Z. Krzymuska Województwo szczecińskie. Ochrona Zabytków 5/3 (18),

Transkrypt

1 Z. Krzymuska Województwo szczecińskie Ochrona Zabytków 5/3 (18),

2 Słupsk kościół podominikański z XIV w. W. r odsłonięto obm urow any w latach w ojny pom nik E rnesta Bogusław a Croy (1682), siostrzeńca Bogusław a XIV. W roku 1951 podm urowano ścianę szczytową wschodnią, uszkodzoną przez usunięcie gruzów dom u ściśle przylegającego do m urów kościoła, przeprow a dzono rep erację skarp. Świdwin kościół parafialny z XIV w. Gmach był wypalony, sklepienie zawalone. W r przystąpiono do krycia gm achu i wieży, oszklono okna i odbudowano sklepienie (ryc. 203). Żagli sklepiennych jeszcze nie otynkow ano, ściany i żebra pozostaną w surow ej cegle, odpowiednio fugowane. Roboty skończono w r Kościół, choć niewielki, jest b a r dzo ciekaw y przez wieloboczne zam knięcie prezbiterium z am bitem, co jest ja k by naśladow nictw em św iątyni M ariackiej w Stargardzie. 4. Konserwacja zabytków malarstwa i rzeźby. W Słupsku w r odnowiono i zm ontowano dwa cenne epitafia i pasję (rzeźba) w kościele M ariackim (przechowywane były poza kościołem). W roku 1951 przekazano do odnow ienia Pracow ni K onserw acji Zabytków w G dańsku: pietę (rzeźba w drzewie), pasję (olej na drzewie) i obraz olejny na płótnie, p o rtret P ontanusa (mostnika) z połowy XVII w. nie tylko dobrego pędzla ale i ciekaw y historycznie, bowiem uw ieczniono książęcego kaznodzieję, trzy m ającego w ręku w ydaną przez siebie polską biblię. W szystkie te obiekty pochodzą z m uzeum słupskiego. Dla Darłowa P. K. Z. w G dańsku odnowiły w r w ielką rzeźbę C hrystusa w drzewie z XIV w. z nieznanego krucyfiksu, wysokiej klasy. Z. Knothe Ryc W nętrze katedry w Kołobrzegu podczas rekonstrukcji. S tan z r niejące już poprzednio m iejskie organizmy słow iańskie. We w szystkich podanych w y padkach jedynie kilka m onum entalnych obiektów zabytkow ych, w lepszym lub gorszym stanie zachow anych, wznosi się ponad dziesiątkam i hektarów bezkształtnych WOJEWÓDZTWO SZCZECIŃSKIE. 1. Zagadnienia urbanistyczn e. W hierarchii potrzeb Pom orza Zachodniego w dziedzinie urbanistyki zabytkowej, omówionej już uprzednio \ Szczecin oczywiście w ysuw a się na plan pierwszy; następnie S targard i Pyrzyce. W łaściwa analiza tych zespołów jest o tyle ciekawa lecz zarazem i trud n a, że m iasta o ch arakterze lokacyjnym naw arstw iały się na ist- 1 W acław Podlewski, Zagadnienia odbudowy m iast zabytkow ych Pomorza Zachodniego. Ochr. Zab. Nr 3/ Ryc Kośc. paraf, w Świdwinie. Z akładanie w iązania dachowego w r

