This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 254, ISSN ANALIZA PRZYDATNOŚCI PROTEZ KOŃCZYN GÓRNYCH W WYBRANYCH CZYNNOŚCIACH ŻYCIA CODZIENNEGO WŚRÓD OSÓB Z JEDNOSTRONNIE AMPUTOWANĄ KOŃCZYNĄ GÓRNĄ USING PROSTHESES IN SELECTED ACTIVITIES OF DAILY LIFE BY UNILATERAL UPPER LIMB AMPUTEES Elżbieta Łuczak¹, Dariusz Timler², Ewelina Matusiak³ 1 Zakład Biomechaniki i Zaopatrzenia Protetyczno Ortopedycznego I Katedra Rehabilitacji, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, Pl. Hallera 1, Łódź; Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego, ul. Wólczańska 114, Łódź ² Zakład Medycyny Ratunkowej i Medycyny Katastrof, Katedra Anestezjologii i Intensywnej Terapii, Uniwersytet Medyczny w Łodzi, ul. Żeligowskiego 7/9, Łódź. ³ Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego, ul. Wólczańska 114, Łódź. Streszczenie: W latach przebadano 50 osób jednostronnie amputowanych w obrębie kończyn górnych. Dokonano analizy i oceny wykorzystywania różnych rodzajów protez kończyn górnych podczas wykonywania wybranych czynności życia codziennego. W celu zebrania danych przeprowadzono ankietę i stworzono kwestionariusz czynności życiowych. Okazało się, że pacjenci z jednostronną amputacją w obrębie kończyny górnej posługują się w przeważającym stopniu zachowaną kończyną niż posiadaną protezą. Nieliczne osoby, które częściej korzystają z zaopatrzenia ortopedycznego odnotowano wśród pacjentów w przedziale wiekowym lat. Jak również w grupie osób, u których amputacji dokonano w obrębie przedramienia. Summary: 50 persons with unilateral upper limb amputation were examined in the years Their use of different types of prosthetic upper limbs while performing selected activities of daily life was analyzed and evaluated. In order to collect data a survey was conducted and a questionnaire on activities of daily life was created. It was showed that unilateral upper limb amputees used their own upper limb more often than prostheses. Only few patients aged years and those whose amputations were made within the forearm reported using their orthopedic supplies more frequently. Słowa kluczowe: amputacje kończyn górnych, protezy, ocena użyteczności Key words: upper extremity amputations, prostheses, analysis of usefulness Wstęp Mimo postępu w leczeniu urazów i zmian chorobowych nadal mamy przypadki amputacji w obrębie kończyny górnej, które należy zaopatrzyć, a pacjentów przygotować do życia w nowych warunkach. 254

2 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 255, ISSN Wciąż bardzo trudno jest zastąpić w pełni precyzyjne ruchy ręki, a odtworzenie czucia nadal pozostaje w sferze badań i marzeń pacjentów. Ręka pomaga poruszać się w ciemnościach, zastępuje niewidomemu wzrok, pozwala mu czytać i rozpoznawać przedmioty, wyrażać uczucia, jest też narzędziem pracy. Dlatego utrata części lub całej kończyny górnej dla pacjenta to przeżycie traumatyczne, zarówno w aspekcie fizycznym jak i psychicznym. Dla każdego człowieka amputacja jest ogromnym szokiem. Zaczyna on postrzegać cały świat, jak również samego siebie w zupełnie inny sposób niż wcześniej. Wiele codziennych, dotychczas banalnych sytuacji stwarza trudności, które nie łatwo pokonać [1]. Zmiana wyglądu zewnętrznego skutkuje obniżeniem poczucia własnej wartości. Ogromne obciążenie psychiczne, wrażenie winy i krzywdy powodują, że amputowany stopniowo słabnie [2]. Utrata części lub całej kończyny w dużym stopniu utrudnia wykonywanie codziennych czynności, ale ich nie eliminuje. Nie wiąże się z ryzykiem zaniechania robienia czegoś co wcześniej się wykonywało. Często wystarczy tylko zmienić sposób postępowania, żeby powrócić do ulubionych, bądź koniecznych czynności [3]. Aby umożliwić szybszy powrót do życia prywatnego i społecznego, a także podjęcie pracy zawodowej osoby amputowane zaopatruje się w protezy[4-9]. W sposób kosmetyczny maskuje się ubytki kończyn, przywraca sprawność, ułatwia wykonywanie czynności życia codziennego. Zatem, należy nie tylko zaprotezować amputowanego, ale także nauczyć posługiwania się protezą i zrobić wszystko aby chciał wrócić do życia z przed zabiegu. Dlatego usprawnianie po amputacji musi być procesem zintegrowanym. Bardzo ważny dla postępów rehabilitacji i dla końcowego sukcesu jest aktywny udział pacjenta w ćwiczeniach na każdym etapie usprawniania. Jest to możliwe tylko w przypadku akceptacji przez amputowanego sytuacji w której się znalazł. Cel pracy Celem pracy było wykazanie rzeczywistego wykorzystywania, przez osoby jednostronnie amputowane w obrębie kończyny górnej, posiadanych protez w wybranych czynnościach życia codziennego. Materiał badań Na przełomie 2009/2010 roku w Wojewódzkiej Poradni Zaopatrzenia Ortopedycznego w Łodzi przebadano 50 pacjentów jednostronnie amputowanych w obrębie kończyny górnej. W analizowanej grupie znalazło się 14 kobiet i 36 mężczyzn, co stanowiło 28% i 72% wszystkich osób. Przedział wiekowy kobiet wynosił od 6 do 74 lat średnio 35,86. Z kolei u płci przeciwnej zakres ten to 7 do 81 lat średnio 42,86 [Tab.1]. Tabela 1. Podział pacjentów pod względem wieku i płci. Liczba P Przedział pacjentów ł e wiekowy N % ć K 6 74 lat M 7 81 lat R A Z 0 0 E 0 M 255

