Witold MICHNO, Witold DZIEDZIC, Ryszard CZAJKOWSKI Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki SIARKOPOL w likwidacji, Tarnobrzeg

Transkrypt

1 Mat. Symp. str Witold MICHNO, Witold DZIEDZIC, Ryszard CZAJKOWSKI Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki SIARKOPOL w likwidacji, Tarnobrzeg Przywracanie wartości użytkowych terenom górniczym na przykładzie KiZPS SIARKOPOL Słowa kluczowe Siarkopol, siarka, rekultywacja, przywracanie wartości użytkowych terenom. Streszczenie Odkrycie złóż siarki w roku 1953, w rejonie Tarnobrzega przyczyniło się do wieloletniej eksploatacji tego surowca. Wydobycie siarki charakteryzowało się wyjątkowo dużą uciążliwością dla środowiska. Po zakończeniu eksploatacji tereny górnicze są poddawane zabiegom rekultywacyjnym. Na części obszarów prace zostały już zakończone, a tereny oddano do użytku. Na pozostałych obszarach nadal prowadzone są prace rekultywacyjne oraz prace związane z zagospodarowaniem terenów. Likwidacja wyrobisk poeksploatacyjnych oraz obiektów tworzących infrastrukturę kopalń zmieni radykalnie dotychczasowy układ zagospodarowania przestrzennego. Tereny te staną się atrakcyjnymi użytkami o charakterze przemysłowym i rekreacyjnym. 1. Wstęp Ocenia się, że siarka była człowiekowi znana co najmniej od lat p.n.e. Jako pierwszy palny minerał kojarzyła się ludziom z poczuciem siły, ogniem, wybuchem i ukrytą drzemiącą potęgą. Siarka była wykorzystywana do bielenia bawełny i lnu, jako barwnik do farb, w garbowaniu skór. Właściwości dymów spalanej siarki wykorzystywano do odkażania pomieszczeń oraz sadów i winorośli niszcząc szkodniki tych roślin. Zwyczaj odkażania pomieszczeń dymami siarki przetrwał do dnia dzisiejszego. Obecnie siarkę stosuje się głównie do produkcji kwasu siarkowego, barwników, dwusiarczku węgla, w metalurgii, przemyśle zapałczanym, w produkcji sztucznego jedwabiu, w petrochemii (przy rafinacji ropy naftowej), do wulkanizacji kauczuku oraz w lecznictwie. Główne kierunki zastosowania siarki to produkcja kwasu siarkowego z przeznaczeniem do wytwarzania między innymi: nawozów, chemikaliów, barwników, trawienia metali, rafinacji, środków wybuchowych oraz do produkcji papieru, celulozy i dwusiarczku węgla. 197

2 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych Powstanie przemysłu siarkowego w Polsce 2.1. Narodziny polskiej siarki Polska należy do krajów, które wstąpiły bardzo wcześnie na drogę przemysłowego pozyskiwanie siarki, głównie pod wpływem militarnego znaczenia tego minerału. Najstarszy dokument, przywilej króla Władysława Jagiełły, upoważniający gwarków krakowskich do poszukiwania i wydobywania siarki w rejonie wsi Swoszowice koło Krakowa pochodzi z 1415 roku. Znane i godne odnotowania są w historii polskiego górnictwa siarkowego kopalnie w Lubieniu ( ), w Pszowie i Kokoszycach na Śląsku ( ), Dźwiniaczu (1865), Truskawcu ( ), Pomiarkach (1881) i Czajkowie (1915). Ostatnia czynna w latach kopalnia znajdowała się w Posądzu położona około 30 km na północny wschód od Krakowa.[1] 2.2. Odkrycie polskiej siarki Wzrastające znaczenie siarki w okresie międzywojennym spowodowały, że geolodzy polscy zinwentaryzowali miejsca występowania siarki, sposoby jej pozyskania oraz warunki geologiczne jej zalegania. W oparciu o te prace w latach trzydziestych uczeni polscy: Karol Bogdanowicz i Jan Czarnecki postawili hipotezę o zaleganiu złóż siarki w granicach morskiego miocenu przedgórza Karpat. Prace badawcze zespołu kierowanego przez prof. Stanisława Pawłowskiego z Instytutu Geologicznego doprowadziło do odkrycia bogatych mioceńskich złóż siarkonośnych w rejonie tarnobrzeskim. Pierwszy otwór A1 został zlokalizowany w Mokrzyszowie koło Tarnobrzega, gdzie 28 września 1953 na głębokości około 80 m natrafiono na warstwę skał siarkonośnych. Dalsze prowadzenie wierceń poszukiwawczych pozwoliło udokumentować niezwykle bogate złoża siarki rodzimej w tym rejonie. Na ich bazie powstało Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe, w skład którego wchodzą kopalnie siarki w Piasecznie, Machowie, Jeziórku, Grzybowie i Osieku, których zasoby bilansowe wynoszą około 560 mln ton (około 75 % zasobów krajowych) Złoża siarki w Polsce Polska jest krajem wyjątkowo zasobnym w złoża siarki rodzimej i co najmniej od XV w. znajdowała się w czołówce jej producentów. Tarnobrzeskie złoże siarki (Piaseczno-Machów- Jeziórko-Jamnica) jest największym dotychczas poznanym złożem w świecie, którego udokumentowane zasoby przed rozpoczęciem eksploatacji wynosiły około 1/6 znanych światowych zasobów siarki rodzimej. Współcześnie, znaczenie gospodarcze mają złoża odkryte i udokumentowane w latach Znajdują się one w trzech regionach: staszowskim, tarnobrzeskim i lubaczowskim (rys. 2.1 i 2.2). 198