3 Rye Zam ek w Szczecinie od pn.-wsch. Ryc Kośc. św. Jakuba w Szczecinie. Stan z r Ryc Prezbiterium kośc. św. Jakuba w Szczecinie w trakcie odbudowy. zwalisk cegieł i gruzu, pozostawionych przez t. zw. uzysk cegły na odbudowę Warszawy. Pyrzyce widoczny na rysunku z 1879 roku pietrścień m urów obronnych, fosy i w ału szczęśliwie ocalał od zniszczeń w ojennych. Zburzeniu uległa je dynie bram a tzw. Szczecińska oraz uszkodzona została druga bram a zw ana Bańską. N atom iast z zabudowy w ew nętrznej ocalały tylko ruiny kościoła św. Maurycego, kościoła św. Ducha oraz fragm enty klasztoru pofranciszkańskiego, mieszczącego przed spaleniem zbiory muzeum regionalnego. P ro jek t zabudow y opracow any przez tu te j szą Pracow nię U rbanistyczną M iasto-projekt-północ w prow adza drogę obwodową dla ruchu tranzytowego, zachowuje plan daw ny ulic i ustala wysokość zabudowy7 nie wyższą niż trzy kondygnacje. Osobnym zleceniem objęty jest projekt architektoniczny zabudowy przygotowywany przez P.K.Z. w W arszawie. C harakter m iasta zw iązany jest z siedzibą władz pow iatowych w ybitnie rolniczego regionu. Stargard jest bardziej skom plikow a nym lecz jednocześnie niezw ykle m alow niczym i bogatym zespołem urbanistycznym. Zarys ulic jest tu lepiej w śród ruin czytelny, a zachow ana ilość budynków zabytkowych większa niż w Pyrzycach. Ponad oryginalnym i średniowiecznym i bram am i i basztam i m urów obronnych, ruinam i domów m ieszkalnych z XV do X V III w ieku, spichlerzy i magazynów, niefortunnie w swoim czasie odbudow yw anym ra tu szem wznosi się ogrom katedry pod wezw. N.P.M. Rzeka Ina stanow iąca w h i storii S targardu jedną z podstaw rozwoju gospodarczego, częściowo opasuje m iasto w ijącą się w stęgą wody, a jednym ram ieniem przepływ a w ew nątrz, stanow iąc p ełne niespodziewanych efektów urozmaicenie widokowe. Dobrze zachow ane w ały ziem ne, praw dopodobnie nowożytnych już fortyfikacji, są doskonałym elem entem dla rozplanow ania zieleni m iejskiej. P rzedwczesne byłoby precyzowanie wytycznych do zabudowy, które w łaśnie są w opracow aniu, nie m niej z góry przewidzieć można, że nie będą odbiegały od zasadniczych założeń opracow anych dla Pyrzyc. Szczecin przedstaw ia najtrudniejsze zagadnienie urbanistyczne, gdyż dzielnica Starego M iasta położona jest w centrum m iasta i jego węzłowych linii kom unika

4 cyjnych. W niedalekiej przyszłości teren Starego M iasta w Szczecinie stanie się przedm iotem budow nictw a DBOR. Założenia program ow e przewidziane do zatw ierdzenia w połowie bieżącego roku będą podstaw ą do opracow ania projektu zabudowy dla dwóch różnych zespołów p ro jek tu jących. 2. Konserwacja architektury obronnej stanowi na terenie Pomorza Zachodniego poważne zagadnienie tak pod względem ilościowym jak i jakościowym. Zabezpieczona została granitow a Bram a M iejska w G ryfinie ceglana B ram a Pyrzycka w Stargardzie (ryc. 214) jak też przeprow adzono poważniejszy rem ont przy Bram ie W olińskiej w Goleniowie. Pilnej konserw acji oczekują: B ram a Wałowa w Stargardzie, Baszta Sowia, Baszta Bańska i Szczecińska w Pyrzycach m ury obronne w Choszcznie, Reczu, Maszewie, Goleniowie, M oryniu, Mieszkowicach, Trzcińsku Zdroju, Chojnie, K am ieniu i in nych. Dla urzeczyw istnienia tych konserw acji konieczne jest w ypracow anie w łaściwej m etody konserw ow ania ruin oraz przedsiębiorstwo, którem u bez obawy możnaby powierzyć w ykonanie prac. 3. Zamki, pałace, kamienice. Daleko od pierwotnego odbiega wygląd dzisiejszego zamku w Szczecinie (ryc. 204). W łaściwa bryła renesansowego zam ku pow stała w latach , przy czym skrzydło południow e zbudow ane zostało już kilkadziesiąt lat wcześniej. P ra ce badawcze i zabezpieczające w ykryły ślady X IV -to wiecznego kościoła zam kowego pod wezwaniem św. Ottona, granicę północno - w schodnią średniowiecznego zam ku oraz szereg fragm entów od wczesnodziejowych począwszy. W początkach XVII w ieku przez dobudowanie skrzydła Biblioteki rozszerzonej i przebudowanej w X V III w ieku, stworzono drugi dziedziniec zw any M enniczym. Z najbogatszego niegdyś skrzydła południowego jedynie fragm enty należą do pierw otnego budynku. U kryte za attyką dachy zastąpiono dwuspadowym i o znacznej wysokości, a ciekawy grzebień attyki zubożał przez liczne zniszczenia i przebudowy Zam ku do form y z rzadka rozstawionych ślimacznic. Czołowym więc zagadnieniem konserw a torskim jest w tym w ypadku przyw rócenie eksponowanej swym położeniem na wzgórzu bryle zamkowej jej właściwego ch arak teru rezydencji renesansow ej. Dotychczasowe prace nosiły charak ter zabezpieczeniowy; przygotowano pomieszczenia Rye Ralusz w Kamieniu. Stan z r Ryc K am ienica Loitzów w Szczecinie Stan z r Ryc Ratusz starom iejski w Szczecinie od str. pd.-zach.

