Przyrodnicze i kulturowe obrazy świata

Transkrypt

1 Przyrodnicze i kulturowe obrazy świata wykład 1 Wprowadzenie Antyczne obrazy świata dr Mateusz Hohol sem. zimowy 2014/2015

2 Plan Kwes;e organizacyjne Trzy antyczne tradycje uprawiania nauki i trzy obrazy świata Kilka uwag na temat pojęcia obrazu świata

3 Informacje praktyczne: warunki zaliczenia Kurs obejmuje: 30h wykładu (M. Hohol) i 30h ćwieczeń (P. Rojek) Wykład kończy się egzaminem w formie ustnej Do egzaminu obowiązuje materiał prezentowany podczas wykładów Wszystkie prezentacje udostępniam na stronie: mateuszhohol@filozofiawnauce.pl (podstrona: dydaktyka) Prezentacje będą pomocne w powtarzaniu wiadomości przed egzaminem, jednak ich hasłowy (i cytatowy ) charakter sprawia, że niezbędne będą własne notatki

4 Informacje praktyczne: plan wykładu T_1. WPROWADZENIE: CZYM JEST OBRAZ ŚWIATA I DLACZEGO INTERESUJE FILOZOFÓW? T_2. KLASYCZNE OBRAZY ŚWIATA: PLATON ARYSTOTELES ARCHIMEDES T_3. ŚREDNIOWIECZNY OBRAZ ŚWIATA I JEGO UPADEK T_4. NARODZINY NOWOŻYTNEGO OBRAZU ŚWIATA: OD FILOZOFII PRZYRODY DO FIZYKI T_5. POSZUKIWANIE WYJAŚNIEŃ OSTATECZNYCH: OBRAZY ŚWIATA WE WSPÓŁCZESNEJ FIZYCE I KOSMOLOGII T_6. NARODZINY I EWOLUCJA EWOLUCYJNEGO OBRAZU ŚWIATA T_7. KONTROWERSJE ŚWIATOPOGLĄDOWE WOKÓŁ DARWINIZMU T_7. NA STYKU OBRAZÓW ŚWIATA: NAUKA A RELIGIA T_8. JĘZYK A OBRAZ ŚWIATA #1: KATEGORYZACJA I RELATYWIZM JĘZYKOWY T_9. JĘZYK A OBRAZ ŚWIATA #2: WSPÓŁCZESNA WIZJA JĘZYKA T_10. JAK UCIELEŚNIONY MÓZG TWORZY OBRAZ ŚWIATA? T_11. OBRAZY ŚWIATA WE WSPÓŁCZESNEJ FILOZOFII: CHWISTEK AJDUKIEWICZ QUINE T_12. ZAKOŃCZENIE: CZYM JEST KULTURA?

5 Literatura podstawowa Francisco Ayala, Dar Karola Darwina dla nauki i religii, Wydaw. Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa Ian Barbour, Jak układają się stosunki między nauką a teologią?, Zagadnienia Filozoficzne w Nauce 1993, no Bartosz Brożek, Filozofia interpretacji, Copernicus Center Press, Kraków Daniel Dennez, Alvin Plan;nga, Nauka i religia, przeł. Ł. Kwiatek, M. Furman, Copernicus Center Press, Kraków Edward Grant, Średniowieczne podstawy nauki nowożytnej w kontekście religijnym, instytucjonalnym oraz intelektualnym, Warszawa, Prószyński i S- ka Michał Heller, Ostateczne wyjaśnienia Wszechświata, Universitas, Kraków. Zoltan Kövecses, Język, umysł, kultura. Praktyczne wprowadzenie, przeł. A. Kowalcze- Pawlik, M. Buchta, Universitas, Kraków Milan Kundera, Sztuka powieści, przeł. M. Bińczyk, PIW, Warszawa 2004, rozdział pierwszy: Wzgardzone dziedzictwo Cervantesa. Clive Staples Lewis, Odrzucony obraz. Wprowadzenie do literatury średniowiecznej i renesansowej, Znak, Kraków Olaf Pedersen, Konflikt czy symbioza? Z dziejów relacji między teologią a nauką, przeł. W. Skoczny, OBI- Biblos, Kraków- Tarnów Michael Tomasello, Kulturowe źródła ludzkiego poznawania, przeł. J. Rączaszek, PIW, Warszawa W. Załuski, Przeciw rozpaczy. O tragicznej wizji świata i sposobach jej przezwyciężania, Copernicus Center Press, Kraków 2014.