3 Rys Mapa rozmieszczenia złóż siarki rodzimej [3] 199

4 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... Rys Pamiątkowa tablica z okolic Mokrzyszowa 3. Metody i technologie wydobycia (pozyskania) i przetwórstwa siarki 3.1. Metoda odkrywkowa wraz z flotacyjno-rafinacyjnym otrzymywaniem siarki Metoda ta należy do klasycznych technologii wydobycia siarki. Jest podobna do odkrywek węgla brunatnego, gipsu czy innych kopalń odkrywkowych surowców chemicznych lub skalnych, natomiast technologia flotacji jest powszechnie stosowaną metodą wzbogacania kopalin użytecznych. Składa się ona z dwóch odrębnych etapów połączonych ze sobą procesów: - eksploatacji odkrywkowej rudy, - flotacyjno-filtracyjnej przeróbki siarki. Głównymi elementami eksploatacji odkrywkowej są: 1. odwodnienie nadkładu i złoża: - odwodnienie wód IV-to rzędowych (opadowych) za pomocą rowów, drenów i sączków, - odwodnienie wód III-cio rzędowych (złożowych, zanieczyszczonych H 2 S) za pomocą studni głębinowych, 2. oczyszczenie wód z siarkowodoru (H 2 S); 3. zdejmowanie nadkładu: - urabianie nadkładu za pomocą koparek wielonaczyniowych i kołowo frezowych, - transport nadkładu za pomocą przenośników taśmowych, - zwałowanie (deponowanie) zewnętrzne, w późniejszym okresie wewnętrzne za pomocą zwałowarek; 4. wydobycie rudy: - urabianie nadrudzia (spągowa warstwa nadkładu z twardymi wkładkami margli) za pomocą materiałów wybuchowych i spychozrywarek, 200

