wi kszej lub równej 2500g zwi ksza niedowaga matki (9,9% vs 5,7%), ma y tygodniowy przyrost masy cia a w cià y (51,0% vs 29,4%), stan cywilny wolny (23,2% vs 11,5%), wykszta cenie zasadnicze (32,2% vs 27,4%) oraz podstawowe (19,8% vs 11,5%), palenie rok przed cià à (26,5% vs 14,6%), obcià ajàcy wywiad po o niczy (19,0% vs 13,3%). Dla cesarskich ci ç cz stoêç ma ej masy urodzeniowej w porównaniu do masy wi kszej ni 2500g zwi ksza ma y tygodniowy przyrost masy cia a w cià y (50,3% vs 25,1%), wykszta cenie zasadnicze (29,8% vs 22,5%) oraz podstawowe (16,6% vs 8,2%), obcià ajàcy wywiad po o niczy (24,6% vs 16,3%). (Tabela II). Ma a masa urodzeniowa wyst puje cz Êciej dla skrajnych grup wiekowych matki. (Rycina 1). Dla ka dego wieku matki cz stoêç ta jest wy sza u kobiet rodzàcych cesarskim ci ciem ni u kobiet rodzàcych si ami natury. Interakcje mi dzy czynnikami okaza y si nieistotne statystycznie, tote przedstawione wyniki dotyczà wieloczynnikowego modelu z kierunkami g ównymi: BMI przed cià à, tygodniowy przyrost masy cia a w cià y, wiek matki, miejsce zamieszkania, stan cywilny, wykszta cenie, kolejnoêç porodu, palenie rok przed cià à, choroby przed cià à, choroby w cià y, wywiad po o niczy. (Tabela III). Rycina 1. Cz stoêç ma ej masy urodzeniowej noworodka w zale noêci od wieku matki dla porodów drogà naturalnà i ci ç cesarskich. 417

4 Ginekol Pol. 2008, 79, Borkowski W, et al. Tabela II. Cz stoêci ma ej masy urodzeniowej dla czynników spo eczno-zdrowotnych w grupie porodów drogà naturalnà i cesarskich ci ç. 418 Nr 6 /2008

5 Wp yw wybranych czynników spo ecznych i zdrowotnych... Tabela III. Ilorazy szans (OR) ma ej masy urodzeniowej dla czynników spo eczno-zdrowotnych w grupie porodów drogà naturalnà i cesarskich ci ç. Tabela IV. Ilorazy szans (OR) ma ej masy urodzeniowej dla àcznego tygodniowego przyrostu masy cia a w cià y i masy przed cià à dla porodów drogà naturalnà i ci ç cesarskich (skorygowane na wykszta cenie, kolejnoêç porodu, stan cywilny, palenie przed cià à, wiek matki). 419

6 Ginekol Pol. 2008, 79, Borkowski W, et al. Otrzymane ilorazy szans dla poszczególnych czynników sà skorygowane na pozosta e czynniki zamieszczone w tabeli. (Tabela III). Dla porodów drogà naturalnà szans na ma à mas urodzeniowà istotnie statystycznie (p<0,05) zwi ksza niedowaga (OR=2,2), ma y tygodniowy przyrost masy (OR=2,2), stan cywilny wolny (OR=1,9), kolejny poród (OR=1,5), wykszta cenie podstawowe (OR= 2,7) i zasadnicze (OR=2,3), palenie papierosów (OR=1,7). Czynnikiem zmniejszajàcym szans jest wiek matki poni ej 20 lat (OR=0,5). W grupie cesarskich ci ç szans na ma à mas urodzeniowà zwi ksza istotnie statystycznie (p<0,01) ma y tygodniowy przyrost masy (OR=2,9), zamieszkanie w mieêcie (OR=2,0), wykszta cenie podstawowe (OR= 4,4) i zasadnicze (OR=2,8). W grupie porodów drogà naturalnà szansa dla niedowagi przed cià à àcznie z ma ym tygodniowym przyrostem masy w cià y (vs masa przed cià à w normie lub powy ej oraz Êrednie lub du y tygodniowy przyrost masy w cià y) mocno wzrasta (OR=7,1; p<0,01). Równie wzrasta szansa na ma à mas urodzeniowà u matek z niedowagà przed cià à i Êrednim lub du ym tygodniowym przyrostem masy w cià y (OR=2,6; p<0,01). Dla cesarskich ci ç szansa wzrasta dla niedowagi i Êredniego lub du ego tygodniowego przyrostu masy w cià y (OR=2,9;p<0,001). (Tabela IV). Dyskusja Stwierdzona w badaniu na ca oêci materia u cz stoêç wyst powania ma ej masy urodzeniowej 