6 Literatura rozszerzająca Mar;n Buber, Problem człowieka, przeł. J. Doktór, PWN, Warszawa 1993, część pierwsza: Droga problemu. Daniel Dennez, Odczarowanie. Religia jako zjawisko naturalne, przeł. B. Stanosz, PIW, Warszawa Umberto Eco, W poszukiwaniu języka uniwersalnego, przeł. W. Soliński, Marabut- Volumen, Gdańsk Thomas Kuhn, Przewrót kopernikański, Prószyński i S- ka, Warszawa Władysław Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Antyk, Kęty 2001.

7 Starożytne obrazy świata Olaf Pedersen Konflikt czy symbioza, OBI- Biblos, Kraków- Tarnów 1998 The Book of Nature, Univ. Notre Dame Press 1992

8 Zob. Olaf Pedersen, Konflikt czy symbioza, OBI-Biblos, Kraków-Tarnów Między mitologicznymi a filozoficznymi obrazami świata Obraz świata mitologii greckiej animizm, wola bóstw itd. Rola siatki pojęciowej w racjonalnej refleksji nad światem Filozofia mogła powstać dopiero wraz z uznaniem konieczności, rządzącej światem Słynny kazus: Herodot twierdził, że wylewy Nilu powodowane są przez słońce, a nie wolę bóstw (użył słowa aiwa, które dosłownie oznacza winę ) W technicznym dyskursie filozofii pojawia się techniczny termin zaczerpnięty z mitologii: ananke Ananke personifikowana była jako bogini, córka Hydrosa i Gai. Uznawana była m.in. za matkę Mojr, czyli bogini losu. Ananke to: wszystkie możliwe środki od słownej perswazji do tortur stosowane po to, by wymusić przyznanie się podejrzanego do winy (O. Pedersen)

9 Między mitologicznymi a filozoficznymi obrazami świata Racjonalna refleksja nad światem a siatka pojęciowa: Pojęcia naukowe/filozoficzne miały często charakter metaforyczny dwie wielkie ujęcia metafory metafora jako środek stylistyczny metafora jako narzędzie myślenia i działania W VI w. p.n.e. nauka/filozofia zyskała nowe narzędzie: za sprawą związku pitagorejskiego do nauki wprowadzona została matematyka

10 Trzy greckie tradycje uprawiania nauki: Platon Arystoteles Archimedes Hipoteza: za trzema starożytnymi stylami uprawiania nauki stoją trzy różne obrazy świata

11 Dwie czy trzy tradycje? Wielu historyków nauki uważa, że warto wyróżniać jedynie dwa starożytne style uprawiania nauki wywodzące się od Platona i od Arystotelesa Zapomnienie o tradycji Archimedejskiej wiąże się prawdopodobnie ze średniowiecznym zepchnięciem jej na margines przez mistrzów średniowiecznych Pomijanie dziedzictwa Archimedesa przez historyków pasuje do stereotypowego poglądu, zgodnie wszystko co kojarzy się z nauką (science) jest tworem nowożytności

12 Tradycja platońska Tradycja platońska w badaniach naukowych/filozoficznych akcentuje rolę matematyki (zaniedbuje empirię) Wiedza (episteme) zdobywana jest na drodze intelektualnej, za pośrednictwem matematyki Obecność wątków pitagorejskich w filozofii Platona Teoria idei i oparta na niej teoria matematyki Wizja świata fizycznego, jako stającego się (w przeciwieństwie do niezmiennych idei) Platon w dialogu Timaios opisuje kosmo- i antropogenezę: demiurg stwarzając świat kieruje się matematyczną proporcją