5 - urabianie rudy siarkowej za pomocą materiałów wybuchowych i spychozrywarek oraz wstępne jej skruszenie w kruszarkach samojezdnych, - transport rudy do zakładu przeróbczego za pomocą przenośników taśmowych. Etap flotacyjno-filtracyjnej przeróbki siarki wykorzystuje własności powierzchniowe i niską temperaturę topnienia siarki. Polega ona na wzbogaceniu rudy w siarkę drogą flotacji oraz oddzieleniu czystej siarki z uzyskanego koncentratu poprzez jej przetopienie i filtrację. Podstawowe fazy to: 1. mielenie w młynach, 2. flotacja, 3. odwodnienie koncentratu w wirówkach, 4. topienie odwodnionego koncentratu w topielnikach, 5. czyszczenie siarki za pomocą filtrów; 3.2. Metoda otworowa podziemnego wytapiania siarki Metoda podziemnego wytapiania siarki (otworowa) została zastosowana po raz pierwszy na złożu Sulphur Dome w Louizjanie przez H. Frascha w 1894 r. H. Frasch wykorzystał wiele właściwości siarki, a przede wszystkim jej stosunkowo niską temperaturę topnienia, dużą gęstość w stanie płynnym oraz niewielką lepkość w zakresie temperatur O C. Pozwoliło mu to zastosować oryginalne rozwiązanie polegające na wyniesieniu słupa stopionej siarki na powierzchnię za pomocą sprężonego powietrza. [6] Udoskonalona w latach następnych od 1912 roku znalazła szerokie zastosowanie do eksploatacji złóż siarki zalegającej w zamkniętych hydraulicznie czapach wysadów solnych. W formie zmodyfikowanej, określanej jako metoda hydrodynamiczna, wprowadzona została do eksploatacji złóż pokładowych. Eksploatacja siarki metodą podziemnego wytapiania polega więc na dostarczeniu do złoża gorącej wody o temperaturze ok C w celu wytopienia siarki, a następnie wypompowaniu siarki w stanie płynnym na powierzchnię za pomocą podnośnika powietrznego. Procesy przebiegające w czasie prowadzenia eksploatacji tą metodą to: 1. wytwarzanie gorącej wody technologicznej, 2. wytwarzanie sprzężonego powietrza, 3. transport siarki i mediów technologicznych rurociągami, 4. wydobycie siarki na polach górniczych za pomocą otworów wiertniczych, magazynowanie i wysyłka siarki Eksploatacja podziemna W przeszłości była metodą, którą stosowano do wybierania złóż siarki występujących pod grubym nadkładem uniemożliwiającym stosowanie metody odkrywkowej. Metodą tą wybierano złoża gniazdowe i pokładowe stromo zapadające, mające wychodnie na powierzchni oraz zalegające w trudnych warunkach geologicznych. Złoża udostępniano sztolniami, w przypadku ich występowania w wzniesieniach, lub wyrobiskami pionowymi. Eksploatację prowadzono metodami, które zakwalifikować można do: komorowofilarowej, zabierkowej lub ścianowej. Wielkość kopalń oraz wyrobisk była bardzo zróżnicowana w zależności od zasobności złoża i wytrzymałości górotworu. W przypadku 201

6 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... dużej miąższości złoża oraz stromego zapadania warstw, złoże rozcinano na kilku poziomach, z których prowadzono roboty wybierkowe. Eksploatacja podziemna, oprócz ponoszenia wysokich kosztów eksploatacyjnych, wymagała stosowania zabezpieczeń technicznych, wymuszonych obecnością wód agresywnych oraz zagrażającej koncentracji H 2 S w wyrobiskach Pozyskanie siarki z gazu ziemnego i ropy naftowej W połowie lat sześćdziesiątych pojawiło się nowe źródło siarki złoża siarkonośnego gazu ziemnego i siarkonośne ropy naftowe. Wprowadzenie surowych przepisów limitujących ilość siarki zrzucanych do atmosfery oraz wyczerpywaniem się źródeł energii o bardzo niskiej zawartości zanieczyszczeń (między innymi H 2 S), doprowadziło do powstania siarki jako produkt uboczny przy wydobywaniu i oczyszczaniu ropy naftowej i gazu ziemnego. Ilość pozyskiwanej siarki z tych źródeł zależał od: - konieczności udostępniania zasiarczonych bogactw energetycznych wobec ogólnego kurczenia się zasobów, - ekonomicznych aspektów odzysku siarki, które zależą od cen gazu ziemnego i ropy naftowej. Opracowanie i udoskonalenie metody Clausa pozwoliło na coraz większe pozyskanie siarki. Proces Claus a jest jedną z najbardziej rozpowszechnionych metod suchego usuwania siarkowodoru z mieszanin gazowych. Bazuje on na patencie zarejestrowanym przez C.F. Claus a w 1883 roku. Metoda ta została wprowadzona na skalę przemysłową w 1890 roku. W latach czterdziestych dwudziestego wieku zaczęła powoli wchodzić do przemysłu jako jedna z najbardziej uniwersalnych, prostych metod suchego usuwania H 2 S z gazu. Obecnie stosowanych jest wiele modyfikacji procesu Claus a, jednakże zawsze jednym z etapów jest katalityczne usuwanie siarkowodoru. Końcowym produktem jest siarka elementarna. Jest to produkt handlowy. Siarkowodór jest przeprowadzany w siarkę płatkową o dużym stopniu czystości. Jest to proces o ogromnym znaczeniu ekologicznym i gospodarczym, mając na uwadze, że ropa naftowa zawiera siarkę (nawet do 5%) w siarkowodorze, tioalkoholach, siarczkach, dwusiarczkach, pochodnych tiofenu itp. 4. Eksploatacja surowców naturalnych w rejonie Tarnobrzega i wywołane tym zmiany 4.1. Wydobycie siarki w rejonie Tarnobrzega przez KiZPS SIARKOPOL W latach w rejonie Tarnobrzega wydobyto ponad 89,5 mln Mg siarki, z czego 14,6 mln Mg pochodziło z kopalń odkrywkowych, a prawie 75,68 mln Mg - z kopalń otworowych. Największy poziom wydobycia, wynoszący około 4,0 mln ton/rok, osiągnięto w latach osiemdziesiątych. KiZPS SIARKOPOL posiadał w swoich strukturach: 1. Kopalnię Siarki Piaseczno ( ) eksploatacja odkrywkowa (rys. 4.1, 4.2). Wydobyto 17,2 mln Mg rudy siarkowej, z której wyprodukowano około 3,4 mln Mg siarki. W latach Kopalnie i Zakłady Przetwórcze Siarki Siarkopol" zakończyły roboty górnicze w Piasecznie utrzymując w dalszym ciągu czynne odwadnianie wyrobiska. Przeprowadzono rekultywację zwałowisk zewnętrznego i wewnętrznego, w wyniku czego 202