5 Ryc 210. Zam ek w Pęzinie. S tan z r Ryc Pałac B iskupi w Kamieniu. Stan z r dla K ierow nictw a P rac W ykopaliskowych oraz odbudow ano stały dach nad skrzydłem wschodnim. Zastosowano tu ze w zględu na lepszą możliwość odprow a dzania wody dach pulpitowy lecz spoza attyki niewidoczny. P ro jekt odbudowy Zam ku w ykonuje Pracow nia inż. arch. W. Onitscha i M Sulikowskiego w W arszawie w ram ach B iura M iastoprojekt Stolica, lecz brak użytkow nika uniem ożliwia opracowanie w nętrza i ukończenie całości projektu. Kamienica Loitzów w Szczecinie, w ybudow ana ok. r siedziba znanej rodziny bankierskiej w głębi parceli, obudow ana była oficynam i, które niw eczyły ch arakter jej pięknej architektury. Zrzucenie niewłaściwej nadbudow y oraz zasłaniających ją bu dy n ków w ydobyły w łaściw ą sylw etę kam ienicy (ryc. 208), odsłaniając w pełni oryginalny ornam ent ścian, w którym renesansow e elem enty przenikają się z gotyckim i w m alowniczy zespół form. Czy budynek zakończony był szczytami, podobnie jak skrzydło południowe Zam ku w Szczecinie, nie jest ustalone. Niem niej przeprow adzone przez inż. arch. W itolda M ajewskiego badania przem aw iają za tą tezą. D aw ny pałacyk myśliwski książąt pomorskich w Dąbiu Szczecińskim z la t około 1600 ocalał szczęśliwie od zagłady. W strząsy i odłam ki padających na sąsiedni kościół pocisków artyleryjskich doprow adziły jed nak m ały budyneczek niem al do ruiny. K o nieczne jest przeprow adzenie rem ontu. E fektow na fasada gotyckiej kamień ί ο y przy ul. M łyńskiej w Stargardzie (ryc. 212) jest najstarszą fasadą tego typu na Pom orzu. Zabezpieczona została drew nianą konstru kcją usztyw niającą. Całkow ite w ypalenie tej części m iasta nie stw arza dogodnych w arunków dla jej odbudowy. Położone w pobliżu, u stóp katedry, dwie inne kamieniczki gotyckie były niegdyś m ieszkaniam i duchownych, następnie m ieściły m uzeum regionalne. D la zabezpieczenia przełożono uszkodzony dach i napraw iono stolarkę okienną i drzw iow ą. Obecnym niestety nie n a j lepszym użytkow nikiem jest, P aństw o we Przedsiębiorstw o Budowlane. Rem ont t. zw. pałacu biskupiego w Kamieniu (ryc. 211) pozwolił na w ykorzystanie lokalu przez Bibliotekę M iejską oraz Pow iatow ą. C harakterystyczny szczyt z poł.