13 Tradycja arystotelesowska Tradycja arystotelesowska w badaniach naukowych/filozoficznych akcentuje empirię (zaniedbuje matematykę) podkreśla ograniczenia techniczne matematyki starożytnej (np. niemożność wyrażenia przekątnej kwadratu za pomocą liczb całkowitych) odrzucenie matematyki wiąże się przede wszystkim z konstrukcją systemu metafizycznego Arystotelesa opis świata powinien być dokonywany w kategoriach przyczynowych: ( ) przedmiotem naszych badań są zasady (arcas) i przyczyny (ai&as) bytu ( ) Filozofia w ogóle bada przyczynę zjawisk fizycznych (Arystoteles, Fizyka, V, 1, 1025b; I, 9, 992a) wyjaśnianie zjawisk = podawanie przyczyn (formalnej, materialnej, sprawczej i celowej) poznanie świata ma charakter jakościowy a nie ilościowy matematyka jest narzędziem nieodpowiednim

14 Tradycja arystotelesowska W badaniu świata niezwykle istotną rolę odgrywa przyczyna celowa: Jest więc oczywiste, że to, co w rzeczach naturalnych jest konieczne, nazywamy materią i jej zmianami. Filozof przyrody winien się zajmować ustaleniem obydwu przyczyn, w większym jednak stopniu przyczyny celowej; wszak celowość jest przyczyną materii, a nie materia celowości (Arystoteles, Fizyka, II, 9, 200a). W poszukiwaniu przyczyn zjawisk, matematyka nie może być wykorzystywana: przyczyny sprawcze ruchu i zmian, same podlegają zmianom, aż do ostatecznej przyczyny Wszechświata. Przez rzeczy nieruchome w dyskursie Arystotelesa rozumieć należy doskonałe byty Według Arystotelesa celem wszystkich rzeczy jest Dobro: struktury matematyczne są neutralne aksjologicznie

15

16 zobacz: Tradycja archimedejska Kilka słów o Archimedesie ( p.n.e.) zajmował się matematyką, hydrostatyką, astronomią żył w Syrakuzach, uczył się w Aleksandrii w czasie II Wojny Punickiej budował fortyfikacje Syrakuz i budował machiny wojenne stał się symbolem męczennika nauki zginął zabity przez żołnierza rzymskiego podczas rozważania problemu matematycznego tworzył głównie traktaty o charakterze matematycznym, a nie filozoficznym poglądy filozoficzne: problemy interpretacyjne (platonizm), zepchnięcie na margines historii filozofii

17 Tradycja archimedejska Tradycja archimedejska w badaniach naukowych/filozoficznych akcentuje wagę łączenia matematyki i empirii twierdzenie, zgodnie z którym równe ciężary oddalone na równą odległość (od punktu podparcia) są w równowadze poparte było materiałem eksperymentalnym z wykorzystaniem wagi i skali Archimedes tworzył modele matematyczne i aranżował sytuacje eksperymentalne tworzył narzędzia pomiarowe, np. zegary słoneczne oraz instrumenty astronomiczne (Plutarch), stworzył planetarium (Cyceron) w przypadku Archimedesa nauka wolna była od silnych założeń metafizycznych (przeciwieństwo do Arystotelizmu)

18 Tradycja archimedejska Dlaczego warto wyróżniać tradycję archimedejską? Empiryczny punkt wyjścia archimedejskiej fizyki teoretycznej mógłby umiejscowić uczonego w arystotelesowskiej tradycji, gdyby nie fakt, że jego dwa traktaty całkowicie pomijają przyczynowe wyjaśnianie, a w szczególności nie ma w nich żadnych odniesień do przyczyn celowych. Oznacza to tym samym, że nie wypełniają one arystotelesowskich warunków opisu naukowego. Z drugiej jednak strony, byłoby bardzo mylące umieszczenie Archimedesa wśród platoników, zważywszy na jego empiryczny punkt wyjścia i konsekwentne pomijanie numerologicznych spekulacji (O. Pedersen, Konflikt czy symbioza?, op. cit., s. 52)

19 Dzieje trzech tradycji W średniowieczu tradycje zapoczątkowane przez Platona i Arystotelesa przeplatają się, jednak Arystotelizm zwycięża Tradycja Archimedesa wraca wraz z powstaniem i rozwojem nauki nowożytnej Nauka nowoczesna w dużej mierze wraca do Platona