7 w roku 1978 przekazano 160 ha zrekultywowanych terenów Lasom Państwowym. Wyrobisko kopalni r. przekazano Elektrowni w Połańcu z przeznaczeniem na składowisko odpadów paleniskowych. Elektrownia przyjęła obowiązek rekultywacji w zamian za przekazane z przedsiębiorstwa środki finansowe. Rys Praca koparki w Kop. Piaseczno Rys Transport kolejowy w Kop. Piaseczno 2. Kopalnię Siarki Machów ( ) eksploatacja odkrywkowa (rys. 4.3, 4.4). Z kopalni wydobyto 55,8 mln Mg rudy siarkowej z której wyprodukowano około 11 mln Mg siarki. W latach zdjęto około 280 mln m 3 nadkładu. Siarkopol przeprowadził prace rekultywacyjne na składowisku zewnętrznym nadkładu, poprzez ukształtowanie terenu, budowę dróg, i wykonanie nasadzeń kończących prace rekultywacyjne. W dniu r. decyzją Ministra Przemysłu i Handlu nastąpiło wydzielenie ze struktur KiZPS Siarkopol Kopalni Siarki Machów łącznie z Kopalnią Machów II (otworową) powierzając jej zadanie likwidacji i rekultywacji zakładu górniczego. Rys Praca koparki w Kop. Machów Rys Praca zwałowarki w Kop. Machów 3. Kopalnię Machów II ( ) eksploatacja metodą podziemnego wytapiania. Wydobyto około 0,78 Mg siarki. 4. Kopalnię Siarki Jeziórko ( ) eksploatacja metodą podziemnego wytapiania (największa kopalnia otworowa siarki na świecie) (rys. 4.5, 4.6). Kopalnia wydobyła około 74,09 mln Mg siarki. W związku z działalnością górniczą odwierconych 203

8 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... zostało około 8 tysięcy otworów trzeciorzędowych i 450 otworów czwartorzędowych. Techniczny proces likwidacji polega na przywróceniu terenu do pierwotnej postaci i usunięciu wszelkich zagrożeń górniczych oraz ekologicznych. Prace rekultywacyjne na dużą skalę w Kopalni Siarki Jeziórko rozpoczęto w roku W 1997 r., w ramach restrukturyzacji górnictwa siarkowego, utworzono Przedsiębiorstwo Rekultywacji Terenów Górniczych (PRTG), któremu przekazano 484 ha terenów zrekultywowanych, 242 ha terenów nie wymagających rekultywacji oraz 726 ha do rekultywacji, w tym z rozpoczętą rekultywacją na 136 ha stanowiących wyeksploatowane rejony Kopalni Siarki Jeziórko. Łączna ilość gruntów pozostałych na stanie zakładu górniczego, po zakończeniu wydobycia, wynosi: 1004,1 ha; w tym 887,7 ha przeznaczonych do rekultywacji i 116,4 ha nie wymagających prac rekultywacyjnych. Rys Otwór eksploatacyjny Rys Sterownia AKP w Kop. Jeziórko 4.2. Oddziaływanie przemysłu siarkowego na środowisko Wieloletnia eksploatacja złóż siarki w rejonie Tarnobrzega spowodowała duże zmiany w środowisku przyrodniczym, głównie poprzez zajmowanie rozległych terenów, które pierwotnie były w użytkowaniu rolniczym, pod działalność przemysłową Zmiany wywołane przez eksploatację siarki w kopalniach odkrywkowych Zmiany wywołane przez górnictwo odkrywkowe uważane są wyjątkowo drastyczne. Budowa kopalń i wydobywanie rudy siarkowej wpłynęło na konieczność dokonywania ekspansji technicznej w terenie powodując jego przekształcenie pod potrzeby eksploatacji i likwidację istniejących struktur gospodarczych i rolnych. Obiekty te w zdecydowany sposób zakłóciły dotychczasowy krajobraz. Po odkrywkowej eksploatacji złóż siarki pozostały dwa wyrobiska górnicze tj.: wyrobisko po kopalni siarki Piaseczno o powierzchni ok. 160 ha, głębokości do 44 m i kubaturze ok. 37 mln m 3 oraz wyrobisko po kopalni siarki Machów, 204