6 XV-ego w ieku jest pew ną odm ianą formy nieistniejących dziś analogicznych szczytów kam ienic i ratusza w Stargardzie. В u- dynek Muzeum Pomorza Z achod n i e g o w Szczecinie przy ul. Janisław y, nr 27 pow stał w latach według projektu G erharda Corneliusa von W alrave jako siedziba ówczesnych w ładz ziemskich. K ilkakrotnie przebudow yw any m iał zniszczone od pocisku pokrycie dachowe, zastąpione ko n stru kcją żelbetową. Przy re konstrukcji dachu m ansardow ego koniecznością było zastosowanie takich lukarn, które nie zm niejszając użyteczności pomieszczenia, harm onizow ałyby z całością fasady i nie byłyby w kolizji z istniejącą konstrukcją żelbetową. Poza tym piętro m ansardow e zaadaptow ano na obszerne magazyny i pracow nie m uzealne, o w ielkich nowoczesnych oknach. Dwa wielkie zespoły zam kowe w Pęzinie pow. Stargard (ryc. 210) oraz w Swobnicy, pow. G ryfino, oczekują w łaściwego zagospodarow a nia przez P aństw ow e G ospodarstw a Rolne, które są ich nom inalnym i użytkow nikami. Zam ek w Pęzinie w ym aga ponadto przeprow adzenia specjalnych badań gru n tu, które w ykazałyby przyczynę osiadania narożnika północno-wschodniego. Na podstaw ie zew nętrznych oględzin sądzić n ależy, że skrzydło to w ybudow ane ok roku jest na tyle zagrożone, że nie nadaje się do użytku. Przedstaw ia jednak tak nieprzeciętny zespół form budow nictw a ren e sansowego n a północy, że konieczność konserw acji przed dalszą ru in ą nie ulega w ątpliwości, tym bardziej, że sąsiadujące skrzydło gotyckie i neogotyckie zaadaptow ane zostało na potrzeby mieszkalne w XX wieku. 4. W śród zagadnień zw iązanych z konserw acją architektury sakralnej dom inuje odbudow a dachu nad kościołem NMP. w Stargardzie (ryc. 213) oraz zabezpieczenie prezbiterium k o ś c i o ła św. Jakuba w Szczecinie. O bydw a te kolosalne obiekty zw iązane są n ierozłącznie z historią rozw oju m iast pom orskich w średniowieczu oraz z nazwiskiem architekta H enryka B rundsberga, d ziałającego na przełom ie 14-ego i 15-go wieku, tw órcy m. in. kościoła NMP w Poznaniu. Do ukończenia prac konserw atorskich przy budynku stargardzkim b rak jeszcze całkow itej napraw y sklepień oraz pokrycia w ieży północnozachodniej, której oryginalne niegdyś zakończenie datuje się z w iek u 17-ego. Poza pokonaniem m onum entalnych wysokości, które przy zabezpieczaniu Ryc F asada kam ienicy gotyckiej przy ul. M łyńskiej w Stargardzie. S tan z r Ryc F ragm ent wieży pn. kośc. N.M P. w Stargardzie.

7 Ryc B ram a Pyrzycka w Stargardzie. S tan z r sklepień rozwiązane zostały przy pomocy rusztow ań w formie jakby przesuwanej wieży obiekt ten nie nastręczał bardziej Ryc Pn. szczyt spichlerza w Bierzwinku. Stan z czerwca 1951 r. skom plikowanych problem ów konserw atorskich. Znacznie trudniejszą spraw ą było rozw iązanie zabezpieczenia dachem ocalałego prezbiterium kościoła św. J akuba w Szczecinie (ryc. 205 i 206). N adw ątlone pożarem i w strząsam i ściany zw iązano gorsetem żelaznym, nałożonym na koronę m urów tak, aby w ytrzym ały działanie rozpierające ciężaru dachu. P onadto z powodu braku sklepień koniecznym było zamknięcie ścianą otw artego w kierunku naw w nętrza prezbiterium, dla zabezpieczenia dachu od podmuchów. Ściana ta po otrzym aniu betonowego fundam entu, w p a sow ana została pomiędzy ocalałe filary, w taki jednak sposób, aby m iała możność osiadania bez naruszenia zarazem statyki filarów. Ściana w ykonana została z gotyckiej cegły rozbiórkow ej. Przy jej w ykonaw stw ie podkreślić należy niezw ykłą zręczność ekipy m urarskiej ZBM, dzięki której zbędne było staw ianie rusztow ań do budowy szczytu, co w konsekw encji zm niejszyło znacznie koszta budowy. M u rarze przymocowani na pasach stopniowo spoinowali ścianę zew nętrzną, m urując jednocześnie na wysokości kilkudziesięciu metrów. Długoletnie zacieki w transepcie rom ańskiego kościoła w Kołbaczu, pow. Gryfino (ryc. 218) użytkowanego od la t k ilkudziesięciu częściowo na spichlerz, spowodowały konieczność wym iany niektórych belek i w iązarów oraz przełożenia dachówek. Prace w ykonane zostały partiam i, w taki sposób, aby nie naruszać zdrowych części konstrukcji dachowej. O bjekt ten należy do rzędu zachow anych w najczystszej form ie pom ników rom ańskiej architektury m ononum entalnej. Z najdująca się w pobliżu stodoła gotycka (ryc. 217) należy do pocysterskich budynków gospodarczych. Zachowane ślady sklepień świadczą jednak o tym. że pierw otne przeznaczenie budynku inne było niż obecne. Zaplanow any przez PGR na rok bieżący rem ont prowizoryczny bu dynku obejmie nowe poszycie dachu oraz wzmocnienie ścian, nie w ytrzym ujących ciężaru konstrukcji dachowej, ponieważ zm urszałe częściowo przypory zam iast wspierać, obciążają jedynie dodatkowo ściany. Spalony spichlerz, zwany również browarem, w Bierzwinku pow. Choszczno (ryc. 215), pochodzący z piętnastowiecznych zabudow ań pocysterskich przeznaczony na św ietlicę grom adzką jest w zabezpieczeniu. Przede w szystkim podpiera