20 Dzieje trzech tradycji W nowoczesnych teoriach fizycznych oddziaływanie elementu teoretycznego z doświadczalnym jest znacznie bardziej subtelne niż było to w okresie tzw. fizyki klasycznej. Niekiedy tych dwóch elementów nie można jednoznacznie oddzielić. Wystarczy pomyśleć o akceleratorze cząstek elementarnych, np. znajdującym się w CERN- ie koło Genewy, który jest jedną wielką teoretyczno- doświadczalną fabryką. A więc jednak tradycja Archimedesa, choć z pewną platońską poprawką Michał Heller, Archimedes i współczesna teologia, [w:] idem, Teologia i Wszechświat, Biblos, Tarnów 2009, s. 68.

21 * zob. Kajetan Młynarski, Ewolucja i jej teoria, Kraków 2013 Co to jest obraz świata? Ujęcie robocze Obraz świata jest reprezentacją świata (podobnie jak mapa jest reprezentacją terenu), obejmującą m.in. wiedzę przekonania wzorce zachowań postrzeganie wyrażanie meta- refleksję na temat rzeczywistości Obraz świata jest po części jawny (uświadamiany) a po części nie W obrazie świata ważne są zarówno byty (czym jest świat?), jak i procesy (co się dzieje?) Sprzężenie zwrotne pomiędzy obrazem świata a kulturą obraz świata jest kulturotwórczy kultura wyznacza obraz świata

22 * zob. Kajetan Młynarski, Ewolucja i jej teoria, Kraków 2013 Elementy obrazu świata (nie są konieczne, ale spotykane często) Element przyrodniczy ( naukowy ) czym jest świat? Element antropologiczny kim jest człowiek? Element aksjologiczny jakie wartości? Element światopoglądowy dokąd zmierza świat i człowiek? co kryje się za tym o czym mówi nauka? dlaczego takie, a nie inne wartości? Element brzegowy: wytycza granice obrazu świata

23 Na obraz świata silnie działa nie tylko nauka, przedstawiona w pracach naukowych i traktatach filozoficznych, ale także jej popularyzacja idee naukowe i filozoficzne ucieleśnione w przekazach ludowych i dziełach literackich współcześnie także w środkach masowego przekazu

24 Problem: czy obraz świata jest czymś subiektywnym czy obiektywnym?

25 Trzy światy Karla Poppera Świat 1 Rzeczywistość fizyczna Świat 2 Umysł (stany mentalne) Świat 3 Kultura

26 Prawdą jest, że działania lub procesy podpadające pod ogólny termin rozumienie są działaniami subiektywnymi, osobistymi lub psychologicznymi. Należy je odróżnić od (mniej lub bardziej udanych) efektów tej działalności, od ich rezultatów, od ostatecznego stanu rozumienia (w określonym czasie). ( ) Z chwilą, gdy subiektywny stan rozumienia zostanie w końcu osiągnięty, psychologiczny proces wiodący ku niemu powinien być analizowany w kategoriach przedmiotów trzeciego świata, z którymi jest związany. W istocie można go analizować wyłącznie w tych kategoriach Karl Popper, Wiedza obiektywna, PWN, Warszawa 2002, s

27 W świecie 3 Świat 3, złożony z problemów, teorii i krytycznych argumentów, uważam za jeden z produktów działalności ewolucji ludzkiego języka, za wytwór oddziałujący zwrotnie na tę ewolucję Karl Popper, Wiedza obiektywna, op. cit., s. 259.

28 Dwa obrazy świata (Wilfrid Sellars) Manifestujący się obraz świata (manifest image) Świat stołów, zwierząt, osób, uczuć, zapachów, wolnej woli, przekonań, odpowiedzialności za decyzje, melodii itd Naukowy obraz świata (scienwfic image) Świat atomów, kwarków, kwantów energii, oddziaływań jądrowych, komórek roślinnych, neuronów, genów itd Który z tych światów jest polem badań dla filozofa?

29 Celem filozofii, sformułowanym abstrakcyjnie, jest zrozumienie, jak mają się do siebie w najszerszym możliwym sensie tego słowa rzeczy w najszerszym możliwym sensie tego słowa. Wilfrid Sellars