9 które zajmowało powierzchnię 460 ha i miało głębokość m. Powstałe wyrobiska wgłębne do poziomu paleogenu i konieczność prowadzenia prac odwodnieniowych wywołały zmiany stosunków wodnych i znaczne obniżenie poziomów wodonośnych (rys. 4.7). Rys Przekrój hydrogeologiczny przez wyrobisko Machów i Piaseczno [4] Eksploatacja rudy siarkowej spowodowała również tworzenie się zwałowiska zewnętrznego, którego kształt oraz właściwości utworów nasypowych były przypadkowe. W latach zdejmowany nadkład kierowano na zwałowisko zewnętrzne w Dąbrownicy o powierzchni 880 ha, na którym zdeponowano około 184 mln m 3 urobionych skał nadkładowych. Od 1988 do 1992 roku nadkład deponowano na zwałowisku wewnętrznym. Ilość nadkładu wyniosła około 9 mln m 3. W procesie przeróbczym złóż rudy siarkowej powstawały odpady poflotacyjne i kek. Odpady poflotacyjne były składowane w osadnikach w Ocicach i Cyganach. Zajmowały one łącznie powierzchnię 250 ha. W latach zgromadzono w nich około 43 mln ton odpadów. W ostatnich dwóch latach działalności kopalni część odpadów poflotacyjnych (4,3 mln ton) była przesyłana do Kopalni Siarki Jeziorko, gdzie wykorzystywano je do rekultywacji terenów pogórniczych. Kek zdeponowano na składowisku zlokalizowanym w pobliżu osadnika odpadów poflotacyjnych w Ocicach o powierzchni 29 ha w ilości 2,6 mln ton Zmiany wywołane przez eksploatację siarki w kopalniach otworowych Mimo niewątpliwej dążności do ograniczenia niekorzystnych skutków środowiskowych wydobycie siarki metodą podziemnego wytapiania spowodowało powstanie rozległych i trudnych do rekultywacji terenów pogórniczych. Wytapianie siarki z wnętrza ziemi doprowadziło do powstania zniekształceń terenu (niecki osiadań) poprzez osiadanie ziemi w miejscach osłabionego szkieletu skalnego. Zróżnicowana wielkość osiadań, uzależniona przede wszystkim od zasobności złoża i stopnia jego wykorzystania, spowodowała powstanie nowej sytuacji hydrologicznej. en typ przekształceń jest charakterystyczny dla Kopalni Siarki Jeziórko, ze względu 205

10 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... na występujący tam naturalne wysoki poziom wód gruntowych. Zmiany stosunków wodnych w rejonie Kopalni siarki Jeziórko dotyczą zarówno wód powierzchniowych jak i podziemnych, czwartorzędowego i trzeciorzędowego piętra wodonośnego. Rys Mapa osiadania powierzchni terenów objętych wydobyciem Niecki osiadania spowodowały utworzenie niekontrolowanych, skażonych chemicznie zlewisk wodnych, oddziaływujących na wody powierzchniowe, związane z przedostawaniem się na powierzchnię siarki elementarnej i silnie zmineralizowanych wód złożowych o dużej zawartości siarkowodoru. Chemicznie aktywna siarka w środowisku glebowym ulega przemianom mikrobiologicznym, w wyniku których w etapie końcowym powstaje kwas siarkowy wpływający na drastyczną zmianę odczynu nawet do ph poniżej 2. Przyczyną tak silnego zakwaszenia gleb były przede wszystkim liczne awarie otworów i rurociągów przesyłowych, wydostanie się siarki z otworów w czasie czynności technologicznych a także jej rozwiewanie ze składowisk w trakcie urabiania. Wraz z poprawą technologii wydobywczej zmniejszył się stopień skażenia gleb, poprzez całkowite wyeliminowanie np. erupcji. Zmieniła się także technologia eksploatacji. Eksploatacja z otwartym obiegiem wód złożowych zastąpiono obiegiem zamkniętym, co ograniczyło ilości zrzucanych do cieków powierzchniowych silnie zmineralizowanych wód złożowych Zmiany spowodowane przez przetwórstwo siarki Przetwórstwo rudy siarkowej i siarki oraz neutralizacja zanieczyszczonych wód paleogenu powodowało powstawanie negatywnych skutków dla środowiska również w zakresie zanieczyszczenia powietrza (spalanie siarkowodoru i powstawanie dwu i trójtlenków siarki) Oddziaływanie przemysłu siarkowego na gospodarkę rejonu Wojewódzka Komisja Planowania w Rzeszowie, w oparciu o opinie klimatologów, wytypowała Tarnobrzeg jako miasto centrum życia gospodarczego rok Uchwałą 206