3 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 256, ISSN Spośród osób stanowiących materiał kliniczny wyodrębniono 3 grupy, stosując jako kryterium podziału przyczynę amputacji. Najczęściej zdarzały się odjęcia całej lub części kończyny górnej spowodowane urazami - 70%. Najmniej liczna - 6% była grupa, której przedstawiciele poddani zostali amputacji za sprawą schorzenia (nowotwór). Natomiast reszta - 24% to pacjenci posiadający wrodzoną amputację w obrębie kończyny górnej [Tab.2]. Tabela 2. Wykaz przyczyn amputacji, jakie występowały w grupie badanej. Liczba pacjentów Przyczyna amputacji N % uraz wada wrodzona schorzenie 3 6 RAZEM Kolejne kryterium podziału stanowił poziom amputacji. Największa grupa obejmowała osoby po odjęciu kończyny górnej na wysokości przedramienia (42%). Druga w kolejności to amputowani w obrębie ręki (36%). Dalsze miejsce zajęły osoby, którym amputację wykonano na poziomie ramienia (20%). Najsłabiej reprezentowane było wyłuszczenie w stawie ramiennym, ponieważ wśród przebadanych znalazł się tylko jeden taki pacjent (2%) [Tab.3]. Tabela3. Podział pacjentów pod względem poziomu amputacji kończyny górnej. Liczba pacjentów Poziom amputacji N % w obrębie ręki w obrębie przedramienia w obrębie ramienia wyłuszczenie w stawie barkowym 1 2 RAZEM Wszystkich pacjentów podzielono również ze względu na rodzaj posiadanej protezy kończyny górnej. Najwięcej osób nosiło protezy kosmetyczne (93% K i 75% M). Z kolei protezy czynnie sterowane systemem linkowym posiadało 7% kobiet i 19% mężczyzn. Natomiast protezami mioelektrycznymi dysponowało tylko 6%, a grupę tą tworzyli sami mężczyźni [Tab.4]. Tabela 4. Podział pacjentów ze względu na rodzaj posiadanych przez nich protez. Liczba pacjentów Rodzaj używanej protezy K M N % N % kosmetyczna kinetyczna sterowana systemem linkowym kinetyczna mioelektryczna RAZEM

4 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 257, ISSN Metody badań Badanie opierało się na przeprowadzeniu wywiadu z pacjentem, na podstawie którego wypełniany był kwestionariusz i ankieta oraz na badaniu klinicznym. Oprócz danych odnośnie wieku, płci, przyczyny i poziomu amputacji, a także rodzaju posiadanej protezy, zgromadzono informacje dotyczące czynności życiowych, takich jak: krojenie chleba, zakładanie koszuli zapinanej na guziki, czesanie się. Podczas wypełniania kwestionariusza, badani odpowiadali na pytania czy wykonując podane czynności życia codziennego: korzystają w przeważającym stopniu z protezy kończyny górnej; potrzebują pomocy innej osoby; używają specjalnych końcówek protezowych. Następnie dokonano analizy zebranych informacji podczas, której każdą odpowiedź twierdzącą oznaczono cyfrą 1, natomiast przeczącą 0, otrzymane wyniki umieszczono w tabelach tematycznych [kwestionariusz czynności życiowych]. Kwestionariusz czynności życiowych Wyniki Analiza wyników badań wykazała, że podczas czesania się i zakładania koszuli zapinanej na guziki wszyscy (100%) z grupy liczącej 50 pacjentów korzystali z zachowanej kończyny górnej. Podobnie było przy krojeniu chleba (96%). W tym przypadku tylko 4% pacjentów używało protezy. Wśród przebadanych pacjentów, stałej pomocy przy krojeniu chleba potrzebowało 10%, przy czesaniu się 4%, przy zakładaniu koszuli również 4 %. Pacjenci, którym czasem zdarzało się korzystać z pomocy innych osób podczas krojenia chleba stanowili 12%. Osoby, które potrzebowały takiego rodzaju pomocy przy zakładaniu koszuli zapinanej na guziki stanowiły 8%. Natomiast najmniej takich pacjentów, bo tylko 2% było w przypadku czesania się. Najliczniejsze grupy tworzyli pacjenci, którzy nie korzystali z pomocy innych. Podczas czesania się było 94% takich osób, przy zakładaniu koszuli 88%, a podczas krojenia chleba 78% [Tab.5]. 257