6,4% dla wszystkich porodów i 2,0% dla porodów o czasie nie odbiega od poziomu wpolsce, i poziomu w krajach rozwini tych [1]. Dla cià nie krótszych ni 37 tygodni czynniki warunkujàce ma à mas zale à od sytuacji spo eczno-ekonomicznej izdrowotnej. Na podstawie systematycznego przeglàdu literatury wyró nia si czynniki sprawcze o dowiedzionym lub mo liwym wp ywie [2, 6, 7]. Sà to m. in. czynniki spo eczno-bytowe (wiek, status spo- eczny, stan cywilny), choroby bakteryjne i uk adu moczowop ciowego w cià y, wywiad po o niczy, palenie papierosów i inne u ywki, kolejnoêç porodu, stan od ywienia przed iwczasie cià y, czynniki genetyczne, czynniki ze strony ojca [2, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19]. Wyniki uzyskane dla porodów drogà naturalnà potwierdzajà, e równie w warunkach Polski niski status ekonomiczny, wyra ony przez niskie wykszta cenie, miejsce zamieszkania na wsi, stan cywilny wolny, zwi ksza szans na ma à mas urodzeniowà. Podobnie jak w innych krajach rozwini tych stwierdzono niekorzystny wp yw palenia papierosów przed cià à. Czynniki zdrowotne jak choroby przed i w czasie cià y, obcià- ajàcy wywiad po o niczy okaza y si nieistotne. Pozostaje to w zgodzie z doniesieniami literaturowymi, które donoszà jedynie o niekorzystnym wp ywie zaka eƒ bakteryjnych uk adu moczowo-p ciowego i HIV [2, 14]. Uzyskany wynik wskazujàcy na zwiàzek obcià ajàcego wywiadu po o niczego z ma à masà urodzeniowà jest niepewny (p=0,1), mo na go traktowaç jako sugesti. Jest to zgodne z danymi z literatury mówiàcej o wp ywie ma ej masy urodzeniowej w przesz oêci na niepowodzenia aktualnej cià y. Nie ma jednoznacznych rozstrzygni ç w literaturze, czy drugi i dalsze porody zwi kszajà szans na ma à mas urodzeniowà [2]. W Êwietle naszych wyników szansa dla tego czynnika wzrasta. Doniesienia wskazujà, e ma y tygodniowy przyrost masy cia a w cià y jak i niedowaga przed cià à zwi kszajà ryzyko ma ej masy urodzeniowej. Zosta o to potwierdzone w naszym badaniu. Po uwzgl dnieniu àcznego wp ywu tych czynników i skorygowaniu na inne czynniki zaburzajàce okaza o si, e szansa na ma à mas urodzeniowà wzrasta siedmiokrotnie dla porodów drogà naturalnà. W literaturze podnoszony jest problem niepowodzeƒ cià y (m.in. ma ej masy urodzeniowej) u nastolatek. W naszych wynikach widoczna jest niezgodnoêç wykresu cz stoêci ma ej masy urodzeniowej od wieku matki z wynikami analizy logistycznej. (Rycina 1). W prezentacji cz stoêci widoczna jest zwi kszona cz stoêç ma ej masy urodzeniowej w m odym wieku. Natomiast w analizie logistycznej okaza o si, e szansa na ma à mas po skorygowaniu na pozosta e czynniki jest mniejsza w grupie m odych kobiet (OR=0,5). Mo na sàdziç, e m ody wiek matki traktowany jako izolowany czynnik jest korzystny dla wyniku cià y. W m odym wieku wyst pujà cz Êciej niekorzystne czynniki spo eczno-bytowe jak: niska waga matki, niskie wykszta cenie, stan cywilny wolny, które zwi kszajà ryzyko ma ej masy urodzeniowej. Wniosek taki jest zgodny z doniesieniami literaturowymi [10]. W grupie kobiet rodzàcych cesarskim ci ciem zale noêci od masy i tygodniowego przyrostu masy majà podobny charakter jak w grupie kobiet rodzàcych naturalnie jednak o s abszym nasileniu. Wp yw czynników spo eczno-bytowych jest inny ni u kobiet rodzàcych si ami natury. Nabiera na znaczeniu miejsce zamieszkania (miasto zwi ksza ryzyko), traci na znaczeniu wiek matki oraz stan cywilny. Mo e to byç wynikiem wp ywu nierozwa anych tutaj czynników wp ywajàcych na decyzje o dokonaniu cesarskiego ci cia [20]. Wnioski 1. Wspó wyst powanie ma ej masy kobiet przed cià à z ma- ym tygodniowym przyrostem masy w cià y jest ewidentnym czynnikiem ryzyka ma ej masy urodzeniowej. 2. Dla porodów drogà naturalnà m ody wiek matki zmniejsza ryzyko ma ej masy urodzeniowej. 420 Nr 6 /2008