11 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Rzeszowie zatwierdzono plan perspektywicznego rozwoju miasta Tarnobrzega. Od tego momentu Tarnobrzeg bardzo intensywnie się rozwija r. została zawarta umowa między Ministrem Przemysłu Chemicznego o Ministrem Kultury i Sztuki na mocy której siarka partycypować będzie w kosztach odbudowy Zamku w Baranowie Sandomierskim, a następnie przejmie go na własność. 20 grudnia 1966 r. przekazano do użytku odrestaurowany Zamek w Baranowie Sandomierskim. [6] Rys Awaria otworu eksploatacyjnego Rys Awaria rurociągu przesyłowego 5. Likwidacja skutków działalności przemysłu siarkowego 5.1. Likwidacja nieczynnych wyrobisk górniczych kopalń odkrywkowych Wyrobisku Kopalni Siarki Piaseczno, które było własnością Elektrowni Połaniec i miało być likwidowane poprzez składowanie odpadów paleniskowych z tej elektrowni. Na skutek protestów mieszkańców okolicznych miejscowości i braku zgody lokalnych władz do składowania nie doszło. W wyniku ogłoszonego w 1996 roku konkursu na sposób likwidacji wyrobisk pogórniczych [5], wybrano do realizacji projekt zakładający tzw. równo- 207

12 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... czesną, skojarzoną likwidację wyrobisk Piaseczno i Machów, hydrogeologicznie połączonych ze sobą. Zgodnie z tym projektem w miejscu zlikwidowanych wyrobisk pogórniczych w Machowie i Piasecznie powstaną zbiorniki wodne o powierzchni odpowiednio 455 ha, i 160 ha, które wraz z przyległymi terenami zostaną docelowo zagospodarowane dla potrzeb rekreacji. Obydwa akweny oddalone od siebie o 2 km wraz z przepływającą między nimi Wisłą oraz zrekultywowanymi po obiektach zaplecza technicznego stanowić mogą bardzo atrakcyjne obiekty m.in. dla uprawiania sportów wodnych. Zbiornik wodny w Piasecznie, oraz skarpy obrzeża zbiornika zostaną przystosowane do nowych funkcji związanych z przyszłymi obiektami rekreacyjnymi i obsługą turystyczno - gastronomiczną Na zbiorniku wodnym powstałym po Kopalni Siarki Machów" powstaną plaże, ścieżki spacerowe, przystanie dla uprawiania sportów wodnych wraz z infrastrukturą służącą potrzebom rekreacji. Rozwiązania planistyczne, związane ze sposobem likwidacji wyrobiska, kierunkiem rekultywacji i docelowego zagospodarowania terenów pogórniczych, są zgodne z kierunkami zagospodarowania przestrzennego miasta Tarnobrzega. Rys. 5.1 Zbiornik wodny powstały po Kopalni Siarki Machów 5.2. Likwidacja nieczynnych wyrobisk górniczych kopalń otworowych Nieco odmienny jest proces likwidacji otworowej Kopalni Siarki Jeziórko" i skutków jej górniczej działalności. Kopalnia wraz z obiektami pomocniczymi stanowi zwarty kompleks przemysłowy. Na plan pierwszy programu likwidacji wysuwa się likwidacja pól górniczych oraz rurociągów magistralnych. Likwidacja powierzchni zabudowy przemysłowej może przebiegać równolegle z pracami na polach górniczych. Techniczny proces likwidacji kopalni polega na przywróceniu terenu do pierwotnej postaci i usunięciu wszelkich zagrożeń górniczych oraz ekologicznych. Wymaga to szeregu robót na szeroką skalę. Prace te prowadzone są zgodnie z Programem rekultywacji terenów górniczych w obszarze górniczym Jeziórko IV opracowanym przez Zakład Kształtowania i Ochrony Środowiska AGH w Krakowie oraz zgodnie z decyzją Wójta Gminy Grębów z dnia 30 maja 1994 r. określającym kierunek zagospodarowania tych terenów jako leśnoekologiczny. 208