8 się wolno stojący szczyt gotycki. Z najdujące się w sąsiedztw ie fragm enty zabudow ań poklasztornych (ryc. 216) zaw ierają w dwóch skrzydłach krużganków niezw y kle ciekawe w sporniki ceramiczne, kaplica natom iast wyróżnia się rzadko spotykanym dziew ięciokątnym prezbiterium. Całość również spalona oczekuje zabezpieczenia i użytkownika. Malownicze położenie nad jeziorem i wśród pięknych lasów bukow ych w skazyw ałoby możliwość w ykorzystania obiektu na cele wypoczynkowe. 5. Między zniszczonymi przez działania w ojenne budynkami miejskiej użyteczności publicznej, w yróżnia się szczeciński Ratusz Staromiejski (ryc. 209), w którym przeprow adzone (przez inż. arch. W itolda M a jewskiego) prace badawcze stw ierdziły pod powłoką barokow ej przebudowy naw arstaw iające się kolejno trzy fazy gotyckie. G lazurow ane fragm enty profilow anych cegieł pozw alają domyślać się, że tak szata zew nętrzna jak i w ew nętrzna budynku przedstaw iała niegdyś w yjątkow e bogactwo form i barw. ' Poza Szczecinem zniszczeniu uległy gotyckie również ratusze w Stargardzie, Kamieniu (ryc. 207) i Chojnie. Podobnie jak kościół N. M. P. w S targardzie i kościół św. Jakuba w Szczecinie pozostają one w bliższej lub dalszej relacji z twórczością H enryka Brunsberga. W parterze części fasadowej zachowały się ślady otw artej loggii lub podcienia w którym odbywały się publicznie drobniejsze rozpraw y sądowe. W ymienione pomniki architektoniczne m iejskiej organizacji średniowiecznej oczekują na odbudowę i właściwego użytkow nika. 6. Zabytki przemysłu artystycznego. Z pośród w ydobytych w 1947 roku z krypty zam kowej w Szczecinie siedem nastowiecznych sarkofagów książąt pomorskich, zakonserw ow any został w P ra cowniach K onserw acji Zabytków w K rakowie sarkofag Bogusław a XIV-ego. W ystaw iony obecnie na widok publiczny w tutejszym M uzeum Pom orza Zachodniego, wzbudza szczególne zainteresow a nie w yszukanym ornam entem jak i subtelnym doborem barw polichromii. Sarkofagi 1e są jakby pogrzebanym symbolem św ietnego niegdyś dw oru książąt pomorskich, których zam iłow ania artystyczne szczęśliwsze może był}7 choć rów nie mało trw a łe jak ich działalność polityczna. Z. Krzymuskci Ryc Wsch. ściana klasztoru pocysterskiego w Bierzwinku. Stan z r Ryc j ' y *. ~"* ' 217. Stodoła gotycka w Kołbaczu. Ryc Kośc. w Kołbaczu. Stan z r