7 Wp yw wybranych czynników spo ecznych i zdrowotnych... PiÊmiennictwo 1. Low birthweight: country, Regional and Global Estimates, UNICEF and WHO Shah P, Ohlsson A. Literature Review of Low Birth Weight, Including Small for Gestational Age and Preterm Birth, Mount Sinai Hospital,Toronto: Public Health Zespó Programu Poprawy Opieki Perinatalnej. Program Opieki Perinatalnej w Polsce. Red. Gadzinowski J, Br borowicz G. Poznaƒ: OÊrodek Wydawnictw Naukowych, 1997, wyd. II. 4. Borkowski W, Matyja O, Mielniczuk H. Telematic system of quality assurance in obstetrics and neonatology in Poland. In: Lecture notes of the ICB Seminars. Warsaw: Schieve L, Cogswell M, Scanlon K, [et al.]. Prepregnancy body mass index and pregnancy weight gain: associations with preterm delivery. The NMIHS Collaborative Study Group. Obstet Gynecol. 2000, 96, Ashdown-Lambert J. A review of low birth weight: predictors, precursors and morbidity outcomes. J R Soc Health. 2005, 125, Valero De Bernabe J, Soriano T, Albaladejo R, [et al]. Risk factors for low birth weight: a review. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol. 2004, 10, 116, Colton T, Kayne H, Zhang Y, [et al.]. A metaanalysis of home uterine activity monitoring. Am J Obstet Gynecol. 1995, 173, Kramer M, Seguin L, Lydon J, [et al.]. Socio-economic disparities in pregnancy outcome: why do the poor fare so poorly? Paediatr Perinat Epidemiol. 2000, 14, Roth J, Hendrickson J, Schilling M, [et al.]. The risk of teen mothers having low birth weight babies: implications of recent medical research for school health personnel. J Sch Health. 1998, 68, Kramer M. Determinants of low birth weight: methodological assessment and metaanalysis. Bull World Health Organ. 1987, 65, Orvos H, Nyirati I, Hajdu J, [et al.]. Is adolescent pregnancy associated with adverse perinatal outcome? J Perinat Med. 1999, 27, Kramer M, Platt R, Yang H, [et al.]. Secular trends in preterm birth: a hospital-based cohort study. JAMA. 1998, 280, Flynn C, Helwig A, Meurer L. Bacterial vaginosis in pregnancy and the risk of prematurity: a meta-analysis. J Fam Pract. 1999, 48, Perkins S, Belcher J, Livesey J. A Canadian tertiary care centre study of maternal and umbilical cord cotinine levels as markers of smoking during pregnancy: relationship to neonatal effects. Can J Pub Health. 1997, 88, Walsh R. Effects of maternal smoking on adverse pregnancy outcomes: examination of the criteria of causation. Hum Biol. 1994, 66, t Windham G, Hopkins B, Fenster L, [et al.]. Prenatal active or passive tobacco smoke exposure and the risk of preterm delivery or low birth weight. Epidemiology. 2000, 11, Carmichael S, Abrams B. A critical review of the relationship between gestational weight gain and preterm delivery. Obstet Gynecol. 1997, 89, Kirchengast S, Hartmann B. Maternal prepregnancy weight status and pregnancy weight gain as major determinants for newborn weight and size. Ann Hum Biol. 1998, 25, Lech M, Szamotulska K, Mielniczuk H. Pozakliniczne uwarunkowania w podejmowaniu decyzji o ci ciu cesarskim. Ginekol Pol. 1997, 68,