13 Docelowo na zrekultywowanych terenach górniczych powstaną lasy z otoczonymi roślinnością lokalnymi oczkami wodnymi. Będą one stanowić nowe atrakcyjne formy krajobrazowe wkomponowane w otaczające środowisko przyrodnicze. Otoczenie tych zbiorników będą stanowiły pasy zieleni niskiej oraz drzewa i krzewy. Powstałe w obniżeniach poeksploatacyjnych zbiorniki, będą pełnić funkcje zbiorników retencyjnych w gospodarce melioracyjnej na obszarze zlewni Żupawka Łęg. Po zrekultywowaniu terenów poeksploatacyjnych odtworzona zieleń leśna będzie stanowić w przyszłości przedłużenie rezerwatu ptactwa wodnego. Rys Zbiornik wodny powstały po Kopalni Siarki Machów 5.3. Przyjazne środowisko i atrakcje turystyczne Powstanie tak pięknych zbiorników wodnego o charakterze rekreacyjnym oraz istniejące walory przyrodniczo - turystyczne stwarzają potencjalne możliwości podstawy kreacji funkcji turystycznej i przemian strukturalnych regionu. Obserwacja rzeczywistości świadczy, że turystyka może stać się główną szansą aktywizacji gospodarczej, czynnikiem awansu kulturowo - cywilizacyjnego, a pełniąc funkcję zatrudnieniową i dochodową podnieść standard życia miejscowej ludności. Wykreowanie nowego wizerunku regionu tarnobrzeskiego staje się więc obiektywną koniecznością w obliczu zachodzących przemian społeczno - gospodarczych i zaistniałych problemów rozwojowych. Duże nadzieje można zatem wiązać z aktywizacją społeczno - gospodarczą miasta Tarnobrzega i regionu przez rozwój rekreacji, sportu i turystyki. Ze względu na osobliwości przyrody, występujące w powiecie tarnobrzeskim turyści mogą tu podziwiać nie tylko rzadkie rośliny i stare drzewostany, ale również rzadkie okazy ptaków. Wśród gatunków ptaków ze środowiska wodnego i bagiennego uchodzących za najrzadsze i wymierające należy wymienić: czaplę siwą purpurową i białą orlika krzykliwego, rybołowa, bielika, perkoza rogatego, kormorana czarnego, ślepowrona, orła przedniego, kanię czarną, bociana czarnego. Dla tych ptaków wprowadzono obszar Natura 2000, celem zabezpieczenia i uratowania ich przed wyginięciem. W wyjątkowo bogatej zróżnicowanej szacie roślinnej określonych zbiorowisk leśnych dobrze zachowane są prawie naturalne lasy gradowe ze starymi sędziwymi pomnikowymi okazami dębu szypułkowego. 209

14 W. MICHNO, W. DZIEDZIC, R. CZAJKOWSKI Przywracanie wartości użytkowych... Do cennych zasobów przyrodniczych należy również zaliczyć stare przypałacowe parki np. w Baranowie Sandomierskim, Grębowie, Dzikowie, Mokrzyszowie. Wśród walorów antropogenicznych niekwestionowaną atrakcją jest renesansowy zamek w Baranowie Sandomierskim, zwany Małym Wawelem" stanowiący najwyższej klasy zabytek budownictwa renesansowego. Dawna siedziba rodu Leszczyńskich jest jedną z niewielu tak znakomicie zachowanych rezydencji magnackich. Zamek w Baranowie to światowej klasy zabytek, który od lat przyciąga nie tylko zwiedzających, ale także amatorów atrakcyjnego wypoczynku, miłośników dobrej kuchni i biznesmenów poszukujących spokojnego i ciekawego miejsca. 6. Podsumowanie Rys Zamek w Baranowie Sandomierskim Odkrycie bogatych złóż siarki i powstanie przemysłu siarkowego umożliwiło znaczną migrację ekonomiczną ludności i jej awans cywilizacyjny oraz bytowy. W całym okresie funkcjonowania przedsiębiorstwa zarejestrowano około osób, które było w nim zatrudnionych. Rozbudowa zakładów zajmujących się wydobyciem i przetwórstwem siarki, wzrost popytu i podaży wymusił modernizację sieci drogowej i kolejowej w regionie tarnobrzeskim i rozbudowę węzłów komunikacyjnych, poprawiając infrastrukturę logistyczną terenu. Budowa kopalń i kombinatu siarkowego prowadziła do napływu ludności ze wsi do miast oraz ludności zamiejscowej, co skutkowało koniecznością inwestowania i budowy infrastruktury społecznej: powstało wiele nowych osiedli mieszkaniowych, przedszkoli, szkół, obiektów kultury i sportu. W ślad za wzrostem liczby mieszkańców nastąpił rozwój sektora usług. Rozwój gospodarczy zagłębia siarkowego wpłynął na wzrost znaczenia regionu tarnobrzeskiego w kraju i powstanie nowych struktur administracyjnych i gospodarczych. Powstają 2 zbiorniki wodne, Machów" - o powierzchni ok. 460 ha i głębokości do 40 m oraz Piaseczno - mające powierzchnię 160 ha i dochodzącą do 42 m głębokość o charakterze rekreacyjnym, co zwiększa atrakcyjność turystyczną regionu i daje szansę rozwoju gospodarczego związanego z obsługą ruchu turystycznego. 210