5 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 258, ISSN Tabela 5. Liczbowe i procentowe zestawienie danych zamieszczonych w kwestionariuszu. Badania wykazały również, że większość pacjentów w czynnościach życia codziennego korzystał z własnej kończyny górnej. Tylko 2 osoby w wieku lat używały w przeważającym stopniu protezy. Ponad to okazało się, że podczas wykonywania badanych czynności, najczęściej pomocy potrzebowali pacjenci w wieku lat. Natomiast, najbardziej samodzielne były osoby w przedziale wiekowym lat [Tab.6]. Tabela 6. Przedstawienie informacji dotyczących wykonywania badanych czynności przez pacjentów podzielonych według wieku. W ramach przeprowadzonego badania dokonano również szczegółowej oceny krojenia chleba, czesania się i ubierania, przez pacjentów podzielonych pod względem poziomu amputacji. Okazało się, że wszystkie osoby po amputacji w obrębie ręki lub ramienia, a także po wyłuszczeniu w stawie barkowym wykonywali czynności posługując się własną kończyną. Natomiast niektóre osoby po amputacji na wysokości przedramienia korzystały z protezy. Wśród tej grupy pojawiło się również najwięcej problemów związanych z samodzielnym wykonywaniem czynności codziennych. Osoby z amputacjami na innych poziomach rzadziej korzystały z czyjejś pomocy [Tab.7]. 258

6 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 259, ISSN Tabela 7. Przedstawienie informacji dotyczących wykonywania badanych czynności przez pacjentów podzielonych według poziomu amputacji. Dyskusja Analiza badań wykazała, że tylko 7% kobiet i 19% mężczyzn było zaopatrzonych w protezy mechaniczne i 6% mężczyzn w protezy bioelektryczne, pozostali pacjenci 93% kobiet i 75% mężczyzn w protezy kosmetyczne. Badania prowadzone w latach również w Wojewódzkiej Poradni Zaopatrzenia Ortopedycznego w Łodzi na grupie 46 pacjentów wykazały, że przeważająca większość badanych była zaprotezowana w protezy mechaniczne posiadające rękę mechaniczną i dodatkową końcówkę w postaci haka dwudzielnego [7]. Wszyscy pacjenci przed zaprotezowaniem definitywnym w przeciągu kilku tygodni po amputacji byli zaopatrzeni w protezy tymczasowe z czynnymi końcówkami i usprawniani w Poradni. Późniejsze badania w 2005 roku na grupie 129 pacjentów były już inne, 30% kobiet i 53% mężczyzn posiadało protezy mechaniczne, prawie 5% mężczyzn protezy bioelektryczne, pozostali pacjenci 70% kobiet i 42% mężczyzn miało protezy kosmetyczne. Obecne badania wykazały bardzo duży spadek w grupie protez mechanicznych na korzyść protez kosmetycznych. Jest to prawdopodobnie związane z eliminacją przez Ustawodawcę zaopatrzenia amputowanych w protezy tymczasowe, które miały pozytywny wpływ nie tylko na czynne formowanie i hartowanie kikuta, ale na nauczenie amputowanego samoobsługi w czynnościach życia codziennego i przystosowanie go do nowych warunków [7]. Dziś pacjent nie ma takiej możliwości, jest zaprotezowany po kilku miesiącach, czasem później w protezę definitywną bez przygotowania i bardzo często pozostawiony sam z problemem. W badaniu, określającym częstotliwość wykorzystywania zaopatrzenia ortopedycznego w codziennym życiu, wzięli udział pacjenci, u których do amputacji kończyny górnej doszło z powodu występowania różnych przyczyn choć przeważały amputacje urazowe, podobnie podawali Vitali M. i współ., Kwolek A. i współ., Marciniak W. i współ. oraz Pinzur M.S. [4,8,9,10]. Dane, jakie udało się uzyskać po przebadaniu tych osób dostarczyły informacji o tym, że rzadko używają one protez do wykonywania czynności dnia codziennego, podobne spostrzeżenia miała Kelly B.M. [11]. Badania prowadzone w Klinice Rehabilitacji Akademii Medycznej w Poznaniu, dotyczące używania protez w życiu codziennym wśród amputowanych na różnych poziomach w obrębie kończyn górnych były podobne do naszych. Tutaj w 47 osobowej grupie jednostronnie amputowanych, wszyscy po odjęciu kończyny górnej w obrębie przedramienia i większość tych z amputacją na poziomie ramienia, zdecydowanie korzystało z kończyny własnej, w różnych badanych czynnościach [12,13]. 259

7 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 260, ISSN Z naszych wieloletnich obserwacji wynika, że pacjenci po amputacji w obrębie kończyn górnych mają duże oczekiwania co do funkcji i kosmetyki zaprotezowania. Jednak w praktyce jest zupełnie inaczej, żadna proteza, nawet najdroższa i najnowocześniejsza nie zastąpi funkcji i kosmetyki utraconej kończyny a rozczarowany tym faktem pacjent nie akceptuje zaopatrzenia. W jednostronnej amputacji kończyna zachowana przejmuje czynność amputowanej. Czasem zdarza się, że otoczenie amputowanego ma też negatywny wpływ na jego decyzję. W tej sytuacji wskazany byłby kontakt z psychologiem, nadal jednak bardzo często jest to temat tabu. Wnioski 1. Badania wykazały, że podstawowym zaopatrzeniem pacjentów po amputacji w obrębie kończyny górnej były protezy kosmetyczne tylko niewielki odsetek posiadał protezy mechaniczne. 2. Pacjenci z jednostronną amputacją w obrębie kończyny górnej podczas wykonywania czynności życia codziennego posługują się przede wszystkim zachowaną kończyną. 3. Amputowani do 50 roku życia wolą korzystać z własnej kończyny górnej niż posiadanego zaopatrzenia protetycznego. 4. Pojedyncze przypadki używania standardowych protez, specjalnych końcówek i częściej pojawiająca się konieczność korzystania z pomocy innych, zdarzają się najczęściej wśród osób, które straciły kończynę górną w obrębie przedramienia. Piśmiennictwo 1. Adamowicz A., Balik Z.G.: Zagadnienia i specyfika rehabilitacji osób po amputacjach wielokończynowych, Post. Rehab., Warszawa 1994, (7) 3, Jastrzębska A.: Jak żyć po amputacji?, Integracja, Warszawa 2003, 1, Taylor R.: Getting Back to Life After Amputation, Vitali M., Robinson K.P., Andrews B.G., Harris E.E.: Amputacje i protezowanie, PZWL, Warszawa 1985, 22, 23, 51-59, Przeździak B., Nyka W.: Zastosowanie kliniczne protez, ortoz i środków pomocniczych,via Medica, Gdańsk 2008, 30-43, Przeździak B.: Zaopatrzenie rehabilitacyjne, Via Medica, Gdańsk 2003, Łuczak E., Prosnak M.: Możliwości protezowania tymczasowego po amputacjach w obrębie kończyn górnych, Kwart. Ortoped., Łódź 1995, R. V, 3, Kwolek A.: Rehabilitacja Medyczna, Wyd. Urban & Partner, Wrocław 2003, tom I, Marciniak W., Szulc A.: Wiktora Degi ortopedia i rehabilitacja, PZWL, Warszawa 2003, II, Pinzur M.S.: Amputations and prosthetics, Chirurgia Narządów Ruchu i Ortopedia Polska, Poznań 1996: 64 (5), Kelly B.M.: Upper Limb Prosthetics, University of Michigan Health System; Śpikowska A., Stryła W.: Analiza czynności życiowych u osób po amputacjach kończyn górnych, Chir. Narz. Ruchu Ortop. Pol., Poznań 2000,65(6),

8 Kwart. Ortop. 2011, 3, str. 261, ISSN Śpikowska A., Stryła W.: Analiza użyteczności i rzeczywistego wykorzystania różnych rodzajów protez kończyn górnych, Post. Rehab., Warszawa 2000, 14, Adres do korespondencji: dr n. med. Elżbieta Łuczak Wojewódzka Poradnia Zaopatrzenia Ortopedycznego ul. Wólczańska Łódź tel