15 Tereny zwałowiska zewnętrznego o powierzchni około 800 ha zostały zrekultywowane w kierunku rolnym i oddane do ponownego użytkowania. Część zwałowisk, które zostały zrekultywowane w kierunku leśnym stało się ostoją zwierzyny płowej i ptactwa. Uporządkowane oczka wodne w powstałych nieckach osiadań w kopalni Jeziórko o docelowej powierzchni 214,74 ha stały się atrakcją turystyczną i siedliskiem dla różnorodnego ptactwa wodnego a tereny w ich otoczeniu o charakterze leśno-łąkowym stanowią kompleks rekreacyjny realizowany w oparciu o środki Unii Europejskiej. Tereny byłych zakładów wydobywczych i przeróbczych objęte zostały specjalną strefą ekonomiczną, przyciągając inwestorów i tworząc nowe miejsca pracy. Znamiennym wydarzeniem dla ochrony dóbr kultury było podpisanie we wrześniu 1958 roku umowy między Ministerstwem Przemysłu Chemicznego a Ministerstwem Kultury i Sztuki na wykorzystanie kombinatu siarkowego do odbudowy renesansowego zamku klasy zerowej wg klasyfikacji UNESCO w pobliskim Baranowie Sandomierskim. Po raz pierwszy przemysł wystąpił w roli mecenasa sztuki, obrońcy zabytków polskiej kultury. Literatura [1] Praca zbiorowa, 1981: Historia odkrycia złóż siarki w Polsce. Materiały z konferencji Towarzystwa Przyjaciół Górnictwa i Przemysłu Staropolskiego w Kielcach pt. "Historia odkryć i eksploatacji siarki w Polsce", Kielce -Tarnobrzeg 1981 r. [2] Pod redakcją Neya R. 2000: Surowce chemiczne Siarka. Wydawnictwo Instytutu GSMiE PAN, Kraków. [3] Michał Gientka, Państwowy Instytut Geologiczny - Zakład Geologii Gospodarczej, Warszawa 2008 publikacje internetowe. [4] Praca zbiorowa, 2003: Pół wieku polskiego złota - Konferencja Naukowa pod patronatem Marszałka Województwa Podkarpackiego Była siarka i co dalej. [5] Jakubek J., Kopeć J., Uberman R.: Wybrane zagadnienia planowania przestrzennego w pracach likwidacyjnych wyrobiska poeksploatacyjnego Kopalni Siarki Machów w Tarnobrzegu. Międzynarodowa Konferencja Naukowa pt. Kształtowanie krajobrazu terenów poeksploatacyjnych w górnictwie, Kraków [6] E. Gutman, K. Kwiecień, 1992: Polska siarka. Zakład Wydawniczo-Usługowy Adam Konieczny, Warszawa. Key words KiZPS SIARKOPOL mining land reclamation Siarkopol, sulphur, land reclamation. Summary The uncovering of sulfur deposits at Tarnobrzeg area in year 1953 contributed to many years' exploitation of this material. The output of sulfur was extremely harmful to the environment. The process of mining land reclamation took place shortly after the termination of exploitation. Some part of lands are just reclaimed and given back to use. The rest of area is still bringing into cultivation. Liquidation of excavations and disassembly of infrastructure and mining devices will change the present lay-out of site planning radically. These terrains will become very attractive industrial and recreational areas. 211